Etika va Estetika fanlarining predmeti va vazifalari Reja: “Etika” fanining predmeti, muammolari va vazifalari

Ziyolilik. Ziyolilik tamoyili hozir biz anglaydigan tushuncha ma’nosida nisbatan 
uzoq tarixga ega emas. U jadidchilik harakati bilan birga yuzaga keldi desak, xato qilmagan 
bo‘lamiz. Lekin bu tamoyilning inson faoliyatidagi dast-labki unsurlari O‘rta asrlar va 
undan keyingi davrlardagi ma’rifatparvarlar hayotida shakllanganini e’tirof etmoq lozim. 
Ya’ni, u insoniyat jamiyatidagi madaniy va intellektual - aqliy taraqqiyot bilan bog‘liq. 
Shu bois uni inson paydo bo‘lganidan ancha keyin vujudga kelgan axloqiy hodisa deb 
talqin etish maqsadga muvofiq. XX asr allomalaridan biri, buyuk olmon faylasufi, 
«Frankfurt maktabi»ning namoyandasi Teodor Adarno Ikkinchi jahon urushidagi 
genotsiddan so‘ng, ziyolilik - axloqiy kategoriya, degan fikrga kelganida mutlaqo haq edi. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ziyolilik axloqiy tushuncha - tamoyil sifatida 
murakkab va ko‘pyoqlamalik tabiatiga ega. Ba’zilar ziyolilik deganda oliy ma’lumotli 
kishiga xos bo‘lgan fazilatni tushunadilar. Vaholanki, ziyolilik tamoyili tabaqa yoki 
guruhga mansublik ma’nolarini anglatmaydi. Oddiy fermer - dehqon ham, haydovchi ham, 
farrosh ham ziyolilik tamoyili bilan ish ko‘rishi va atrofdagilar tomonidan: «Ha, 
falonchimi, juda ajoyib, ziyoli odam-da», degan yuksak ijtimoiy bahoga loyiq bo‘lishlari 
mumkin. Bunda u odamning kasbidan qat’i nazar, ham bilim, ham fahm-farosat, ham oliy 
maqsadlar egasi ekani tushuniladi. Shunday qilib, ziyolilik asosida insonning ma’naviy-
ma’rifiy yuksakligi, qalbidagi ichki nur, atrofni ham nurlantira oladigan ziyosi bilan 
belgilanadigan xatti-harakatlar yotadi. 
Ziyolilik tamoyiliga hukmron-ma’muriy doiralar va xalq tomonidan o‘ziga xos 
munosabatlar mavjud. Chunonchi, birinchi toifadagilar ko‘p hollarda ziyolilikka umumiy 

---

tarzda ijobiy munosabatda bo‘ladilar, lekin masala muayyan ziyoli shaxslarga borib 
taqalganda, manfaatlar to‘qnashuvi ro‘y beradi: ziyolilar hukmronlar toifasini ziyolilik 
tamoyili asosida yashashi va ish yuritishini talab qiladi, bu esa ularga, tabiiyki, yoqmaydi, 
buni hokimiyat ishlariga aralashish deb ijirg‘anadilar, turli bahonalar topib, zimdan 
ziyolilarga qarshi kurashadilar. Bunga Lev Tolstoydek buyuk, pokiza insonning cherkov 
tomonidan la’natlanishi yoki norasmiy Turkiston Ligasining rahbari, istiqlol fidoyisi, mard 
sarkarda, haqiqiy ziyoli, chor armiyasi general-mayori Jo‘rabek Qalandarqori o‘g‘liga 
suiqasd uyushtirilishi - Qo‘yliqdagi o‘z yozgi bog‘ida sirli ravishda o‘ldirilishi hodisalari 
yaqqol misol bo‘la oladi. Mustamlakachilikka va totalitar tuzumlarga asoslangan 
mamlakatlarda ziyolilik tamo-yiliga sodiq kishilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq qatag‘on 
qilinadilar. Bunga misol qilib, Fitrat, Qodiriy, CHo‘lpon kabi jadidlarni va Stalin-Hitler 
konslagerlarida halok bo‘lgan minglab ziyolilarni keltirish mumkin. 
Ziyolilik tamoyiliga oddiy fuqarolarning munosabatida esa ikki xil yondashuv 
ko‘zga tashlanadi. Ularning faol va ilg‘or qismi, millatning o‘zagini tashkil etadigan 
ko‘pchilik odamlar ziyolilarga havas bilan qaraydilar, ziyolilarning xatti-harakatlarini 
nafaqat ma’qullaydilar, balki o‘z farzandlari va yaqinlariga namuna qilib ko‘rsatadilar. 
Ammo oddiy aholilik majburiyatidan boshqa narsani bilmaydigan, tarixdan «omma» deb 
atalib kelinadigan ijtimoiy qatlam kishilari, ularning ma’lumotlari oliy yoki o‘rtaligidan 
qat’i nazar, ziyolilarga istehzo bilan, «hokimiyat bilan o‘ynashgan esi pastlar» deb 
qaraydilar. Ana shu xudbin va mahdud «omma» qaysi erda kamayib borsa, o‘sha jamiyatda 
taraqqiyot yuksak darajaga ko‘tariladi. Zero, ziyolilik keng ma’nodagi fidoyilikdir. SHu 
bois mus-taqilligimizning ilk kunlaridanoq bizda ziyolilik tamoyilini har bir fuqaroga 
singdirish uchun muntazam kurash olib borilmoqda. Uni singdirish esa ma’naviyatni 
yuksaltirish orqali ro‘yobga chiqadi.