ErsayíM” DÁstaníNÍŃ basqa folklorlíq dástanlardan mazmunlíQ Ózgesheligi hám uqsaslíqlarí Jumamuratova Gulmira nmpi túrkiy tiller fakultetı qaraqalpaq tili hám ádebiyatı

“ERSAYÍM” DÁSTANÍNÍŃ BASQA FOLKLORLÍQ DÁSTANLARDAN MAZMUNLÍQ ÓZGESHELIGI HÁM UQSASLÍQLARÍ
Jumamuratova Gulmira
NMPI Túrkiy tiller fakultetı qaraqalpaq tili hám ádebiyatı
qánigeligi talabası
Dástan janrlıq jaǵınan qaharmanlıq dástanlar qatarına kiredi. Óytkeni dástannıń bas qaharmanı Ersayım dúniyaǵa keliwinen-aq er júrek, bahádir bolıp ósedi. Ol barlıq waqıtta óz eli Xorezmge hám basqa ellerge sirttan bolǵan ádilsiz gúreslerge qarsı turadı. Úlken sawashlarda erlik kórsetedi. Hámme waqıt xalıqlar azatlıǵınıń, paraxat otırıwınıń ǵamxorshısı boladı.
Ersayımday batırdıń,
Qolında qılısh bar edi,
Allası mártke yar edi,
Kelip qalǵan zalımnıń
Moyının gózlep uradı.
Eki teńnen bóledi.
Sol waqtında Ersayım
Qaytarmastay batırdıń
Ólgenin anıq biledi. [Qaraqalpaq folklorı XX tom, 192-bet].
Ersayınıń tuwılıwınan batır, er júrek bolıp tuwılıwı, bahádir bolıp ósiwi, xalqı ushın gúresiwlerı, úlken sawashlarda erlik kórsetiwleri bizge “Sháryar” dástanın esletedı. Batırdıń ayrım erlikleri Sháryar obrazına uyqas. Al, xannıń dushpanın óltirip, xannıń qızına úyleniwi siyaqlı epizodları “Edige” dástanında da ushırasadı.
Ersayım Sarıxan patshanıń jeti jıldan berigi dushpanı Qızılxandı óltirip, Sarıxan patshanıń qızına úylenedi.
Domalatıp sol waqıtta,
Láshkeriniń lashını.
Kesip aldı Ersayım
Qızıl xannıń basını.
Qulaǵınan tesedi
Qanjıǵaǵa bayladı,
Jáne attı aydadı,
ǵayratını qoymadı.
Áyne pesin waqtında
Ersayımday batırdıń
Kózleri xanǵa toladı.
Qızıl xannıń lashkeri
Bas-basına qashadı.
Láshkeriniń kóbisi
Basshısı joq, sasadı [Qaraqalpaq folklorı. XX tom, 216-bet].
Dástanda Ersayım Sarı xanǵa dushpanı Qızılxandı jeńip, onı óltirse qızın beriwdı shárt etip qoyadı:
Aǵa deyip Sarı xanǵa qoydım shárt,
Qızı emes, bul bir xannıń bendesi,
Dárkár bolsa, jan atajan alıp ket [Qaraqalpaq folkorı. XX tom, 241-bet].
Biraq, “Edige” dástanında Edige Sátemirxannıń eline barǵanda Sátemirxan onı úlken húrmet penen kútip aladı hám qızı Aqbilektı zorlıq penen alıp ketken Alanǵasar Álip dáwdi jeńip, qızın qaytarıp ákelip beriwdi ótinish etedi. Edige Alanǵasar Álip dáwdi óltirip, Aqbilek ayımdı alıp kelip beredi. Sátemirxan qızı Aqbilekti Edigege uzatıp úlken toy jasaydı.
Bul eki dástanda batırlardıń xannıń dushpanın óltirip, qızına úyleniwi mazmunı jaǵınan uqsas bolsa da olardıń arasında úlken ayırmashılıqlar bar. Máslen, Sátemirxan qızın óz ırazılıǵı menen Edigege beredi, al “Ersayım” dástanında bolsa Sarı xan dáslep qızın beriwge qarsı boladı, “Ersayım qızımdı alıp qashıp ketti” dep izinen kúshli, atı tez shapqır dep Qartxojanı jiberedi.
Jılap qaldım perzentim dep zar-zar,
Jesir ketken eli-xalıqqa ar bolar,
Men bereyin Xoja saǵan ruxsat,,
Bermegil sayaqqa, barıp ózin al [Qaraqalpaq folklorı. XX tom, 239-bet].
Bul dástanlar mazmunı jaǵınan qaharmanlıq dástanlar qatarına jatadı. Dástandaǵı ayırım waqıyalar bir-birine júda jaqın bolmasa da uqsas bolıp keledi. Bıraq dástanda bunday uqsaslıqlar kóp emes, sanawlı. Joqarıda biz kórsetip ótken mısallardan basqa, eki dástannıń arasında aspan menen jerdey parq bar. Máselen, Ersayım ol ápiwayı kambaǵal diyqan shańaraǵınan shıqqan xalıqshıl batır. Dástannıń tiykarǵı idealıq mazmunı sırttan bolıp turatuǵın basqınshıslardı joq etiw, xalqtıń paraxat turmıs qurıp, abadan molshılıqta jasawın, ádilliktiń jeńiske erisiwin jır etedi. Ersayım jarlı kambaǵal shańaraqtan shıǵıp, ózi tuwńıp ósken Xorezm elin – Qońırat elin sırtqı dushpanlardan qorǵap qalıw niyetindegi el azamatı.
Ersayım obrazında har qanday apatshılıqtan eli-xalqın qorǵay alatuǵın Ersayımday el azamatı bolsa eken degen xalıqtıń arzu-armanları berilgen. Sonıń ushın da dástannıń juwmaǵında hár xalıqtan wákiller shıǵıp, xalıq Ersayımday bahádir jigitti el basshısı etip saylap, Xorezm menen Qońırat eli xan atawlısın qurıp abadan, molshılıqta jasadı degen optimistlik suwretlewler menen juwmaqlanadı.
Al, Edige bolsa qospalı obraz. Ol bir jaǵınan qaraǵanda áke-sheshesi belgisiz bolǵan jetim, patshanıń kúnlikshi shopanı. Ekinshi jaǵınan alıp qaraǵanda, onıń ózin “patshanıń balasıman” dep aytıwına da haqısı bar. Óytkeni, Toqtamıs onı alıp asıraǵan. Edige teńi-tayı joq batır, aqıllı jigit. Ol basqa dástanlardaǵı qaharmanlarday jeti jasında mingen atı mertilmegeni menen, batır jigit sıpatında súwretlenedi. Bul jaǵınan ol haqıyqıy qaharmanlarǵa ádewir jaqın. Edige ádalatlı joldan barıp xalıqqa qalıs xizmet etkisi keledi. Bıraq, Toqtamıs onı kóre almaydı. Sonıń ushında jas waǵınan baslap ádewir jekkelenedi. Óziniń jekkeligin sezip, Toqtamıstıń ayırım háreketlerine qarsı bara almaydı. Óziniń kúshin niǵaytıw ushın dos izleydi. Solay etip, Toqtamısqa ókpelep Sátemir xannıń jurtına ketip qaladı.
Endi bul dástanlardıń tipologiyasına keletuǵın bolsaq, “Ersayım” dástanı qaraqalpaq xalıq jırawı Qurbanbay Tájibaevtan 1957-jılı shayır Máten Seyniyazov tárepinen jazıp alınadı. Dástannıń túp nusqası Ózbekistan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan filiali kitapxanasınıń qoljazba fondinda saqlanıp atır. Dástan úsh mıńnan aslam qosıq qatarınan ibarat. Bul dástan tolıq izertlenbegen. Dástannıń basqa xalıqlardaǵı versiyaları, variantları haqqında elege shekem anıq maǵlumatlar joq.
“Edige” dástanınıń eń birinshi qaraqalpaqsha variantı 1905-jılı Peterburg universitetiniń studenti I.A.Belyaev tárepinen Shımbaylı Bekmurat jırawdan jazıp alınadı hám 1917-jılı Ashqabatta bastırılǵan. Sońınan 1934-jılı folklorshı Qallı Ayımbetov tárepinen Erpolat jırawdan dástannıń jáne bir variantı jazıp alınıp, 1937-jılı Moskvada bastırılıp shıǵarıladı. Dástan qaraqalpaqlardan tısqarı qazaq, noǵay, bashqurt, ózbek, tatar hám basqa da túrkiy xalıqlar arasında keńnen tarqalǵan.
Edige tariyxta bolǵan adam esaplanadı. Bıraq dástanda onıń is háreketleri tarıyxtaǵı Edigeden ádewir parıqlanadı, sonday-aq dástandaǵı waqıyalar da. Bıraq dástandaǵı ayırım obrazlar ótmishte haqıyqatınan da bolǵan insanlar. Máelen Sátemir xan. Ilimpazlardıń aytıwınsha bul xan tarıyxtaǵı Ámir Temur dep esaplaydı. Al, “Ersayım” dástanı qaysı dáwirde dórelgeni, ondaǵı waqıyalar tarıyxta shınında da júz bergenligi haqqında dáliller joq. Dástan awır turmıs keshirip atırǵan, ezilgen xalıqtıń arzu-armanları, qıyalı arqalı dóregen desek boladı. Sonday-aq dástandaǵı orın atamalarına qarap, yaǵnıy Xorezm hám Qońırat xanlıqları atamalarınıń ushırasıwın esapqa alıp dástannıń XVII ásirdiń aqırı XVIII ásirdiń baslarında dóregen bolsa kerek dep shamalaymız.
Juwmaqlap aytqanda, “Ersayım” dástanı mazmunı hám ondaǵı qaharmanlardıń is-háreketleri menen folklorımızdaǵı ayırım dástanlarǵa jaqın keledi. Biz onıń ayırımların joqarıdaǵı mısallar arqalı keltirip óttik hám azǵana bolsa da shamalap pikir bildirdik. Bunday izerlenbegen, baspada járiyalanbaǵan dástanlar folklorımızda kóplep ushırasadı. Biz olar ústinde izleniwler alıp barsaq, olardı baspada járiyalap xalqımızga usınsaq, folklorımızǵa, ádebiyatımızǵa ádeiw úles qosqan bolar edik.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   Qarqalpaq folklorı XX tom. Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası, 1990.
   
2. 
   Maqsetov Qabıl “Qaraqalpaq jıraw-baqsıları”, “Qarqalpaqstan” baspası, Nókis, 1983.
   
3. 
   Internet materialları.