Эркнп Охуижонов

1(>1




Кутубхоналарнинг техник ҳолатини аниқлаш бўйича ўтказилган дастлабки текширувлар натижасида республикамизнинг кўпгина кутубхоналари танг аҳволда эканлиги аниқланди. Аксарият кутубхоналарнинг бинолари ва иситиш систсмалари капитал таъмирлашга мухдож. Кутубхоналардаги жиҳозлар ва мебель зскирган ва ҳозирги иш шароити талабларига жавоб бермайди. Кутубхоналарнинг фондларини жойлаштириш учун мўлжалланган стеллажлар ҳрлати ёнғинга қарши хавфсиз^^ик норматинларига мос келмайди. Куғубхоналарнинг фондлари давлат стандарти талабларига зид равишда жойлаштирилгэн. Кутубхоналарнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлашга ажратилаётган пул маблаглари мутлақо етарли эмас.
Кутубхоначилик ишини такомиллаштириш соҳасида асосий муаммо кутубхонада™ иш жараёнларини автоматланггириш даражасининг пастлигидир. Кўпгина кугубхоналар ахборот бўшлиги шароитида иш олиб бормоқда, улар ҳатто қўшнилари тўплаган ижобий иш тажрибасидан ҳдм хабардор эмас. Кугубхоналар тармоғи ягона ахбороз тизими билан бирлаштирилмаган. Бу муаммониҳал қилишнинг бирдан- бир йўли вилоятлар ва республика даражасида компьютер тармоқлари ташкил этишдир. Нафақат марказ билан вилоятлар ўртасада, балки вилоятлар ўртасида ҳам ахборот алмашинуви йўлга қўйилиши лозим, чунки кутубхона бу — бутун жамиятни қамраб олувчи ва ҳар бир, ҳатто энг кичкина аҳоли яшайдиган пунктда ҳам мавжуд бўлган ва ишлаб турган инфратуэилмалардан биридир. Ўэбскистоннинг китоб ва ахборот бозори (айниқса вилоятларда) яхши ривожланмагани, шунингдек, харид қобилиятинипг пастлиги гуфайли аҳолининг аксарият қисми янги ахборот ва янги билимларни асосан кутубхоналарда олиш имкониятига эга. Шу боис бугунги кунда кугубхоналарга бугун жамият ва барча даражадаги ҳокимшп вдоралари аҳолини ахборот билан таъминлаш манбаи сифатида қараншари, кугубхоналар ахборот соҳасвдаги давлат сиссатининг муҳим таркибий қисмига айланиши лозим
Кутубхоналарни автоматлаштириш даражасининг пастлиги республика кугубхоналарини автоматлаштириш стратегияси ва дастурининг йўқлиги, уларнинг моддий-тсхника базаси заифлиги, компьютер ускуналари ва дастурий маҳсуллар харид қилишга маблағлар тақчиллиги, кадрлар яхши тайёрланмагани, кутубхоналарда автоматлаштиришни амалга ошириш учун жавобгар тузилмаларнинг ва ахборот технологиялари бўйича норматив базанинг йўқлиги билан изоҳланади»’.


268




Зудлик билан ҳал қилиш лозим бўлган муҳим муаммолар қагорида конференцияда кутубхоначилик ишининг норматив-ҳуқуқий базаси яхши ривожланмагани, бу ҳолат кутубхоналараро алоқаларнинг ривожланишига ва республикамиз кутубхоналари жаҳон ахборот майдонига киришига монслик қилаётгани, кутубхоналарнинг фондларини комплектлаш иши қониқарсиз аҳволда эканлиги ва тармоқни ривожлантиришнинг ҳозирги талаблари ва истик^олларига мос келмаслиги, кутубхоначилик ишини бошқариш тизимининг идоравий жиҳатдан тарқоқлиги, бозор иқгисодиёти ваянги ахборот технологияларига ўтиш шароитида кутубхоначилик иши соҳасидаги сиёсатни, бу ишни ташкил этиш, шунингдек кутубхоначилик фаолиятини ислоҳ қилиш методологияси, методикаси ва ёндашуаларини ишлаб чиқиш билан шуғулланувчи ягона органнинг йўқлига таъкналацди. Кугубхона ходимларини тайёрлаш ва уларнииг малакасини ошириш тизими ҳозирги таълим андозаларига жавоб бермайди ва самарали эмаслиги, кутубхоначи меҳнатигатуланадиган ҳақ даражасининг пастлиги туфайли малакали мутахассислар бу тармоқни тарк этаётганлигига ҳам урғу берилди.
Шу билан бирга, республикада кутубхоначилик ишининг ривожланишида ижобий тамойиллар ҳдм мавжуд. Кутубхоналарнинг моддий-техника базаси ва фондлари ҳолатининг таҳлили Фанлар академияси тизимидаги кугубхоналар, олий ва ўрта махсус ўқув юрглари тизимининг кугубхоналари, янги ташкил этилган тузилмалар (бир қанча ихтисослашган акадсмиялар ва институтлар, банклар, вазирликлар)нинг кутубхоналари анча қулай шарт-шароитда иш олиб бораёпанини кўрсатди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш доирасида лицейлар, гимназиялар ва коллежлар кутубхоналарининг фондлари ва моддий-тсхника базаси яхшиланмоқлд ва замонавийлаштирилмоқда. Олий ўқув юртларининг кутубхоналари асосан компьютерлар билан жиҳозланган, уларда Интернет-синф^гар ҳам ишлаб турибди’.
Янги аср бошидан универсал илмий кугубхоналар тизимида ҳам ижобий тенденциялар кузатила бошлади. Айрим халқэро жамғармалар ва хайрия ташкилотлари билан ҳамкорлик натижасида кутубхоналар замонавий электрон ускуналар, нусха кўпайтириш техникаси билан жиҳозланди, Интернет тармоғига уланиш имкониятига эгабўлди.


269




3-§. Ҳозиргм замон кутубхоначилик иши тизимиии ислоҳ қилишнинг асосйй йўг1али1иляри


2002 йил мамлакат кутубхоначилик ишининг янг янги тарихида бурилиш ясаган йил бўлди. Алишер Налоий номидаги Ўзбекистои Республикаси Давлат кутубхонаси ва Ўзбекистон Республикаси Фан ва техника давлат қўмитасининг Республика илмий-техника кутубхонаси негизида Ўзбекистон Миллий кутубхопасини ташкил этиш назарда тутилган Ўэбекистон Республикаси Президентининг «Илмий-тадқиқот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида»ги 2002 йил 20 февраль Фармонини бажара бориб, Ўзбекистон Реснубликаси Вазирлар Маҳкамаси 2002 йил 12 апрелда «Алишер Паноий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасини ташкил этиш тўғрисида» қарор қабул қилди, Миллий кутубхона тўғрисидаги Пизомни тасдиқлади. Ушбу ҳужжатларнинг қабул қилиниши республикамизнинг маданий ҳаётида муҳим воқеа бўлди.
Қарордз тегишли идораларга икки ҳужжат —республикада кутубхоначилик ишини ривожлантиришнинг 2010 йилгача бўлган даврга мўлжалланган Концспцияси ва Дастурини ишлаб чиқиш ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг муҳокамасига киритиш топширилди. Мазкур ҳужжатларнинг лойиҳалари етакчи мугахассислардан тузилган махсус ишчи гуруҳтомонидан тайёрланди, Бу икки ҳужжат лойиҳасини тузиш жараёнида жаҳон кутубхонаи1унослик фани ва кутубхоначилик амалиётининг барча янги ютуқлари ўзлаштирилди ва улардан фойдаланилди. Зотан, мамлакатимидда амалга оширилаётган иқгисодий ва ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар, унинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши ва ахборот майдонига кирииш кугубхоначилик ишининг кўпгина жиҳатларини қайта кўриш на янгилашни тақозо этади. Энг аввало аҳолининг ахборотга бўлган эҳтиёжларини қондирии!, унинг интеллектуал ва маданий-маърифий ривожланишига кўмаклаишшда ку1убхоналарнинг ролини кучайтириш зарур.
Бунингучун кугубхоналарнинг функниясини ўзгаргириш керак — улар ахборот «омбори»дан ахборот олии1 ва уни тарқатиш марказига айлании1и лозим. Бугунги кунда кутубхоналар миллий маданият ва маънавиятни сақлаш ва тиклашда, фан-техника тараққиётини ривожлантириш на таълим жараёнини такомиллаштиришда муҳим роллардан бирини ўйнамоқдаки, бу жамиятнипг интеллектуал ва маънавий салоҳиязини янгилаш зарурати билан белгиланади.


270




Концепиия муаллифлари ўзларининг бо1л мақсадлари ва назифаларини республикада кутубхоначилик ишини ривожлантиришиинг истиқболли йўналишларини асослаш, жамиятда ва жаҳонда юз бераётган ўзгаришларни ҳисобга олиб, тармоқни таи1кил 7ГИШ вз унинг фаолиятини таъминлашнинг сзратегик йўналишларини белгилашда кўрмоқдалар. Бунда кутубхонанинг инсокпарварлик моҳиятини тиклашга, унинг яшаш жойи, ижтимоий мавқеи ва фаолият соҳасидан қатъи назар, барча тоифадаги фойдаланувчилар учун бевосита на доимий ахборот олишни таъминлашга қаратилган маданий миссиясининг устуворлигини қарор топтиришга алоҳида эътибор берилган.
Асосий вазифалар сифатида қуйидагилар белгилангап;
—фуқароларга кутубхона-ахборот хизматлари кўрсатишнинг сифат жиҳатидан янги даражасини таъминлаш, уларнинг маърифий, илмий, маданий ва дам олиш билан боғлиқ қизиқишлари ва эҳтиёжларини ахборот бериш йўли билан таъминлаш;
—жамиятнинг барқарор риножланиши ва ижобий ижтимоий ўзгаришлар юз беришининг шартларидан бири сифатида респўбликанинг ягона кутубхона-ахборот майдонини шакллантириш;
—республиканингмиллий кугубхона-ахборот рссурсларини яратиш ва уларнингхалқаро ахбороттармоқларига интеграцияси.
Кониепцияла кугубхоначилик ишини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари сифатида қуйидагилар эътироф этилган:

1. 
   Кугубхоналар тармоғини ва кутубхоначилик ишини бошқариш тизимини такомиллаштириш.
   

Кутубхоналар фаолиятидаги янги устуворликлар умуман кутубхоиалар тармоғи фаолиятида тегишли ўзгаришларни амалга оширишни ва унинг ташкилий асосларини қайта кўришни тақозо этади.
Кутубхоналар тармоғида таркибий ўзгаришларни амалтаошириш кугубхоналар фаолиятининг шаклланган анъанавий жиҳатларини уйғунлаштиришни назарда тугади. Бу вазифани бажариш учун ахборот ресурсларини кутубхоналар тақсимлаш соҳасида ягона сиёсат олиб бориш, маблағларни тежаб сарфлаш эарур. Турли вазирликлар ва идораларнинг кутубхоналар тармоғини қайта қуришда кутубхонадан фойдаланувчиларнинг адабиётларга бўлган талаб ва эҳтиёжларини ҳисобга олиш лоэим. Кутубхоналар фаолиятининг самарадорлигини ошириш, асосий вазифалар ва фоцдлартакрорланишига йўл қўймаслик учун, уларни моддий-техника баэаси, кадрлар таркиби мукаммал бўлмаган кугубхоналар ҳисобига, лекин китоб фондинингяхлитлиги, штатлар ва молиялаштириш ҳажмини сақлаб қолиш шарти билан йириклаштириш зарур.


271




Маданият ва спорт ишлари вазирлиги тизимига кирунчи оммавий кугубхоналар тармоғини ва Халқтаълимй вазирлигинингжуда кенг мактаб кутубхоналари тармоғини қайта ташкил этиш уларни модернизапия қилишга алоҳида эътибор беришни, китобхонлар ахборот ресурсларидан фойдаланиши учун кенг имконият яратишми тақозо зтади. Мазкур кутубхоналар (қишлоқ, шаҳар, туман филиаллари, мактаблар, коллежлар, лицейларнинг кутубхоналари) моддий па ахборог ресурслари ҳолатининг пухта таҳлилигина уларни қайтаташкил этиш, ҳаммабоплик принципини па китобхонлар учун қулай иш тартибини, барча тоифадаги китобхонларга фондларнинг очиқпигини сақлаб қолиш имконини беради.
Корхоналар ваташкилотлариингтсхник кутубхоналари тармоғини, касаба уюшмаларининг кутубхоналар тармоғини қайта ташкил этишда уларнинг фондларини комплектлаш соҳасига мос келувчи йирик кутубхоналарга тоншириш йўли билан сақлаб қолиш чораларини кўриш лозим.
Кутубхоналар фаолиятига янги ахборот технологияларини самарали жорий этиш учун пазирликлар ва идораларнинг бош 1отубхоналари негизида «Намунавий автоматлаштирилган кутубхоналар» ташкил этилса, мақсадга мунофиқбўлади.
Мамлакатнинг бош кутубхонаси ҳуқуқлари ва имкониятларига эга бўлган Узбскисгон Миллий кутубхонаси кутубхоналар фаолиязини мувофиқлаиггириши ва улар ўртасидаги алоқаларни ривожлантириши, маслаҳат органи сифатида Идоралараро кутубхоначилик кенгаши фаолият олиб бориши, унинг вазифаси турли ваэирликлар ва идораларнинг кузубхоналари фаолиятини мувофиқпаштириш, ҳар бир кутубхонага ўз салоҳиятини ривожлантириш учун тенг имкониятлар яратишдан иборат бўлиши лозим. Идоралараро кутубхоначилик кенгаши таркибига кутубхонатармоғига эТа булган идоралар на вазирликларнинг вакиллари киради. Идоралараро кутубхоначилик кенгашининг ишчи органи сифатида Кутубхоначилик иши ва ахборот технологиялари бўйича кенгаш ташкил этилади. Унинг вазифаси ку|убхоначилик ишига доир норматив-услубий ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва кутубхоналарни улар билан таъминлашдан иборат бўлади. Кенгаш таркибига вазирлнклар ва идоралар бош кутубхоналаринин! кутубхоначилик иши ва ахборот зехнологиялари бўйича етакчи музахассислари киритилади.

2. 
   Кутубхоначилик ишини ахборотлаштириш, янги ахборот компьютер технологияларини кутубхоналарда жорий этиш.
   

Компьютср ва ахборот технологиялари ҳамда Интернетни


272




кугубхоналарга фаол жорий эгиш кугубхоначилик ишипи ислоҳ қилишнинг энг самарал]и стратегик йўналишларндан биридир. Бу Ўзбекистон Республикаси Президентининг«Компь1стгерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахбороткоммуникация техноло1ияларини амалга жорий этиш тўғрисида»ги 2001 йил 30 май Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш, «Интернет» халқаро ахбороттизимларидан фойдаланиш учун кенг имконияг яратишнинг 2001—2005 йилларга мулжалланган дааурини ишлаб чиқишш ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2001 йил 23 май Қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот- коммуникация технологияларини амалга жорий этиш тўғрисида»ги 2002 йил 6 июнь Қарори, Ўзбскистон Республикасининг «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 2003 йил 11 декабрь Қонуни ва бошқа ҳужжатларда ўз аксини топган қарорлар ва қоидаларга мос келади.
Кўп ресурслар талаб этилиши, пухта тадқиқот ва ҳисоб-китоблар ўтказиш, шунингдек катта маблағлар ажратиш зарурлигини ҳисобга олиб, кутубхоналарни компькугерлаштириш масалаларини ҳал қилиш ва ягона кутубхоналар тармоғи ташкил этишни алоҳида «Кутубхоналарни авдоматлаштириш дастури»га киритиш лозим.
Дастур кутубхондларнинг ҳисоблаш ва ташкилий техника воситалари, кадрларга бўлган ҳақиқий эҳгиёжини, кугубхоналарни жиҳозлаш ва ягона республика тармоги ва Интерпетга уланиш навбатини аниқлайди. Мамлакатнинг йирик кутубхоналари ахборот- технология таъминотида етакчилик қилиши лозим, шу боис уларни техника билан жиҳозлаш ва модернизаиия қилиш муҳим аҳамият касб этади.
Кутубхоналарни автоматлашзириш дастурининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборатбўлиши лозим;
—кутубхоналарни босқичма-босқич компьютсрлаштириш;
—республика кутубхоналар ахборот тармоғини ташкил этиш;
—электрон каталоглар ва электрон ахборот ресурслариии шакллашириш бўйича ку^убхопалар консорциумларини ташкил этиш;
— библиографик ахборот бериш ва узатишнинг халқаро андоэаларига ў1'иш;
—кутубхоналарнинг Интернетга уланишини гат.миплаш ва миллий кутубхона-ахборот ресурсларини халқаро тармоқларда ифодалаш;
—миллий маданий меросни (поёб қўлезмалар ва китоблар,


273




журналлар, газеталар ва бошқаларни) ифодаловчи электрон коллекциялар ташкил эгиш.

3. 
   Китоб бозори тяшкил топаётган, нашр эгилган кнгоблар ҳакддаги ахборот миллий тизими шаклланаётган шароитда кутубхоиаларни комплектлаш, кутубхона фондларининг хавфсизлиги на бутлигини |'аъминлаи1 механизмипи яратиш.
   

Жамиятнингахборотга бўлган эҳтиёжини қондириш имконияти кўп жиҳатдан кутубхоналар фондларининг ҳолати ва уларни комплектлаш тизимн билак белгиланади. Кутубхоналарнинг фондларини шакллантиришда фойдаланувчиларнинг ахборотга бўлған амалдаги эҳтиёжларидаи келиб чиқиш лозим. Бу эҳтиёжларни кутубхоналар мустақил аииқлашлари керак. Кугубхоналарнинг фондларида тармоқ йўналиши ва гегишли кугубхонанинг ихтисослиги ўз аксини топиши лозим. Тақсимланган республика кутубхоналар фондини шакллантириш жараёнида адабиётлар тушишининг тўлиқлиги ва сифатини таъминлашга қодир бўлган фонд сақдовчи йирик кугубхоналарнинг роди ошади. Кугубхоналарнинг фондларини шакллзитиришда уларнинг ўзаро алоқасини янада ривожлантириш ва мувофиқлаштириш, уларнинг барча иштирокчилари масъулиятини янада кучайтириш зарур.
Лсосий фоц/шарни тўлдириш давлат кафолатлари на имтиёзлари, мажбурий нусхаго эгалик қилиш ҳуқуқи асосида амалга оширилиши, китобхонларга улардан эркин фойдаланиш имконияти таъминланиши лозим
Кугубхоналарни хорижий нашрлар билан комплектлашга давлат дастури мақоми берилиши, ушбу дастур доирасида молиявий ва ҳуқуқий кафолаглар бериш, ахборот алмашиш халқаро принципларига риоя қилиш кўзда тугилиши зарур. Дублетлар сони керагидан ортиқ бўлгян, .здабиётлар кутубхона ихтисослигига мос келмаган, фоцдни жоилаипиришга жой бўлмаган, уни лозим даражада сақлашни таъминлаш иложи бўлмаган ҳолларда адабиётлар ўз тармоғининг лелоэ1тгарийси ҳисобланувчи бош кугубхонаго топширилиши керак.
Миллий ҳужжатли мерос ҳисобланувчи кутубхоналарнинг фондларини сақлаш муаммосига ҳам янгича ёцдашув зарур.
Кугубхоналарнинг фондларини комплекглашни тегишли даражада сақлаш учун;
—китоб билан таъминлашда кузубхоналарга устунор ҳуқуқлар берши;
—кутубхоналарни давлат тилшшги илмий, ўқун, болалар, махсус адябиётларининг зарур миқцори билан таъминлаш;


274




—хорижий адабиётларни харид қилиш на уларга обупа бўлиш механизмини ишлаб чиқиш;
китоб нашр этунчи ташкилотлар илмий, ўқув, болалар, махсус адабиётларни чоп этишга буюртмалар портфелини шакллантиришда кутубхоналарнинг қизиқишларини ҳисобга олишлари (мунтазам ранишда тематик рсжалар, ахборот нарақалари, республикада нашр этилаётган адабиётлар ҳақида ахборотномалар чиқариин1ари);
—кутубхоналар ҳудудида китоб билан савдо қилувчи шахобчалар ташкил этиш;
—кутубхоналар учун ўқув ва болалар адабиётлари харид қилишга имтиёзли нархлар белгилаш;
—кугубхоналарнинг фондларини аудионизуал ва элекгрон нашрлар билан комплектлашга маблағлар ажратишни назарда зугиш лоаим.

4. 
   Кугубхоналарнинг кадрлар салоҳиятини узлуксиз кучайтириш.
   

Кутубхоиа хизматлари кўрсатишни юксак профсссионал даражада йўлга қўйиш учун қуйидаги чора-тадбирларни амалга оширии! орқали кутубхона ходимларининг узлуксиз таълим ва уларни рагбатлантириш тизимини ташкил этиш эарур:
— Намунавий антоматлаштирилган кутубхоналар негизида Профессионал тренинг маркази томонидан қўлдаб-қувватланувчи дастур бўйича мутахассисларнинг доимий касбий таълим тизимини ташкил этиш;
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси негизида Кузубхона ходимлари малакасини ошириш инстигутида ихтисослаштирилган таълим (Кутубхона ходимлари универсигети) ташкил этиш;
—умумкутубхона тадбирлари (семинарлар, учрашувлар, конференциялар) доирасида кугубхоначилар тажриба алмашишини йўлга қўйиш;
—халқаро даражада кутубхоначилар тажриба алмашишини йўлга кўйигп.
Ахборот технологияларига доир билимлар олиш, чет тилларни ва янги хўжалик юритиш шароигида ишлаш усулларини ўзлаштириш учун мутахассислар тайёрдаш на уларни қайта тайёрлаш зарур
Кугубхона кадрларини жалб қилиш ва сақлаб қолиш учун меҳнат ҳақини ошириш йўли билан кутубхоначилар меҳнатини рағбатлантиришни назарда тутиш муҳимдир. Кутубхоначилик касбининг обрўсини ошириш учун кутубхоналарнинг барча тоифаларида тариф разрядини ошириш йўли билан ягона тариф сеткасини такомиллаштириш зарур
5 Фойдаланувчиларга хизмат кўрсатишпи ташкил этиш ва


275




такомиллаштириш, кугубхона-ахборот хизматлари ассортиментини (шу жумладан нуллик хизматлар доирасини) кенгайтириш.
Ўзбекистон халқларининг миллий-маданий, маънавий мероси, мулки ва кддриятларини тарғиб қилиш учун кузубхоналар анъанавий хизматларни асосан текинга кўрсатишлари ва фойдаланунчиларнинг талабларига мувофиқ қўшимча нуллик хизматлар таклиф қилишлари лозим.
Фойдаланувчи мамлакатнинг исталган кугубхонасида ҳар қандай ҳужжатдан фойдаланиш имкониятига эга бўлиши керак. Йиғма каталоглар ва автоматлаштирилган маъпумотлар банклари орқали кугубхона фондларинииг гаркиби ҳақида ўз вақтида ва кенг ахборот бериш мазкур фондлардан фойдаланишнинг муҳим гнартига айланмоги даркор.
6. Кутубхоналар идоралараро алоқаларининг ривожланиши, кутубхоначилик иши соҳасида халқаро ҳамкорликнинг кенгайиши.
Кугубхоначилик иши соҳасида кутубхоналар ва идораларнинг ҳамкорлиги уларнинг узвий ҳуқуқи бўлиб, улар ўз муаммоларини ҳал қилиш ва кутубхоначилик ишини ривожлантирии1нинг умумий сгратегиясини ишлаб чиқиш учун бу ҳуқуқцан фойдаланишлари лозим.
Рсспубликада кутубхоналар фаолиятини жаҳон андозалари даражасида ривожлактириш учун жаҳон кутубхоналар ҳамжамиязи билан халқаро ҳамкорликни амалга ошириш зарур. Амалиётдан ҳамкорликнинг халқаро китоб алмашинуви, электрон ахборот ресурслари алмашинуви, автоматлаштирилган маълумотлар банкларини шакллантириш, халқаро лойиҳаларни амалга оширишда иштирок этиш, кугубхоналараро абонементни фаоллаштириш. мутахассислар алмашиш, республикада халқаро конферснниялар ва семинарлар ўтказиш каби шакллари мустаҳкам ўрин олиши лозим. Халклро ҳамкорликни ривожлантириш учун кутубхоналар ва кугубхоналар уюшмалари ўз куч-ғайрагини бирлаиггириши зарур.
Қуйидагилар кугубхоначилик иишни ислоҳ қилишнинг асосий шартлари сифатида эьтироф этилди:

1. 
   Ку|'убхоналарнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш.
   

Кутубхоналарнинг моддий-техника базасини яхшилаш ва такомиллаштириш, эски биноларни таъмирлаш ва янги ихтисослаштирилган бинолар қуриш, уларни замонавий компьютер ускуналари билан жиҳозлаш учун бюджет маблағлари билан бир қаторда, бюджетдан ташқари маблағларни, кугубхоналарнипг ўз фаолияти натижасида олинган маблағларни, шунингдек лойиҳалаш фао.1(ияти натижасида олинган маблағларни жалб қили1и зарур.


276

2. 
   Кутубхоначилик ишини тартибга солупчи норматин ва хуқуқий ҳужжатлар тизимини ташкил этиш па амалга жорий қилиш.
   

Кутубхоначилик ишини ҳуқуқий таъминлашнинг асосий ттуналишлари қуйидагилардан иборат:
—кугубхомаларнинг ҳуқуқий, ижтимоип назифаларини, улэр фаолиятинингасосий принципларини белгиловчи норматин-ҳуқуқий ҳужжатлар («Кутубхоначилик иши тўғрисида»ги Қонун, «Ҳужжатларнинг мажбурий нусхаси тўғрисида»ги Низом ва б.) мажмуи кўринишида кугубхоиачилик соҳасидаги қонунчиликни вужудға келтириш;
—халқаро стандартлар ва бозор муносабагларини ҳисобга олиб, кутубхона ички фаолиятини такомиллаштиришга қаратилган норматив-тартибга солувчи ҳужжатлар (йўриқномалар, низомлар, тавсиялар, нормалар, қоидалар на ҳ.к.)ни ривожлантириш;
—халқаро кугубхона МАКС форматлари иешзида библиографик ахборот бериш ва узатиш халқаро қоидаларига мувофиқ миллий кутубхона стандартларини, шунингдек кугубхонанинг янги ахборот технологияларидан фойлаламиш билан боғлиқфаолиятини тартибга солувчи бошқа норматив ҳужжатларни ишлаб чиқиш.

3. 
   Илмий тадқиқо^г ва методик фаолиятни ривожлантириш ва ■гакомилпаиггириш.
   

Кугубхонашунослик, библиографияшунослик, кигобшунослик ва ахборо^г гехноло1 иялари соҳасцда илмий-тадқиқог фаолиятини тан1кил этиш йўналишлари ва услубларини кдйга кўриш ва гакймилла||1тири111 мақсадида, кутубхонашунослик талқиқотларини ташкил этиш ва угказиш учун айрим кутубхоналарга илмий кугубхона мақомини бериш лозим Бунда янги ижтимоий-маданий шароитда ва жаҳон кутубхоналар инфратузилмасида кутубхоналар фаолиятини асослантирувчи тадқиқотлар усгувор аҳамиятга эга бўлади.
Рсспублика кугубхоналари —мстодик марказлярининг бош вазифаси тавсиялар тизимини такомиллашгириш, ўтказилаётган тадқиқотларнинг натижаларини кугубхонадярнинг амадий фаолиятнга тазбиқэтишдаи иборат.
Концепцияда гозага келган шарт-шароитдан келиб чиқиб, қуйидаги тадбирларни амалга ошириш йўли билан уни бажаришга киришиш мақсалга мувофиқ бўлиши тан олинган:

1. 
   Концепциянингасосийқоидаларини «Ўзбекисюн Рсспубликасида кугубхоначилик ишини ривожлантиришнинг 2010 йилгача бўлган даврга мўлжалланган Дастури»да ва кутубхоначилик ишининг муҳим муаммоларига доир бошқа ҳужжатларда муайянлаштириш.
   

277

2. 
   Концепиияни ам;1лга ошириш бўйича муҳим чора-тадбирларни, чунончи; кутубхоначилик ишини ривожлантиришнингташкилий- иқгисодий, норматив-услубий асослзрини яратиш, кутубхоналарни юқори мадакади кадрлар билан таъминлаш ва ҳ.к.ии ишлаб чиқиш ва амалга оширишга киришиш.
   
3. 
   Кутубхоналарни автоматлаштириш дастурида республика ягона ахборот тизими ва Интернеттармоғига кириш мақсадада барча зарур техника воситалари билан босқичма-босқич жиҳозлаш чора- тадбирларини наэардатутиш.
   
4. 
   Кугубхоналар фаолия^гини ривожлан гиришга бюджетдан ташқари манбаларни жалб қилиш ва улардан фойдаланиш ишини фаоллаштириш.
   

Ўзбскистон Республикаси Президентининг 2006 йил 20 июндаги «Республика аҳолисини ахборот-кутубхона билан таъминлашни ташкил этиш тўғрисида*ги Қарори кутубхоначилик тизимини тубдан ўзгартириш ватакомиллаштириш учуи янги замин яратди.
Қарорга биноан Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлигига қарашли универсад оммавий кутубхоналар тизимини Олий ва ўрга махсус таълим вазирлиги, ОЎМТВнинг ўрта махсус касб-ҳунар таълими маркази, Халқ таълими вазирлиги ихтиёрига ўтказиш йўли билан олий ва ўрта махсус таълим муассасадари ва умумтаълим мактаблари ҳузурида ахборот-ресурс марказларини тузиш назарда тугилади.
Қорақалпоғистон Республикасининг Республика кутубхонаси, вилоятлар илмий-упиверсал кутубхонадари, шунингдек Тошкент шаҳар марказий кугубхонаси негизида идоравий жиҳатдан Ўзбскистон Ллоқа ва ахборотлаштириш агентлигига бўйсунувчи Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ахборот-кутубхона марказлариии таи^кил этиш режалаштирилади.
Лхборот-ресурс марказларининг асосий вазифалари этиб қуйидагилар белгиланади:
—таълим муассасадари ўқувчилари ҳамда аҳолининг замонавий ахборот тсхнологияларидан фойдаданган ҳолда мунтазам таълим олиши ва мустақил равишда таълим олишига кўмаклашиш;
—миллий маънавий-ахлоқий қадриятларни кенг кўламда тарғиб қилиш, халқнинг маданий-тарихий меросидан баҳраманд бўлишини таъминлаш, маънавий бой ва уйғун камол топган шахснинг ижодий ўсиши учун имконият яратиб бериш;
—янги ахборот технологиялари (маълумотлар электрон базадари, инз ернет ресурслари) асосида аҳолис а ахборот хизмати кўрсатиш;


27й




—маданий, таълим, ахборот ҳамда бошқа дастур па лойиҳаларни бир|Т1лиқда амалга ошириш учун таълим м)'ассасалари, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, миллий маданият марказлари билан ҳамкорликни ривожлантириш.
Ахборот-кугубхона марказлари зиммасига:
—аҳолига ахборот-кугубхона хизмати кўрсачишни сифат жиҳатвдам янги даражага кўгариш, унинг илмий, таълим, ахборот ва маданият соҳасида1'и қизиқишларини замонаний ахборот шхнологиялари асосвда тезкорлик билан қондириш;
—китобхонларга анъананий кутубхона хизмати кўрсатишдан ўз ахборот ресурсларини яратиш ва жаҳон илмий-татдшм ахборот ресурсларвдан (^юйдаланиш имкониятини бериш йўли билан ахборот- кутубхона хизмати кўрсатишга ўтишни таъминлаш;
—универсал ахборот ресурслари, миллий ва хорижий нашрлар (босма, ауДионизуал, электрон ва бошқа) фондларни шакллантириш, сақлаш ва фойдаланиш учун бериш;
—йиғма электрон каталог ёрдамида ахборот ресурсларини бирлаштирувчи элсктроп кутубхоналар ва маълумот базаларини яратиш;
—жойларда ахбороглаштириш ва ку^убхоиачилик иши соҳасидаги ахборот-ресурс марказлари фаолиятини мувофиқлпштириш ҳамда ташкилий-методик жиҳдтдан таъминлаи! вазифаси юкланди.
Кдрорга биноан Ўзбекистон Алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги зиммасига:
—ахборот-кутубхона марказлариии белгиланган тартибда «21уоКЕТ» ахборот тармоғига босқичма-босқич улаш ва уларнинг ресурсларига аҳоли кенг қатламларининг киришини таъминлаш;
—электрон кутубхоналар тизимини ривожлантириш, кугубхона ахборот ресурсларини тизимлаштириш вазифаси юкланди.
2006—2007 ўқув йилидан бошлаб Тошкент давлат маданият институги ва Тошкент ахборот тсхнологиялари университетида «Ахборотлаштириш ва кугубхонашунослик* таълим йўналиши бўйича бакалавриат кадрлари ҳамда магистратура тсгашли му^-ахассисликлари бўйича кадрлар тайёрлаш назарда тутила/ш.
«Кутубхоначилик ишини ривожлантириш дастури» ва «Кутубхоналарни авгоматлаштириш дасгури»нинг асосий қовдаларини ҳаётга та^^биқэтиш, Ўзбекистон Республикаси Г1резидентининг2006 йил 20 июндаги «Республика аҳолисини ахборот-кугубхона билан 'гаъминлашии ташкил этиш тўғрисида*ги Қарорини амалга ошириш халқимиз ма;.1аниятининг бу муҳим таркибий қисмини гараққиётнинг янада юқори босқичига кўгарнши шубҳасиздир.


279




4-§. Алишср Навоий номидаги Ўзбскистон Миллий
кутубхонасининг фаолияти


Мамлакатнинг бош кугубхонаси XX асрнинг охирги ўи йиллига — ^Х! асриинг ластлабки йилларида ўэ фаолиятини жамияг ҳаётининг турли жабҳалари ислоҳ қилинаётган шароитда ямалга оширмоқла. Илгари барқарор бўлган фаолиятга жуда кўн омиллар, чунончи: дунё миқёсида юз бераётган ахборотлаштириш жараёни, телекоммуникацияларнинг ривожланиши, янги ахборот гехнологиялари, билимлар интеграцияси, ресурсларнинг бирлаштирилииги, жамиятдаги демократлаштириш ва эркинлаштириш жараёнлари, бюджетдан ажратиладиган маблағларнинг тақчиллиги ўа таъсирини кўрсатмоқца. Ҳаёттпитоб билан ўзгараётган ҳозирги шароитда универсал илмий кутубхоналар миллий маданият, маънавиятни тиклаш ва сақлаш, фан-техника тараққиётини ривожлантириш ва таълим жараёнини такомиллаштиришда муҳим рол ўйнамоқца. Бу ку|убхоналарга янги вазифалар юкламоқда -- улар электрон ахборот тарқатиш ва ундан фойдаланиш марказларига айланмоқца. Жамиягаи ахборотлаштиришнинг муваффақияти бошкд муҳим омиллар билан бир қаторда илмий кутубхоналар фаолиятини оптималлаштириш муаммосини оқилона ҳал қилиш билан белгаланади. Зотан, бу зиё масканларининг ҳужжатли ресурслари ижтимоий- иктисодий тараққистнинг муҳим омилларидан бири сифатида қаралали.
1990 йилларда китобхонларнинг алоҳида тоифаси —ўзбек аё^шарининг қизиқишлари ўр1’анилди, Ўзбскистоцда кугубхоначилик иши тарихига доир ҳужжатлар тўпламининг биринчи қисми (1917— 1924 йиллар) устида иш давом Э1тирилди. Библио^рафик қўлланмалар яратиш авналгидек кугубхона фаолиятининг етакчи йўналишларидан бири бўлиб қолди. Шу даврда ўзбек ва рус тилларида қуйидаги ретроспектив илмий-ёрдамчи кўрсатгичлар тайёрланди: «Ўзбекйстон тарихи», «Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий», «Ҳамид Олимжон*, «Тошкент тарихи» ва б. Шу йилларда ўэбек тилидаги адабиётлар фондини тўлдиришга алоҳвда эьтибор бсрила бошлади. Ҳозирга вақгда бу фондпа жамланган ўзбек адабиёти классиклари, ҳозирги замон адиблари ва олимларининг аа1рлари 600 мингнусхддан ошиб кегди. Сўнгги йилларда ноширлик сиёсати ўзгариши муносабати билан данлаттили —ўзбек тилвдаги замонавий илмий нашрлар оқими ошиб бормоқца.


280




Кутубхона ривожланиш тарихининг энг янги даври ғ йил баҳорда, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Илмий-тадқиқот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида»ги 2002 йил 20 февараль Фармони эълон қилинганидан кейин бо1Ш1анди. Ушбу ҳужжатнинг 8-бандида республика илмий муассасалари ва идораларининг Ўзбекистон Республикаси Давлат кутубхонаси ва Республика илмий-техника кутубхонаси негизида Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасини ташкил этиш ҳақидат и таклифи қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 2002 йил 12 апрелда қабул қилган қарорда Миллий кугубхонанинг миллий ва хорижий матбуот нашрлари ва адабиётларни сақловчи бош давлат муассасаси, кун функцияли кутубхона-ахборот ва илмий-тадқиқот муассасаси, республиканинг барча кутубхоналари учун методик марказ сифатидаги мақоми белгилаб қўйилди.
Қарорда кутубхонанинг асосий вазифалари сифатида қуйидагилар белгиланди:
—кутубхона фондларини миллий ва хорижий адабиётлар билан комплектлаш, мавжуд босма нашрлар, қўлёзмалар ва бошқа ҳужжатларни ўрганиш ва уларга илмий ишлов бериш, уларни мунтазам равишда тулдириб бориш, умумистифодалик приннипларига риоя қилган ҳолда жамият нинг ҳужжатлар ва библиосрафик ахборагга бўлган эҳтиёжларини қондириш;
—Ўзбекистон халқининг миллий-маданий, маънавий мероси, мулки ва қадриятларини кенг тарғиб қилиш;
—республика кугубхоналар фондига доир маьлумотларнинг ягона электрон базасини ташкил этиш, халқаро стандартлар асосида яратилган замонавий услублар ва зхборот технологияларини кутубхоначилик ишига татбиқ этиш;
— халқаро библиографик ахборотдан кенг фойдаланиш имкониятини таъминлаш учун Интернет тармоғидан фойдаланиш;
—кугубхоначилик иши соҳасида республика дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда иштирок этиш;
—кутубхонашунослик, библиографияшунослик, китобшунослик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш соҳасида илмий-тадқиқот фаолиятини ташкил этиш, амалга ошириш ва мувофиқааштириш;
—кугубхоначилик соҳасихта халқзро ҳамкорликни амзлга ошириш, халқдро кутубхоначилик дастурларида иштирок эгиш, мугахассислар, босма нашрлар ва бошқа материаллар алмашиш;
—харид қилиш ва халқаро китоб алмашинуви йўли билан хорижий материаллар фондини шакллантириш, и1унингдек, энгянгихорижий адабиёгларни сотиб олиш;


281




—адабиётларии лозим даражада сақлаш, автоматлаштирилган кутубхона-ахборот тармоғини ташкил этиш ва электрон каталог тузиш, жаҳои ахборот рссурсларидан фойдаланиш имкониятини кенгайтириш учун кугубхонани замонавий компьютерлар ва махсус техника воситалари билан жиҳозлаш.
Кузубхонанинг босма нашрлар, аудио ва видео материаллар миллий фондини шакллантиришни тубдап яхшилаш мақсадида, Давлат матбуот агентлиги, миллий ахборот маҳсулотлари ишлаб чикдрувчиларга чиқаршитш босма матсриаллар, шу жумладан уларнинг аудио па мультимедиа версияларининг икки мажбурий иусхаси Ўзбекистон Миллий кугубхонасига з^екинга берилишини таъминлаш вазифаси юклатш(ди.
Миллий кугубхонанинг асосий функииялари сифатида қуйидагилар бслгиланди:
—дунё миқёсидаги билимларнинг кенг доирасини, Ўэбекистон халқининг маънавий меросини акс эгтирувчи ҳужжатларнннг универсал фондини комплектлапз, сақлаш ва жамия'1та фойдаланиш учун бериш;
—фойдаланувчиларга кугубхона, ахборот, шу жумладан, маьлумот- библиография хизматлари кўрсатиш;
—ахборот маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар томонидан тақдим этиладиган хужжатларнинг икки мажбурий бепул нусхаси асосида, шунингдек, ҳужжатларни харид қилиш, китоб алмашинуви (шу жумладан халқаро китоб алмашинуви) ва Ўзбскистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа тушумлар йўли билан миллий ҳужжатларнинг мумкин қадартўлиқфондини шакллантириш, унинг доимий сақланишини гаъминлап!;
—энг кагта маданий, илмий ва бадиий қимматга эга бўлган хорижий ҳужжатлар фондини шакллантириш ва унингсақланишини таъминлаш, бунда Ўзбекистон ҳақидаги ҳужжатларни комплсктлаш, сақлаш ва уларнинг ҳисобини юритишга алоҳидз аҳамияг бериш;
—Ўзбекистон Реснубликаси қонун ҳужжатларига мувофиқ тарих ва маданият ёдгорликлари қаторига киритилган нашрлар ва ксишекциялар ҳисоби юритилиши ва сақланишини таъминлаш;
—миллий ҳужжатларнинг библиографик ҳисобини юритишда иштирок этиш, библиографик, рефератив ва тавсифий-таҳлилий зхборот манбаларини яратиш;
—Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ва ундан ташқарида чиқувчи республика ҳақидаги барча ҳужжатларнинг библиографик ҳисоби юритилишини миллий библиография манбаларини яратиш йўли билап ташкил этиш;


282




—ҳар хил ахборот ташупчилардаги каталоглар ва картотекалар тизимлари ёрдамида Миллий кутубхона фондлари^-а илмий ишлов бериш ва уларни ёритиш;
—миллий йиғма электрон каталог, ахборот базалари ва маълумоглар банкларини шакллантириш, улардан, шунингдек бошқа миллий ва хорижий ресурслардан фойдаланиш имкониятини яратиш, ахборот алмашинувида иштирок этиш;
—ҳужжатларни, шу жумладан миллий ҳужжатли мсросга, тарих ва маданият ёдгорликларига мансуб деб топилган ҳужжатларнинг ҳолатини текшириш, уларни тавсифлаш, консервания ва реставрация қилиш;
кутубхоначилик иши, библиография, китобат иши ва бошқа турдош соҳдларда илмий-тадқиқот ва илмий-услубий ишларни амалга ошириш, бошқа кутубхоналарга мстодик ёрдам кўрсатиш;
—кутубхона кадрларининг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш фаолиятини амалга ошириш;
—замонавий кугубхона технологияларини ўрганиш ва амалга татбиқ этиш;
—тематик кўргазмалар, бошқа маданий-маърифий тадбирлар ташкил этиш ва ўгказиш;
—четэл кугубхоиалари, кутубхоначилик иши соҳасидаги бошқа ташкилотлар билан халқаро ҳамкорликни таъминлаш.
Янги Низомга мувофиқ Ўзбекистон Миллий кугубхонасининг вазифалари ва функииялари доираси анча кенгайди. Уиинг мамлакат халқлари миллий ўзига хослигини, уларнинг маънавий меросини ҳар томонлама ва тўлиқ ёритиш, шуниигдск, фан ва маданиятга ахборот ёрдами кўрсатиш борасидаги фаолиятидан ташқари, кутубхонага кутубхоначилик иши соҳасида рсспубликанинг барча кутубхоналарини, уларнинг идоравий мансублигидан қазъи назар, услубий таъминлаш вазифаси юклатилди.
Фойдаланувчига қараб мўлжал олиш ва фондларни мумкин қадар тўлиқ комплектлашга ҳаракат қилиш кутубхона бўлимлари ишининг асосий йўналишига айланди. Бу вазифани бажаришга рсспублика ҳудудида нашр этилган ҳужжатларнинг икки мажбурий бепул нусхасини олиш асосида эришилади. Кутубхона ҳимоя қилинган диссертациялар сақланадиган асосий маҳзан ҳисобланади. Ҳозирги вақғда унинг фондларида сақпанаётган ҳужжатлар сони 6,5 млн. нусхадай, миллий матбуот ҳужжатлари ҳажми —3,5 млн. нусхадан ошиб кетди. Улар Миллий кутубхонага қарашли Миллий китоб палатасида сақланцди.


283




Сўнгги йилларда кутубхона фойдалаиувчиларида чет элда нашр этилган илмий адабиётларга капа қизиқиш кузатилмоқда Кугубхона фондида жаҳоннинг тилида нашр этилган 370 минг нусхадан ортиқ ҳужжатлар мавжуд. 2003 йилдан бошлаб, ҳар йили Миллий кутубхонага қоғоз иа электрон ташувчилардаги хорижий даврий иашрларга обуна бўлиш учун валюта маблағлари ажратилмоқца. Кутубхона ЕВ8СО ^пҒоппаНоп 8егу1се5 СтЬН (Германия) компанияси орқали Ғарбий Еврона ва Америкадаги етакчи нашриетлариинг 125 номдаги илмийжурналларига, ЕВ5СО РиЬПх^ппё (АҚШ), РтоОиек! компаииялари орқали диссертациялар автореферетларииинг элсктрон базасидагг фойдалаиишга обуна бўлмокда
Ҳар йили Миллий кугубхонанинг ўқув залларига 550 мингдан ортиқ китобхон ташриф буюради, уларга бериладиган китоблар миқдори қарийб 2 млн. нусхаии ташкил этади. Кутубхона хизматларидан фойдаланувчиларнинг асосий контингенги —ёшлар. Кугубхонада собиқ ўсмирлар бўлими негизида Ёшлар ахборот-ресурс маркази ташкил этилган. У фойдалаиувчиларни энг янги ахборотлар билан тез ва сифатли таъминлайди ва ёшларнинг информацион саводхонлиги ва билим даражасини оширишга, уларни маданият, фан ва маориф соҳасидаги эришилгап ютуқлар билан ошно этишга кўмаклашади^.
Кугубхоначилик иши соҳасига янги технологияларнинг татбиқ этилиши анъанавий технологик жараёнлар ўзгаришига олиб келди, бу эса кутубхонанингфункционал бўлимлари кдйта ташкил этилишига сабаб бўлди; 1999 йил бошида автоматлаштириш ва янги ахборот технологиялари бўлими, маҳаллий авгоматлаштирилгантармоқташкил э^гилди. Ку1убхона бетакрор кўп тармоқли фонд негизида ўз электрон ресурсларини, чунончи; барча турдаги ҳужжатлар электрон казллоги, диссертациялар авторефератларининг маълумоглар базаси, келувчи даврий нашрларнинг аналитик тавсифини ташкил қидди, Ўзбекистон ҳақида ахборот «Уэбекистаиик» маълумотлар базасини шакллаитирди. Кугубхонада Россияда ишлаб чиқилган ИРБИС автоматлаштирилган кугубхона-ахборо! тизими ишлабтурибди.
Ку^-убхонанинг республика миллий мадзний бойлигига мансуб бўлган энг ноёб коллекцияларини рақамлаштириш йўли билан тўла матнли электрон ресурсларни вужудга келтириш Миллий кугубхона фаолиятининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Ушбу йўналишда амалга оширилган ишларнин!’ дастлабки натижаси сифатида 594 жилддан иборат «Туркисгоп тўплами» —республикамиз


284

тартибига

кундалик
кутубхона


ва унга қушки мамлакатлар тарихи, географияси на этнотзафиясига
оид манбалар ва асарларнинг ўзига хос қомуси яратилди. 1871 йилда
тузилган ва ўша даврнинг 1200 фотосуратини уз ичига олган
«Туркистон альбоми* ҳам шу йўналишда олиб борилаётган ишлар
маҳсулидир. Кугубхона бу ишларни ўга ноёб нашрларни сақпаб қолиш,
шунингдек, улардан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш
мақсадида амалга оширилмоқпа.
Миллий кугубхонаЎзбекисгон кутубхоналаринииг йиғма электрои
каталогиии яратиш ташкилотчиси ва мазкур каталог лойиҳасининг
ишлаб чиқувчиси ҳисобланади. Бу каталогҳажми ҳозирча унча катта
эмас: у атиги 200 минг қайддан иборат. Бугунги кунда Миллий
китоб палатаси билан ҳамкорликда корпоратив каталоглаштириш
марказини ташкил этии1 тўғрисидаги масала кун
қўйилмоқца.
Компьютерлар ва Интернет Миллий кутубхона
фаолиятининг таркибий қисмига айланиб бормоқда:


ходимларини ўқитиб-ўргатиш учун интернет-синф, китобхонлар учун интернет-марказ, мультимедиа ахборот маркаэи очилди. 2004 йилда «!111р://па11Ф.и2» манэилли кутубхона вебсайти ташкил этилди. Бу сайтда кугубхонанинг бетакрор ахборот ресурслари жамланган бўлиб, у жаҳон ҳдмжамияти учун очиқдир. Бу ерда қуйидаги бўлимлар бўйича ахборот олиш мумкин: кутубхона тарихи, кутубхонанинг ҳозирги қиёфаси, янгиликлар, ку|'убхона таркиби, қадимги ва ноёб китоблар ҳақида ахборот, ахборот ресурслари —электрон каталог, хизматлар рўйхати, ноширлик фаолияти, Ўэбекистоннинг маданий ҳаёти, диққапд саэовор ва муҳим саналар.
Ҳозирги вақтда Миллий кутубхона кутубхоналар зармоғи ва уларнинг ахборот ресурсларини сақ;1а1П ва ривожлантириппа, уларни морматив-ҳуқуқий таъминлашга, йиғма электрон каталог тузишга ёрдам бермоқаа.
Сўнгги йилларда кутубхонанинг китоб алмашинуви бўйича ҳамкорлари доираси анча кенгайди —бу1унги кунда кузубхона 30 яқин мамлакатнинг 150 дан ортиқ ташкилоти билан ҳамкорлик қилмоқда. Миллий кутубхона мутахассислари халқаро конференци1ьтар, семинарларда иштирок этмоқда, чет элга малака ошириш ва тажриба алмашиш учун чиқмоқда. Кутубхона вақги-вақги билан ўтказиб туриладиган «Интернет ва кутубхона-ахборот ресурсларидан фан, маданият, таълим ва бизнес соҳаларида фойдаланиш» мавэуидаги халқаро конференцияларнинг ташкилотчиларидан биридир (Самарқапд —1999, Бухоро —2002,


285




Тошкент —Самарқаид —2004, Урганч-Хива—2006). Конфсренциялар республиканинг кугубхона-акборот ресурслари салмоқли эканлигини намойиш этди, халқаро ҳамжамиятдаунга нисбатан қизиқиш уйғотди.
Миллий кугубхона фонди мемориал аҳамиятга эга бўлиб, халқ илмий ва маданий мулкига мансуб ҳужжатлар келажак авлод учун сақланишини таъминлайди Мамлакатбош кугубхонасининг ўзига хослиги унинг фондлари тўлиқлиги ва универсаллигидадир. Ҳукумат қарорининг банддаридан бирида Давлат матбуот агентлиги, миллий ахборот маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларга чиқарилган босма материаллар, шу жумладан уларнинг аудио ва мультимедиа версияларининг икки мажбурий нусхаси Ўэбекистон Миллий кутубхонасига текинга берилишини таъминлаш вазифаси юклатилгани бежиз эмас.
Илмий-тадқиқот ишлари. Ўзбекистон Миллий кутубхонаси кутубхонашунослик, библиографияшунослик, китобшунослик ва ахборот технологияларидан фойдзланиш соҳасида илмий-тадқиқот фаолиятини ташкил этиш, амалга ошириш ва мувофиқааштиришни амалга оширувчи бош муассаса ҳисобланади. Унга республика кутубхоналар тармоғининг илмий-тадқиқот ва услубий фаолиятини, бу кутубхоналар қайси идорага қарашли эканлигидан қатъи наэар, мувофиқлаштириш вазифаси, норматив-тартибга солувчи ҳужжатлар ишлаб чиқиш, услубий ва консультатив ёрдам кўрсатиш, кутубхона ходимларининг малакасини ошириш фаолиятини ташкил этиш учун жавобгарлик юклатилган.
Миллий кугубхона ҳар йили «Ўэбекистон кутубхонашунослиги» илмий давомли нашрининг навбатдаги соиларини, ҳар йили ўтказиладиган «Бетгерхонлик кунлари» материалларини чоп этади. 2005 йил «Ўзбекистон кутубхонашунослари ва библиографлари» библиографик луғати {тузувчи А.И.Кормилицин) нашр этилди. Мазкур нашр мақсади Ўзбекистоннинг атоқли кугубхонашунослари ва библиографлари, кутубхоначилик ишининг йирик арбоблари номи ва ишини тиклаш, ҳозирги ва келажак аачодларга етказишдир. Тадқиқотни ўгказиш бўйича услубий материаллар ишлаб чиқилди, бу ишга рсспубликамизнинг етакчи кугубхоначилари жалб қилинди. Тўпланган материал кутубхоначилик ишининг таниқли арбоблари исмларининг ўзига хос архивини яратиш имконини берди. Ҳозирги вақгда унга автоматлаштирилган режимда ишлов берилмоқца. Бунга янги ахборот технологияларининг жорий этилиши ва алоҳида дастур ишлаб чиқилиши имкоггият яратди. «Кутубхона гарихи—шахсларда» библиографик луғатининг биринчи қисми нашрга тайёрланди. У


286

«Кугубхоначи ким?» дегаи

илмий-тадқиқот фаолияти
ва илмий муассасаларида


«Ўзбекисгон Миллий кутубхонаси дирекгорлари. 1870—1920 йиллар»
деб номланган. Миллий кугубхонанинг илмий-тадқиқот бўлими илмий
тўгараклар машғулотларини ўтказии1нинг асосий ташаббускори ва
ташкилотчиси ҳясобланади. Мазкуртугаракларнингҳарбир машғулоти
ҳар хил мавзудаги ўзига хос илмий конференцияга айланади.
2000 йил Тошкент шаҳри кутубхоналарида «Кутубхона ижтимоий
муаммоларни ҳад қилади» тадқиқоти ўгказилди. Маълумотлар базасига
«Кутубхоначилар музолааси» социологик тадқиқотига оид 312
сўровнома киритилди. «Кутубхона ижтимоий-фалсафий аспектда»
йўналиши бўйича маълумотлар базаси таркиб топтирилмоқца,
«Мутолаага одатланиш пгахс ривожланишинипг омили сифатида»,
«Оммавий кугубхона китобхонларнинг ижтимоий муэммоларини ҳал
қилишда йўл кўрсатувчи сифатида»,
мавзуларда маърузалар тайёрлацди.
Китобшунослик тарихи соҳасида
республикамизнинг кутубхоналари


сақпанаётган ўта ноёб коллекцияларни ўрганиш йўнадишида амалга оширилди. Жумладан, Миллий кутубхонанинг ноёб кашрларини сақдаб қолиш Концепцияси доирасида «Ўзбекистон хотираси» дастутэи тайёрланди. У кугубхонапинг ноёб кашрларини сақлаб қолиш, кугубхонакинг ноёб адабиётлар фондини бошқа хил ташувчиларга ўтказиш тадбирларини амалга оширишга қаратилган. Дастур устида иш олиб бориш жараёнида кутубхонанинг ноёб адабиётлар коллекпиялари, уларнинг шаклланиш тарихи ўрганилди, уларни сақпабқолишнингасосий йўналишлари ва йўллари, чунончи: бошқа хил ташувчиларга угказиш, реставрация қилиш, муқовалаш, уларнинг нсгизида маълумотлар базаси ташкил этиш белгиланди. Ҳозирнинг ўзида Миллий кугубхонада сақланаётган 594 жилддан иборат «Туркисток тўплами» билан фойдаланувчилар элекгрон шаклда танишишлари мумкин. «Туркестаника» маълумотлар базасини шакллантириш устида иш давом этмоқда, унга ўлкашунослик ва Ўзбекистон тарихига оид барча нашрларни киритиш мўлжалланмоқца, кутубхонанинг 1917 йилгача бўлган ўлкашуносликка оид адабиёзлар <Ьонди ҳақида ахборот ва библиографик маълумотлар йиғилмоқца.
1997 йилдан Миллий кугубхона, хусусан илмий-тадқиқот бўлими тадқиқотчилари диққат марказидан кугубхона иш жараёнларини антоматлаштириш ва комньютерлаштириш муаммолари мустаҳкам ўрин олиб кслмоқда. Кутубхона ишига янги технологияларни жорий этишга нисбатан қўйилаётган талаблар автоматлашгириш муаммосига жиддий эътибор бсришни тақозо этди. Ишларнинг ҳолати муфассал 287




ўрганилди, кугубхона иш жараёнларини автоматлаштиришга нисбзтан ёнлашувларии илмий асосяантириш амалга оширилди. Шу мақсадца лойиҳалашдан олдин задқиқо^г, «Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг технологик жараёнларини қайта қуриш» мавзусида илмий-амалий семинар ўгказилди. Автоматлаштиришнинг кўнгина жиҳаглари кутубхона ходимлари томонидан мустақил ўрганилди. Бу соҳада муайян ютуқлар қулга киритилди. «Ўзбекистон кутубхонашунослари ва библиографлари* библиографик луғатини маълумотлар базасига киритиш мақсадида «Библиограф» кутубхона дастурини тузишга киришилди. Миллий электрон каталогни шакллантириш бўйича тадқиқот ишлари бошлаб юборилди. «Ўзбекистон Республикаси миллий электрон каталогини шакллантириш ва ундан фойдаланиш услублари ва воситаларини иишаб ЧИК31Ш ва тадқиққилиш» илмий-тадқиқотлойиҳдси тайёрланди.
Ўэбекистон Республикасининг «Кутубхоначилик иши тўғрисида», «Ҳужжатларнинг мажбурий нусхаси тўғрисида»ги қонунлари лойиҳаларини тайёрлашда сўнгги йилларда амалга оширилган назарий ишлонлардаи фойдаланилди. Республика даражасида Ўзбекистои Республикасида кутубхоначилик ишини ривожлантиришнинг 2010 йилгача бўлган даврга мўлжалланган Концеппияси ва Дастури, «Ўта ноёб ва камёб нашрларни сақлаш дастури» каби муҳим ҳужжатлар ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Миллий кутубхонаси кутубхоналар тармоғини ташкил этиш, кутубхоналарнинг фондларини шакллантириш, бошқарун туэилмасини ислоҳ қилиш, хизмат кўрсатишни ташкил этиш, кутубхона ходимларининг малакасини ошириш масалаларига доир бир қапча нор.матив-ҳуқуқий ҳужжатларпи тайёрлаш устида муттасил иш олиб бормоқда\
Меззздик И111. Ўэбекистон мустақилликка эришгач, Алишер Навоий номидаги Данлат кутубхонасининг иш амалиётидан китобхонлар конференциялари, ижодий учрашувлар, Шарқнинг буюк мугафаккирлари ва олимларига бағишланган кечалар ўрин олди. Амир Темур, Баҳовуддин Нзқшбанд, Аҳмад ЯссавиЙ, Мирзо Улуғбек, Бобур каби буюк арбоб ва алломалариинг ижоди, тарихий аҳамияти ва .ҳаёт йўлини ёритувчи услубий-библиографик қўлланмалар яратидди.
1996 йил «Кутубхоналарнинг маънавият, миллий урф-одатлар ва аггьаналарни тиклаш борасида^и фаолияти» номли услубий қўлланма (тузувчи Г.Д.Берман) нашр этилди. 1997 йил «Кутубхона тарихий ва маданий мерос маркази сифатида» кўриги ўтказилди. М.Матмуродова томонидан тайёрланган «Буюк ипак йўли» қўлланмаси китобхонларда ўзбек халқинингтарихига фаол қиэиқии! уйғотди.


288




Буюк рус шоири А.С.Путкин таваллудининг 200 йиллиш илмий- услубий бўлим ходимлари эъ1иборини ўзига тортди. Г.Д.Бермаининг рус тилидаги иа М.Матмуродованипг ўчбек тилидаги қўлланмалари ту воқеат бағишланди
1998 йил Абдулла Қодирий номидаги Тоткент давлат маданият институгининг битирувчиси М.Даутова Увайсий, Нодира, Анбар отин каби ўзбек шоиралари ҳақида бир нечта услубий қўлланмалар тайёрлади.
Кугубхона ходимларининг, методистлар ҳамда бошқа функционал бўлимлар ходимларининг малакасини оширнш масалалари илмий услубий бўлим иитнииг муҳим, анъанавий йўналишларидан бири бўлиб қолаётир. 1997 йил майда Алишер Наноий номидаги Ўзбекистон Давлат кутубхонаси негизида республика, вилоят универсал ва болалар кугубхоизларининг комплеетлаш бўлими мудирлари учун рсспублика амалий семинари ўтказилди. Ушбу анжуман ишида Маданият иитари вазирли1'инйнг вакиллари, Тошкент давяат маданият институгининг ўқитувчилари, «ўзкитобсавдо* уюшмаси, республика нашриётларининг вакиллари, Давлат кузубхонасининг дирекцияси ва ходимлари иштирок этдилар.
Семинарда янги ижтимоий-иқгисодий шароитда китобхонларнинг қизиқишларини ўрганиш ва шакллантириш, Ўэбекистон давлат кутубхоналарининг фондларини ўрганиш ва улардан фойдаланиш, китоб фондларини ташкил этиш, каталогларни такомиллаштириш, кутубхона китоб фондининг баланс қийматини қайта ҳисоблаш услуби каби долзарб масалалар муҳокама қилинди. Ссминар иштирокчилари учуи комплектлаш, каталоглар ва картотекалар ташкил этиш ишида зарур бўлган ҳужжатлар пакети тайёрланди ва тақцим этилди. Семинарда иштирок этган кугубхона ходимлари ўтказилган «давра суҳбати» жараёнида ўзларини қизиқгиргаи барча сааолларга жавоб оадилар.
Услубий иш мазмунида юз бергап ўзгаришлар ва янги шароитда кадрлар тайёрлаш зарурати 1998 йил сентябрь ойида Бухоро шаҳрида «Услубий иш бугун ва эртага» республикя амялий семинари ташкил этилиши ва ўтказилишини белгилаб берди.
2003-2005 йилларда қуйидаги услубий-библиотрафик қўлланмадар ва ахборотномалар нашр этилди: «Иудаизм» (ўзбек ва рустилларида), «Буддизм» (ўзбек на рус тилларида), «Тсрроризм —жаҳолат ўчоғи», «Маҳалла — ватаннинг табаррук остонаси» (ўзбек ва рус тилларида), «Ғафур Ғулом» (ўзбек ва рус тилларида), «Кугубхоначилик дунёси».


289




«Маърифатпарнар шоир. Абдулла АклониЙ таваллудининг 125 йиллиги муносабати билан», «Хожаи жаҳон —Абдухолиқ ! ижлувонлй», «Хожа Лҳрор гарихи», «Ўзбекистон кутубхоналари ишининг г йилги обзори», «Ўзбскистон кутубхоналари ва ноданлат нотижоратташкилотлари», «Убайду^ша Солиҳўғли Занқий», «СИБИД тизими С1?андартлари. Республика к^тубхоналари учун ахборот> (ўзбек ва рус тилларида), «Кутубхонада фандрайзинг», «Кутубхоналар ўлкашунослик иши».
2004 йилда қуйидаги услубий-библиографик қулланмалар ва ахборотномалар тайёрланди: «Буюк ипак йўли —буюк мулоқот йўли», «Кутубхона на маҳаллий органлар ҳамкорлиги», «Гиёҳвандлик — давр офати», «Беҳбудий — маърифатпарвар адиб», «Абу Али ибн Сино —қомусий олим», «Озодлик ва истиқлол куйчиси», «Асли дунё меҳрдан яралган», «Асрлар оша қадрланган аллома», «Нуриддин Абдураҳмон ибн Аҳмад Жомий», «Ўзбекистот1нинг йирик кутубхоналари», «Кутубхоналарда нуллик хизматлар», «урта Осиёнинг қадимги кутубхоналари», «Имом ал-Бухорий».


Ўзбскистон Рсспубликаси Фанлар академияси
Асосий кутубхонасининг ахборот технологияларини
амалга жорий этиш борасидаги фаолияти^


Ўзбекистон Фанлар акацемиясвда мусгақшртик йилларида юз берган таиткилий-гаркибий ўзгаришлар Акздсмияниш'Асосий кугубхонасини ҳам четлаб ўтмади. Айниқса, фойдаланувчиларга кутубхона-ахборот хизматлари кўрсатиш соҳасида капа ўзгаришлар юэ берди.
Ўзбекистон <1)анлар акздсмиясининг кугубхона-ахборог хизматлари к^рса1иш тизими тегишли кутубхона томонвдан амалга ошириладиган илмий-тадқиқот институтларига кутубхоиа-ахборот хизматлари кўрсатиш ва Ўзбекистон Фанлар акадсмиясининг Асосий кутубхонаси гомонидан амалга ошириладиган умуман Академияга кутубхона- ахборот хизматлари кўрсатишдан ташкил топган.
1994 Йилла бошланган ва ўша заҳоти Асосий кутубхона фзолиятининг устувор йўналишига айланган компьютер технологинларини амалгазатбиқэтиш кугубхона-ахборо^г хизматлари кўрсазишни ривожлагпиришнинг асосий йўналиши бўлиб қолди. Ушбу ривожланишга асосан халқдр<1 жамгармаларнинг маблағларидан амалга ошириладиган молиялаштирнш кўмаклашди.
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий


290




ку1убхонасига ахборот тсхнологияларини жорий этишнингўн йиллик йўлики шартли равипша бир нсча босқичга ажратиш мумкин: биринчи босқич —кутубхонадаги технологик жараёнларни атаматлаиггирнт, ходимларни ушбу шароитда ишлашга ўргатиш, тармоқ технологиялармга ўтиш, фойдаланувчиларга хизмат кўрсатишда Интернет тармоғидан ва интернет-технологнялардан фойдаланиш, ташқи ахборот.майдонига чиқиш.
Кутубхона фаолияти босқичдан-босқичга ўзгариб, мураккаблашиб борди. Унинг қуйидаги асосий вазифаларигина ўзгаришсиз қолди: кугубхонани автоматланяириш ягона жараёнини таъминлаш, дастурий таъминлаш воситасини танлаш, биринчи навбатда ҳал қилиниши лозим бўлган вазифаларни аниқпаш, техника соҳасидаги сиёсат; дастурий маҳсулни мослаштириш, унга хизмат кўрсатиш ва уни ҳимоя қилиш; техниканингузлуксиз ишлашини таъминлаш, уни ўз вақгида модернизация қилиш; яратилган ахборотнингбуғлйгини таъминлаш; ходимларга компьютер технологияларипи ўргатиш; компь1отерлаштириш жараёнларини ташкилий-услубий таъминлаш.
Ўэбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий ку|убхонасини автоматлаштириш жарасни 1994 йилда Фан ва тсхника давлат қўмитасининг «Республика ахборот тармоғи» лойиҳасини амалга татбиқэтишдан бошланди. У қуйидаги босқичлардан иборат эди;
—компьютер ускуналари харид қилиш;
—ички локал тармоқ утказиш;
—махсус дастурий таъминлаш воситаларини харид қилнш ва ўрнатиш;
—кутубхона ходимларини компьютер ускуналарида ишлашга ўргатиш;
—элекгрон каталог тузиш.
Кутубхона технологик жараёнларининг таҳлили ўтказилди, Фан ва техника давлат қумитасининг молиявий ёрдами билан 10 иш жойига мўлжаллангантармоқўрнатилди. Улар 1ОНЕСКО томонидан ишлаб чиқилган СВ5/1818 амалий дастурида ишламоқца. 3 млн. нусха ҳужжатлардан иборат кутубхона фондига ретрокаталоглар тузмасдан, япги келган китоблар, диссертаниялар ва авторефсратларнинг электрон каталогини тузишга қарор қилинди.
Кутубхоиа тармоғига техник хизмат кўрсатишни маркаэлаштирилган тартибда амалга ошириш мўлжалланди. Амалда кутубхопа барча қиййнчиликларпи ўзи еигитига тўғри нсдди, чунки автоматлапггириш бўйича барча ишларни фақат бир кити ботқар^т- Нафақат оддий ходимлар, балки кутубхона раҳбарияти ҳам


291




автоматлаштириш ҳақида юзаки тасанвурга эга эди. Афсуски, Фаи ва техиика данлат қумитасида лойиҳани тайёрлаш жараёнига биронта ҳам кутубхона мугахассиси жалб қилинмади, зса лойиҳа сифатига салбий таъсир кўрсатли
Россия па бошқа чет мамлакатларнинг егакчи кутубхоналарида ахборот технологияларини жорий этишнинг ҳолаги билан танишиш кутубхонадаги жами иигларнинг 80% халқаро стандартларга мувофиқ кутубхона электрон каталогини тузиш ва уларни Интернетга улаш билан боғлиқлигини кўрсатди. Бунингучун кутубхоналарда кўп сонли малакали мугахассислардан иборат автоматлаштирИш бўлимлари иш олиб боради. Бўлим ходимлари маъдумотлар базаларини ииглаб чиқиш учун норматив база яратиш, ВЕБ-серверга киритиш учун кутубхонанинг тегиШли каталогларини тайёрлаш, техника, маҳаллий тармоқ ва ҳоказоларнинг ипг қобилиятини назорат ва таҳлил қилиш билан шугуллаиади.
Афсуски, Асосий кутубхонада ҳоэирча бундай бўлим ва мутахассислар мавжуд эмас ва бу ҳолат автоматлаштириш жараёнига салбий таъсир кўрсатмоқда.
1998 йил кутубхонанинг комньютер тармокига «ИРБИС» автоматлаштирилган кутубхона-ахборот тизими ўрнатилди. Барча қайддарни СО5/1518 дан «ИРБИСлга ўтказиш амалга оширилди. 12 минг қайд таҳрир қилинди. Айни вақгда китобхонлар томонидан кўп буюртма қилинупчи диссертапи51 фонди ва адабиётларнинг ретрокаталогини тузишга киришилди. ҳозирги вақгда «Электрон каталог» маълумотлар базасида 100 мингдан ортиқ библиографик қайдлар жамланган.
Фанлар академияси Асосий кутубхонасини автоматлаштириш жараёнининг яна бир муҳим йўналиши —кутубхона ходимларини ўқитиб-ўр|-атиш. Бу иш бир неча босқичда амалга оширилади: ЭҳМда ишлашпинг дастлабки кўникмаларини шакллантириш; «ИРБИС» автоматлаштирилган кугубхона-ахборот тизимида ипшаш, тармоқца ишлаш, навбатчи консультантдар гуруҳини китобхоиларга хизмат кўрсатиш учун кутубхонанинг маълумотлар базаларидан фойдаланишга, кигобхонлар интерфейси дастурида ишлашга ўргатиш; Интернстда, электрон ночга билан ишлаш, сканерлаш, тармоқ нригперида материалларни чоп этиш. Бунга халқаро жамгарма адфап ан 43 минг АҚШ доллари миқдоридаги 1рант бўйича Асосий кутубхона негизидаги ўқув маркаэи билан ҳамкорликда «Намунавий автоматлаштирилган кугубхона* лойиҳасининг амалга оширилиши натижасида эришнлди. Лойиҳани амалга ошириш жарасни 2001 йилда якунлапди.


292




Ҳозирги вақтда кутубхона ходимларннииг 70% компьютер технологияларида ишлаш куникмаларини турли даражада ўзлаштирган, Услубий бўлим янги ходимларга компьютер тсхнологияларини уалаштирипгга ёрдам берувчи йўриқномалар ва эслатмалар ии1лаб чиқмоқоа.
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонаси негизида «Намунавий автоматлаштирилган кутубхона» лойиҳасининг амалга оширилиши кутубхона жараёнларини автоматлаштириш усуллари ва воситаларндан нафақат Фанлар академияси илмий-тадқиқот институтларининг кутубхоналарида, балки республиканинг бошқд кугубхоналарида фойдаланиш учун ҳам кснг имконият яратди. Ҳозирги вақтгача Асосий кутубхонанинг ўқув марказида республика кугубхоналарининг 360 дан ортиқ ходимларига «ИРБИС* тиэимида ишлаш ўргатилди.
«Намунавий автоматлаштирилган кутубхона» лойиҳасини ^ивожлзнтириш автоматлаштиришнинг икхинчи боскичи — Узбекистон Фанлар академияси илмий-тадқиқот институтларининг ку^убхоналарини автоматлаштиришга Асосий кутубхона тажрибасини татбиқэтишга киришИш имконини берди.
«Ўзбекистон Фанлар академияси илмий-тадқиқот инсгитугларининг кутубхоналар консорциуми» лойиҳасининг ишлаб чиқилиши ва амалга оширилиши Академиянинг кутубхоналар тармоғида «Намунавий автоматлаштирилган кутубхона* усуллари тарқалишининг мантиқий ривожи бўлди. Ушбу лойиҳани амалга ошириш учун эиг ноёб ахборот базасига эга ва тсхник жиҳатдап тайёргарлик даражаси юқори бўлган кутубхоналар таилаб олинди. Булар:
—Ядро физикаси илмиЙ-тадқиқот институтининг кугубхонаси — ядро физиклари шаҳарчаси (Намунавий аятоматлаштирилгаи кугубхонадан 20 км нарида жойлашган). Кутубхоиа фонди —243 минг нусхадан ортиқ, 1300 дан ор^гиқ илмий ходимларга хизмат курсатади, 5 кугубхона ходимн ишлайди. Ииститу1'да маҳаллий гармоқ мавжуд бўлиб, унга 70 компьютер, шу жумладан кутубхона компьютери ҳам уланган. Бу элсктрон каталогдан бир вақтингўзида 70 иш жойидаи туриб фойдаланиш имконини беради;
— Кибернетика илмий-тадқиқот ииститугининг кугубхонаси — Академиклар шаҳарчаси (Намунавий автоматлаштирилган кугубхонадан 500 м нарида жойлашган) Кугубхона фонди —88 минг нусха, ҳар йили 2000 дан ортиқ кишига хизмат кўрсатилади, 2 кутубхоначи ишлайди. Институтда 15 иш жойидан ибораз маҳаллий тармоқ мавжуд;


293




—Электроника илмий-тадқиқот инсгитугининг кутубхонаси Академиклар шаҳарчаси (Намунавий автоматлаштирилган кугубхонадан 300 м нарида жойлашган). Кутубхона фонди —42 минг нусха, ҳар йили 4000 дан ортиқ кишига хизмат кўрсатилади, 1 кугубхоначи ишлайди Институгда маҳаллий тармоқ мавжуд;
—Ўсимлик моддадар кимёси илмий-тадқиқот институтининг кутубхонаси —Академиклар шаҳарчаси (Намунавий автоматлаштирилган кутубхоиадан 500 м нарида жойлашган). Кугубхона фонди —134 минг нусха, ҳар йили 10000 дан ортиқ кишига хизмат кўрсатилади, 3 кутубхоначи ишлайди;
—Ўзбекистон Фанлар академиясининг ўқув маркази —илмий- задқиқот ипститутининг кутубхонаси —Академиклар шаҳарчаси (Намунавий антоматлаштирилган кутубхонадан 200 м нарида жойлашган). Тингловчилар —160 киши. Маҳаллий тармоқ ишлаб турибди.
Лойиҳанинг амалга оширилиши натижасида илмий-тадқиқот инстигугларияинг тўрг кугубхонаси ва Фанлар академияси ўқув маркази кутубхонаси билан Асосий кутубхона —Намунавий автоматлаштирил1дн ку|убхона ўртасида алоқа тизими ташкил этилди. Бу тизим кугубхоналарга ўз элекзрон каталогларини шакллантириш ва Асосий кутубхонанинг маълумотлар базасига зудлик билан кириш имконини беради. Асосий кугубхона —Намунаний авгоматлаштирилган кугубхонада сервер ўрнатилган, унга беш модем уланган, алоқа боғлаш ва электрон каталогни шакллантириш учун дастурий таъминлаш носигасиўрнатилган ва росгланган. Консорциум иштирокчилари бўлган кутубхоналар учун 3 терминал компьютер ўрнатилган. Асосий кутубхонанинг злектрон каталогига институтларнинг кугубхоналаридаги терминаллардан киршп имконияти мавжуд. Илмий- тадқиқот институтлари кутубхоналарининг ходимлари Асосий кутубхона —Намунавий автоматлаштирилган кутубхона ўқув марказида компьютерда, дастурий таъминлаш маҳсуллари ва маълумотлар базаси билян ишлашга ўргатилган.
Ахборот жамияти данрида кутубхона хизматлари кўрсатиш даражаси алоҳида олинган бир кутубхона доирасидзн четга чиқди. Бугунги кунда Асосий ку|убхонанииг ва Академия тармоғидаги илмий кугубхоналарнинг асосий стратегик вазифаларидан бири кугубхоналар ўртасидаги алоқаларни ривожлантириш, кутубхона-ахборот ресурсларини бирлаштириш ва фаолиягни мувофиқлаштириш, яъни ҳар бир ку^убхона қудратли ахборсн хизмати сифатида амад қиладиган ахборот-коммуникация тизимини нужудга келтиришдан иборат бўлиб


294




қолмоқда. «Ўзбекистон Фанлар академияси илмий-тадқиқот институгларининг кутубхоналар консорциуми» лойиҳаси яқин вақт ичида Фанлар академиясинингбош кугубхонаси —Лсосий кузубхона негизида илмий-техниканий адабиётларнинг йигма электрон каталогини тузишга киришиш имконини берэди.
Кутубхоналарда жамланган ресурслардан фойдаланишни фақат йиғма электрон каталогни тузиш, юрнтиш, қувватлаш ва ривожлантиришнингилмий ишлаб чиқил1дя методологияси доирасида кугубхоналар ишини мувофиқлаштириш ва улар ўртасида алоқа ўрнатиш йўли билан таъмиклаш мумкин. Нафақат ахборот алмашит зарурлиги туфайли, балки молиявий ва техникавий воситаларни тежаш мақсадида ҳам кугубхоналар уз фаолиятини мувофиқлаштириш ва бирлаштириш зарур де1ан тўхтамга келмоқдалар. Натижада янгича андозадаги кутубхоналар тизимлари ва тармоқлари вужудга келади. Ўзбскистон Фанлар академиясининг Асосий кугубхонаси ходимлари томонидан тайёрланган «Виртуал кутубхона Ўзбекистон кутубхоналаринингйиғма электрон кагалогини шакддангириш бўйича кугубхоналар консорциуми» лойиҳаси бунингсрқин мисолидир.
Ушбулойиҳа 2003 йилдаамалга оширилди. Лойиҳа инпирокчилари — республикамизнинг йирик кутубхоналари, чунончи: Ўзбекистон Фанлар академиясининг Асосий кутубхонаси, Алишер Навоий номидаги Ўзбскистон Миллий кутубхонаси, Ўзбекистон Республикасининг Давлат илмий тиббий кутубхонаси, Тошкент Давлат техника университетининг Асосий кутубхонаси, Р1нсон ҳуқуқларини ўрганиш кутубхонаси, Ахборот-ресурс маркази ва Тошкент ахборот технологоиялари унивсрситетининг кутубхонаси электрон каталогларида китоб нашрларига оид 200 мингдап ортиқ қайдлар мавжуд. Республикада биринчи марта кугубхоналарнинг ахборог элекгрон ресурсларини тақсимланган йиғма элекгрон каталог кўринишида бирлаштириш имконияти амалга оширилдики, бу олимларга ва барча тоифадаги фойдаланувчиларга кугубхоналарнинг фондларидан узоқдан туриб фойдаланиш имконини беради.
Лойиҳа 1УРУҲИ томонидан Консорциум фаолияти ва йиғма электрон каталог тузиш учун зарур бўлган қуйидаги технологик, тартибгя солувчи ва юридик ҳужжаглар ишлаб чиқилди;
■ Ниятлартўғрисидаги битим;
Ўзбекистон йиғма электрон каталог автоматлаштирилган гизимига келувчи ахборотга қўйиладиган тадаблар;
Ўзбекистон йиғма электрон каталог автоматлаштирилган тизимига маълумотлар такдим этишнинг мажбурий элеменглари рўйхати;


295




Ўзбекистон йитма электрон каталогини тузиш учун мўлжалланган Ўзбекистон кугубхоналар консорниуми тўғрисидаги низом;
■ Ўзбскистон йиғма электрон каталоги тўғрисидаги низом;
Ўзбекистон йиғма электрон каталогини тузиш учун мўлжалланган Ўзбекистон кутубхоналар консорниумининг Иштирокчиси тўғрисидаги низом;
• «АРМ казалогизатор* услубий қўлланмаси;
«Электрон каталогда адабиётларни излаш» услубий қўлланмаси; СД-дискка ёзилган Йиғма (тақсимланган) электрон каталог.
«Виртуал кутубхона. Ўзбекистон кутубхоналарининг йиғма электрон каталогини шакллантириш бўйича кутубхоналар консорциуми» лойиҳасининг амалга оширилиши натижасида тақсимланган йиғма электрон каталог яратилиб, Узбекистон Фанлар академияси Асосий кутубхонасининг веб~сайтига (ууц/у/.асасШЬ.иг^сс.пеО ва «Билимлар виртуал супермаркети» илмий-маърифий портали (къ/у/.ЬШтдоп.игўга жойлаштирилди.
Шундай қилиб, муайян қийинчиликларга қарамай, ахборот технологияларини амалга татбиқ этиш соҳасида республика куғубхоналари ўртасида алоқалар ўрнатиш ва уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш йўналишида катга ишлар амалга оширилди. Бироқ кутубхоналарни автоматлаштириш давлат дастури ва тегишли молиялаштиришнинг йўқлиги самарали ахборот ва кугубхоналар инфратузилмасини яратишни қийинлаштирмоқда ва секинлаштирмоқца. Ўз-ўзидан равшанки, бугунги кунда замонавий автоматлаштириш воситалари, халқаро стандартлар ва Интернет технологияларини амалга татбиқ этмасдан кутубхоналарни ривожлантириш мумкин эмас. Замон талабларига жавоб берадиган кутубхоналарнинг йўқлиги фан, таълим ва ижтимоий соҳадаги жараенларга салбий таъсир курсатади.


6-§. Ўзбскистон Республикаси Соғлиқни сақлаш
вазирлиги Давлат илмий тиббий кутубхонасининг
фаолияти^


1998 йилдан республикамиз соғлиқни сақлаш тизимининг ривожланишида янги босқич бошланди —1998 йил 10 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан Соғлиқни


296




сақпаш тизимиии ислоҳ кд.1ишнинг 1998-2005 йилларга мўлжаллаиган давлат дастури қабул қилинди. Ушбу Дастур бутун тизимни таркибий қайта қуришнинг янги босқичини белгилаб берди. Бунда бош мақсад —соғлиқни сақлаш тизимини таркибий қайта қуриш ҳисобига мамлакат аҳолисига тиббий хизматлар кўрсатшннин!' сифат жиҳатидан янги даражасига эришишдан иборат.
Давлат дасгурида бел1илангаи соғлиқии сақлаш тизиМини ислоҳ қилишнинг асосий йўналишларидан бири —тиббий ходимлар гаълим ва кадрлар тайёрлаш тизимиии ислоҳ қклиш. ўз навбатида, бу йўналиш мамлакатда таълим тизимини такомиллаштириш умуммиллий дастуринингтаркибий қисми ҳисобланади.
Тиббий кугубхоналар тизими ҳозирги жамиятда алоҳида рол ўйнайди, чунки тиббиёт илмий на жадал суръазларда ривожланаётган, фан ва соғлиқни сақлаш амалиётининг энг сўнгга шгуқаари ҳақидаги ахборотга муҳгож тармоқцир.
Бугунги кунда республикамизда 200 дан ортиқ тиббий кутубхоналар ишлаб турибди. Булар: Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Давдат илмий тиббий ку^убхонаси, унинг 12 филиали, 12 вилоят илмий-тиббий кугубхонаси, тиббиёт олий ўқув юртлари ва Врачлар малакасини ошириш институгининг кутубхоналари, Давлат илмий тиббий кутубхонасининг Марказлаштирилган кугубхоналар тизимига кирмаган илмий-тадкузқот инсгитутлари қошидаги 4 кугубхона (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш назирлигининг Вакциналар ва сивороткалар институти, Ноҳидов номидаги Жарроҳлик илмий маркази, Кардиология илмий маркази, Самарқанд тиббий паразитология илмий-тадқиқот институти кутубхоналари), тиббий билим юртларининг 54 кугубхонаси, марказий туман касалхоналарининг 69 кутубхонаси, даволаш-профилакгика муассасаларининг 56 ку^^убхонаси.
Ўзбекистоннинг тиббий кутубхоналари 5 млн. жилддан оргиқ фондларга эга, улар ҳар йили 250 мингга яқин тиббиёз ходимларига хизмат кўрсагади, уларга 3 млн.дан ортиқ тиббий ва ижтимоий- сиёсий адабисглар фойдаланивгга берилади.
Ўзбекисгон Республикаси Соғлиқнй сақлаш вазирлигининг Данлат илмий тиббий кутубхонаси республика илмий тиббий кугубхоналар тармоғининг бош муассасасидир. 1935 йилда ташкил этилган бу кутубхона республика кутубхонаси мақомига эга бўлиб, давлат томонидан кафолатланган бспул ахборот-кутубхона ва библиографик хизматлар кўрсатади.


297




Ўзбекистон Реснубликаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Давлат илмий тиббий кутубхонасининг фондида 1 млн. нусхага яқин адабиётлар, чунончи: китоблар, даврий нашрлар, номзодлик ва докторликдиссергацияларинингавторефератлари, шу жумладан 160 минг нусхадан ортиқ чет тилидаги адабиётлар жамланган.
Кутубхона китоблари орасида ноёб нашрлар, чунончи: буюк қомусий олим Абу Али ибн Сино қаламига мансуб «Тиб қонунларийнинг араб тилидаги нашри, Гиппократнинг ХУ11-Х1Х асрларда нашр этилган асарлари бор. Тиббиёт фани ва амалий соғлиқни сақлаш асосчилари ва атоқли памояцдаларининг ҳамда ўзбекистонлик машҳур тиббиётчи-олимларнинг асарлари дсярли тўлиқ ҳджмпа мавжуд.
Давлат илмий тиббий кутубхонаси тиббиёт ва турдош билим соҳаларига оид ҳужжатларнинг республика фондини шакллантириш, шунингдек ахборот’ тарқатиш бўйича муҳим оазифаларни бажаради.
Кутубхопа ҳар йили Ўзбекистонда, узоқ ва яқин хориж мамлакатларида нашр этилган 3 мингга яқин номдаги адабиётларни харид қила;1и, шунингдек обуна бўйича Россияда чиқадиган 120 дан оргиқ номдаги тиббий журналларни ва Ўзбекистонда нашр этиладиган тиббий журналларни олиб туради, бундан ташқари, Давлат илмий тиббий кугубхонаси фондига тиббиёт соҳасида ёқлангам барча диссертациялар ва уларнинг авторефератлари юборилади.
Давлат илмий тиббий кутубхонаси халқаро ва республика анжуманлари, конференциялар ва семинарларда ўз фондида мавжуд ҳужжатлар ҳақида ахборог бериш мақсадида тиббий адабиётларнинг кўргазмаларини ташкил этишда фаол қатнашиб келади.
Ку^^убхонанинг матлумоз-қидирув апнарати жами 7 млн.дан ортиқ карточкаларни уз ичига олган каталоглар (алифбели, системали ва предметли) ва картотекалардан иборат бўлиб, бу кугубхонадан фойдаланувчиларга зарур ахборотни қийналмасдан топиш имконини берадн
Давлат илмий тиббий кутубхонасида 2000 йилдан бошлаб олинаёттан янги миллий ва хорижий адабиётлар, норматив ҳужжатлар, авторефератлар ва диссертацияларнинг электрон каталоги юритиб келинади. Кутубхона 2003 йилдан бери Ўзбекистоннинг йирик кутубхоналари (Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, Ўзбекистон Рсспубликаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонаси, Тошкент Давлат тсхиика университетининг кутубхонаси ва б.) куч-ғайрати билан тузилаётган Ўзбекистон Рсспубликаси кугубхоналарининг йиғма элекзрон каталогцда ишгирок эт мокда. Бу каталог Интернетда қуйидаги манзил бўйича жойлашган: 11Нр://\*\¥^у.их5с1.пе(.


298




Турли касалликларии аникдаш ва даволаш, энг янги даволаш усуллари ва дори-дармонларнинг қулланилиши соҳасида эришилган ютуқлар ҳақидаги махсус адабиётларга тиббий ходимлар қиэиқишининг ошиб борастгани янги ахборот манбаларини ихэаш чегараларини мунтазам кенгайтиришга мажбур қилмоқда.
Тиббий ходимларга хизмат қўрсатиш Уй абонементи, Мутолаа зали ҳамда хиэмат кўрсатишнинг ностандарт шакллари: турли даволаш-профилактика муассасаларидаги адабиётлар бериш шохобчалари, Кутубхоналараро абонемент ва Сиртқи абонсмент (шаҳардан ташқаридаги китобхонлар учун) орқали амалга оширилади.
ҳар йили кутубхона хизматларидан 25 мингга яқин китобхон фойдаланади, фойдаланишга берилган манбалар миқлори 900 мииг нусхадан ошиб кетади.
Давлат илмий тиббий кутубхояасида тиббий адабиётларни депозитарийда сақлаш тизими ишлаб чиқилган ва амалга татбиқ зтилган. Соҳага оид бўлмаган адабиётларни қайта тақсимлаш амалга оширилади. Режалаштирилган тиббиётга оид илмий-тадқиқот ишларини ҳисобга олиб ахборотномалар, мавзули кўрсатгичлар, илмий ходим ва амалиётчи врачга ёрдам тариқасида тавсия зтиладиган адабиётлар рўйхатлари тайёрланади Бу рўйхатларнинг айримлари Ўзбекистон тиббиёт журналида ва «Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш», «Здравоохранение Узбекисзана» газеталарида эълон қилинади.
Давлат илмий тиббий кутубхонаси 1996 йил июндан Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкнлотининг Ўзбекистондаги ҳужжатлар маркази вазифасини бажармоқца ва матсриалларни кенгтарғиб қилишни амалга оширмоқда. Кутубхона Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти тиббиёг ва сорлиқни сақлаш ишини ташкил этишнинг долэарб масалалари бўйича чоп этган барча нашрларни ва СВ-КОМга ёзилган тематик маълумотлар базаларини олиб туради. Бундан ташқари, Давлат илмий тиббий кутубхонаси Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти кутубхонаси ва АҚШ Миллий тиббий кутубхонаси (Вашингтон) маълумотлар базасИга Оп-Нпе рсжимида кириш имкониятига эга.
Ўэбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигинингДанлат илмий тиббий кугубхокаси халқдро ҳамкорлик соҳасида бой тажрибага эга. У 1996 йилдан Европатиббий кугубхоналяр уюшмасинингаъзоси.
XX асрнинг 90-йиллари бошидан Давлат илмий тиббий кугубхонасвда кугубхона ва ахборог жараёнларини автоматлаштириш бўйича изчил иш олиб борилмоқца, автоматлаштирилган кутубхона тиэимлари амалга жорий этилмоқда. Хусусан, 5 автоматлаштирилган иш ўрнидаи иборат «ИРБИС» кутубхоналарни автоматлаштириш


299




дастури ўрнатилгаи бўлиб, у фондлар билян ишлаш ва китобхокларга хизмат кўрсатишни автоматлаштириш на анъанавий технологияларни янгилаш имконики бсрди. Натижада кутубхонанинг маҳаллий компьютер тармоғи ташкил этилди ва иш олиб бормоқда, электрон каталоглар тузиш, бошқа маълумотлар базалари билан ишлаш ва ахборотни автоматлаштирилган режимда излаш имконини берувчи дастурий-техника комнлекси вужудга келтиридди.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқки сақ/иш вазирлигининг Давлат илмий тиббий кутубхонаси акъакавий бюджстдан молиялаштириш билан бир қаторда, турли хайрия жамгармаларш^ан молиявий ёрдам олиш имкониятларидан ҳам кенг фойдаланади.
2001 йилда кутубхона Ўзбскистон Республикасининг тиббий ходимларига жаҳон ахборот ресурсларидан эркин фойдаланишни таъминлаш маркази ташкил этди. Марказнинг асосий вазифаси Интернет ахбороттехнологияларини республика соғлиқни сақпаш тизимига жорий этишдан иборат.
Олинган ускуналар ва кутубхонанинг турли бўлимларидаги 8 компьютсрни бирлаштирган маҳаллий ягона компьютер тармоғи унинг исталган компьютери орқали Интернетга кириш ва бошқа кутубхоналар билағ! ахборот алмашиш имкониятини яратди, бу эса, ўз нанбатида, кугубхона-ахборот ресурсларини йиғиш ва тизимга солишни амалга ошириш, кугубхона Интернет-сернерлари ёрдамида ахборот излаш имкониятларини анча кенгайтириш имконини бсрди.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақпаш вазирлиганингДаалаг илмий тиббий кугубхонаси «Кутубхоналар учун электрон ахборот (Е1ҒЕ)* лойиҳасининг иштирокчиси бўлиб, ЕВ8СО кпмпаниясининг жаҳонда беқиёс матлумотлар базасига эга (бу журналларга босма кўринишда обуиа бўлиш муодили 3,.5 млн. АҚШ долларини ташкил этади).
Ку^убхона ходимларига компьютер саводхонлигини на Иигернетда ишлаш кўиикмаларини 1КЕХ ва (Ўзбекистон Фанлар академиясининг Асосий кутубхонаси негизидаги) Намунавий электрон кутубхона ташкил этган курсларда ўргатиш кутубхона аъзоларининг буюртмаларига кура ахборот қидиришни янада юксакроқ профессионал даражэда амалга ошириш имконини берди ва, ўз-ўзидан равшанки, кугубхонанинг иш сифатит ижобийтаъсир кўрсатди.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигинингДавлат илмий тиббий кл^тубхонаси 2004 йилдан «Маркаэий Осиёда тиббиёт соҳаси-уа ахборот олишгл ва дипломдан кейин тиббий таклимни давом


300




этгиришга кўмаклашиш» халқаро лойиҳасида иштирок этмоқда. Лойиҳани амалга ошириш учун дастлабки мамлакат сифатида Ўзбекистон танланди. Лойиҳанинг муҳим мақсадларидан бири Ўзбекистон Республикаси ва минтақадаги бошқа мамлакатларнинг соғлиқни сақдаш тиэимларини ислоҳ к>1лиш жаряёнини ахборог билан таъминлашдан иборат. Ушбу лойиҳада Давлат илмий тиббий кутубхонасининг иштирок этиши минтақада тиббий ахборот алмашинувига ва врачлар дипломдан кейин таълимни даво.м эттиришига, шунингдек Ўзбскистон тиббий ходимлари чет элдаги ҳамкасблари билан ҳар томонламатажриба алмашишига кўмаклашади.
Ўзбекисгон Республикаси Соғлик^и сақпаш вазирлигининг Давлат илмий тиббий кутубхонаси ўз фондлари ва электрон маълумог базалари, Интернет ресурсларидан фойдаланиб, тиббий ходимларнинг касалликларни аниқлаш ва даволаш соҳасида эришилган югуқлар, тиббиёт фани ватсхникаси ютуқлари ҳақидаги махсус адабиётларга бўлған талабини қондирувчи замонавий тармоқ ахборот марказига айланиб бораётир.


ХУЛОСА

1. 
   1991 йил31 ав^ўсгдаксўнгдемократиктараққиётйўлида ўзининг дастлабки қадамлариниташлаётган, фаол ингиланаётган мамлакатда шўролардан қолган иқтисодиётни тубдан ислоҳқилиш, бошқарув ва тақсимлашнинг эски маъмурий-буйруқбоздик тизими>1и ўзгартириш, бозор муносабатлари ва капиталистик иқгисодиётга аста-секин ўгиш, жаҳон маърифатли мамлакатлари ҳамжамиятига Ўзбекистоннинг қўшилиши жараёни бошланди.
   
2. 
   Ўтиш даврининг дастлабки босқичидаги иқтисодий қийинчиликлар, хусусан, мцданиягсоҳасини, шу жумладан ноширлик ва кутубхоначилик ишИни давлат томонидан молиялаштириш ҳажмларининг қисқариши умуман олганда ктоб нашр этиш, чет элдан нашрларни валютага харид қилиш, кутубхоналарни комплектлаш, уларнинг моддий-техника таъминоти, ходимлар меҳнатига ҳақтўлашга анча саябий таъсир кўрсатди.
   

Маблағтақчиллиги энгаввало универсал оммавий кутубхоналар тармоғининг ҳолатида ўз аксини топди. Жойларда уларнинг сони филиалларнинг бирлаштирилиши ва ҳатго айрим кутубхоналарнинг ёпилиши ҳисобига ўгган асрнинг сўнгги ўн йиллигида 15-20 фоизга камайди.


301

3. 
   «Ҳужжатларнинг мажбурий нусхаси тўғрисида»ги қонуннииг йўқлиги кутубхоналярни комплсктлашнинг ҳолатига сезиларли даражада таъсир кўрсатди. Республиканинг йирик кугубхоиаларига келаётган чет эл илмий иа ижтимоий адабиётлари сони ҳам кескин камайди Янги компьютер технологияларидан хабардор ёшлар ўз ривожланишида уларга жаҳон ахборот ресурсларидан кснг фойдштниш имкоииятипи яратишга қодир бўдмаган кугубхоналарнингтехника ва ахборот билан таъминланиш даражасидан ўзиб кетди.
   

4 Мустақилликнинг дастлабки даврида кутубхоначилик ишини такомиллаштириш соҳасида асосий муаммо кутубхонадаги иш жараёнларинн автоматлаштириш даражасининг пастлиги бўлди. Кўпгина кугубхоналар ахборот бўшлиғи шароитида иш олиб боришди.

5. 
   Зудлик билан ҳал қилиш лозим бўлган муҳим муаммолар қаторида кутубхоначилик ишиникг норматив-ҳуқуқий базаси яхши ривожланмаганини, бу ҳолат кутубхоналараро алоқаларнинг ривожланишига ва республикамиз кугубхоналари жаҳон ахборот майдонига киришига монелик қилаётганини, кутубхоналарнинг фондларини комплектлаш иши қокиқарсиз аҳволда эканлиги ва тармоқни ривожлантиришнинг ҳоэирги талаблари ва истиқболларига мос келмаслигини, куғубхоначилик ишини бошқяриш тизимининг ИД<1равий жиҳатдан тарқоқлигини, бозор иқгисодиёти ва янга ахборог технологияларигаўтиш шароитида кутубхоначилик иши соҳасидаги сиёсатни, бу ишни ташкил этиш, шунингдек кутубхоначилик фаолиятини ислоҳ қилиш методологияси, методикаси ва ёндашунларини ишлаб чиқиш билан шуғулланувчи ягона органнинг йўқлигини таъкидлаш мумкин.
   

Кутубхона ходимларини тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизими ҳозирги таълим андозаларига жавоб бсрмайди ва самарали эмас. Кузубхоначи меҳнатигатўланадиганҳақдаражасининг пастлиги малакали муғахассислар қўнимсизлигига олиб келган.

5. 
   Айни пайтда, республикада кутубхоначилик ишининг ривожлаиинзида ижобий тамойиллар ҳам мавжуд. Кутубхоналарнинг моддий-техника базаси ва фонддари ҳолатининг таҳлили Фанлар академияси тизимидаги кутубхоналар, олий ва ўрта махсус ўқув юртлари тизимининг кугубхоналари, янга ташкил этилган тузилмалар (бир қанча ихтисослашган академиялар ва институтлар, банклар, вазирликлар)нинг куғубхоналари анча қулай шзрт-шароитда иш олиб бораётганини кўрсатди. Кадрлар тайёрлаш миллийдастурини амалга ошириш доирасида лицейлар, гимнззиялар ва коллежлар кутубхоналарининг фондлари ва моддий-техника базаси
   

302




яхшиланмоқца ва замонавийлаттирилмоқца. Олий ўқув юртларинииг кутубхоналари асосан комиьютерлар билан жиҳоаланган, уларда Интернет-синфлар ҳа.м ишлаб турибди.