«etnomadaniyat»

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Maqollar  va ularning yuzaga kelishi 
 
        Maqol  deb  xalqning  ijtimoiy-tarixiy,  hayotiy-maishiy  tajribasi 
umumlashgan  badiiy,  obrazli  mulohazalardan  iborat  hikmatli  so‘zlarga 
aytiladi.  Maqol  o‘zbek  tilida  maqol,  tojiklarda  zarbulmasal,  ruslarda 
poslovitsa, arablarda (jonli so‘zlashuvda) naql, turklarda ata so‘zi atamasi 
bilan  yuritiladi.  Maqol  atamasi  arabcha  [قوڶ]  –  qavlun  –  gapirmoq, 
aytmoq so‘zidan olingan.  
 
Maqollar xalq hayotiy tajribalari xulosasini ifodalovchi hikmatli 
fikrlar 
majmuasidir. 
Ular 
kishilarni 
ezgulikka, 
rostgo‘ylikka, 
samimiylikka,  mehnatsevarlikka  etaklaydi.    Har  bir  maqolning  vujudga 
kelishida birorta ibratli voqeaning ahamiyati  benihoya katta. 
 
Topishmoqlar –  xalq zukkoligi va topqirligi   mahsuli. 
             Topishmoqlar  va  chistonlar  xalq  zukkoligi  va  topqirligining  
mahsuli  bo’lib,  benazir  shoira  Uvaysiyning  “Anor”  chistoni  ana  shu 
zukkolik va topqirlikning namunasidir.  
Topishmoqlarda topilishi lozim bo’lgan narsaning shakli, hajmi, 
rangi, vazifasi va shu kabi xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi, ammo 
bu belgilar istiora san’atidan foydalanilgan holda boshqa narsa bilan 
bog’lanadi. 
 
Xalq qo’shiqlarining   paydo bo’lishi 
Qo’shiqning paydo bo’lishiga bosh sabab inson kayfiyatidagi chuqur 
iztirob  yoki  to’satdan  paydo  bo’lgan  ko’tarinki  ruhdir.  Inson  noxush 
damlarda  ko’proq  sukut  saqlaydi,  xayolda  vaziyat  echimini  topishga 
urinadi.  Bunday  daqiqalarda  mungli  kuy  tasalli  beradi,  ko’ngilni  bir 
oz  bo’lsa-da  yozadi.  Xursandchilik  onlarida  esa  sho’x  qo’shiq,  raqs 
hamroh  bo’ladi.  Ayni  ana  shunday  manfiy  va  musbat  holatlar  shaxs 
qalbida  lirik  kechinmalarning  paydo  bo’lishiga  zamin  hozirlaydi: 
oqibatda  qo’shiqning  yaratilishiga  sabab  bo’ladi.  Xalqimizda 
«Kuygan – qo’shiqchi, suygan – baxshi» hikmati bejiz aytilmaydi. 
 

 
119 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-ilova: 
1-O‘quv topshiriq: 
 
«Piramida» organayzerini to‘ldiring 
 
 
“O‘zbek xalq og‘zaki ijodi deganda nimani tushunasiz?” 
 
 
 
Doston –  o’zbek folklorining keng tarqalgan va yirik 
janrlaridan  biri 
Doston  o’zbek  folklorining  keng  tarqalgan  va  yirik  janrlaridan  
biridir.    Uning  yaratilishi  xalqimizning  ma’naviy-maishiy  qiyofasi, 
ijtimoiy-siyosiy  kurashlari,  axloqiy-estetik  qarashlari,  adolat  va 
haqqoniyat,  ozodlik  va  tenglik,  qahramonlik  va  vatanparvarlik 
haqidagi g’oyalari bilan chambarchas bog’liq.   
Dostonlar 
sinkretik 
- 
omuxta 
janr 
hisoblanadi. 
Xalq 
dostonlarining  ijrochilari  O’zbekistonning  turli  hududlarida  turli 
nomlar bilan yuritiladi. Masalan, baxshilar, xalfalar va bsh.  
 

 
120 
4-ilova: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-ilova: 
 
Insert usulidan foydalanib ishlash qoidasi 
1.  Ma’ruza  matnini  o‘qib,  matnning  chetiga  quyidagi  belgilarni  qo‘yib 
chiqing: 
Y – bilaman 
Q - men uchun yangi ma’lumot 
        – - men bilgan ma’lumotni inkor qiladi 
      ? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qo‘shimcha ma’lumot. 
 
2.Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring. 
 
Mavzu savollari 
Y 
Q 
– 
? 
1. 
 
 
 
 
2. 
 
 
 
 
3. 
 
 
 
 
4. 
 
 
 
 
 
Mavzu: O‘zbek xalq og‘zaki ijodi: xalq maqollari, topishmoqlari,qo‘shiqlari va 
xalq dostonlari 
Reja: 
1.O‘zbek xalq og‘zaki ijodi.  
2. Maqollar  va ularning yuzaga kelishi. 
3.Topishmoqlar –  xalq zukkoligi va topqirligi   mahsuli. 
4.Xalq qo‘shiqlarining   paydo bo‘lishi.   
5.Doston –  o‘zbek folklorining keng tarqalgan va yirik janrlaridan  biri  
 
1-masalaning  bayoni:  O‘zbek  xalq  og‘zaki  badiiy  ijodi  o‘zbek  xalqining  asrlar 
davomida  ijodkor  farzandlari  tomonidan  yaratilgan  madaniy  merosidir.  Bu  meros 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1.
 
Xalq og’zaki ijodiga qaysi janrlar kiradi? 
2.
 
Maqol nima? 
3.  Topishmoqlarning qanday ahamiyati  bor? 
4.  Dostonlar qaysi turkumga kiradi? 
5.  Dastonlar qanday janr hisoblanadi? 
6.  Surxondaryoda doston ijrochilarini nima deb  
 
 
atashadi? 
7.  Nima  uchun  xalq  qo’shiqlarini  xalqning    orzu  armonlari 
ifoda  etilgan sarchashmalar deb ataymiz?  
 
 

 
121 
maqollar,  matallar,  latifalar,  qo‘shiqlar,  ertaklar,  dostonlar  va  boshqa  janrlardagi 
asarlardan  iborat.  Xalqimiz  og‘zaki  ijodining  tarixiy  ildizlari  Markaziy  Osiyoda  yashab 
o‘tgan  turkiy  xalqlarning  mifik  dunyoqarashiga  borib  taqaladi.  Mazkur  mifik  qarashlar 
O‘rxun  -  enasoy  tosh  bitiklari,  «O‘g‘uznoma»,  «Kitobi  dadam  Qo‘rqut»,  Koshg‘ariy 
tuzgan  «Devonu  lug‘atit-turk»,  Ahmad  Yugnakiyning  «Hibatul-haqoyiq»,  Yusuf  Xos 
Hojibning «Qutadg‘u bilig» kabi adabiy asarlarida ham o‘z ifodasini topgan.  
O‘zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgandan  so‘ng  xalq  og‘zaki  ijodiga 
milliy  qadriyatlarning  ajralmas  tarkibiy  qismi  sifatida  munosabatda  bo‘la  boshlandi. 
Mustaqillik zudlik bilan milliy mafkura asoslarini yaratish vazifasini kun tartibiga qo‘ydi. 
Ayniqsa, Prezidentimiz I. A. Karimovning 1997 yil 31 avgust kuni Oliy majlis I-chaqiriq 
IX  sessiyasida  so‘zlangan  «Barkamol  avlod-O‘zbekiston  kelajagining  poydevori» 
mavzuidagi  nutqida  og‘zaki  ijod  asarlariga  milliy  mafkura  tamoyillari  singdirilgan 
ma’naviy qadriyatlar sifatida munosabatda bo‘lish masalasiga alohida e’tibor berildi.   
1997 yil 6 oktyabr’ kuni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Kadrlar 
tayyorlashning  milliy  dasturi»ni  qabul  qildi.  Mazkur  dasturda  ham  xalq  og‘zaki  ijodi 
namunalari yosh avlodni milliy mafkura asosida tarbiyalashning asosiy manbalaridan biri 
sifatida baholandi.  «Folklor» atamasi inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib, «xalq donoligi», 
«xalq  donishmandligi»  ma’nolarini  anglatadi.  Bu  atama  birinchi  marotaba  1846  yilda 
Vil’yam  Toms  tomonidan  qo‘llangan  va    bugungi  kunda  jahon  ilmu  fanida  xalq  ijodi 
tushunchasini  bildiradi.  Masalan,  biz  «folklor»  so‘zini  qo‘llaganda  xalq  og‘zaki  ijodini 
nazarda tutamiz. Shu bilan birga «folklor» so‘zi xalq amaliy san’ati, xalq me’morchiligi 
va  boshqa  sohalarni  ifodalaydigan  atamadir.  Faqat  har  bir  soha  mutaxassisi  folklor 
deganda  o‘z  sohasini,  masalan,  biz  xalq  og‘zaki  ijodini,  xoreograf  xalq  raqsini, 
musiqashunos esa xalq kuylarini nazarda tutadi. 
Folklor  asarlarida  xalq  hayoti  badiiy  aks  etadi.  Shuning  uchun  xalq  og‘zaki  ijodi 
so‘z  san’atining  -  badiiy  adabiyotning  og‘zaki  shakli  sifatida  o‘rganiladi.  Xalq  og‘zaki 
ijodining  maqol,  topishmoq,  ertak,  doston,  tez  aytish,  sanamachoq,  qo‘shiq,  askiya  kabi 
janrlari  bor.  Xalqimiz  tomonidan  ming  yillar  davomida  yaratilgan  og‘zaki  ijod 
namunalari  o‘zbek  xalqining  tarixiy  va  qimmatli  madaniy  merosidir.  Ayni  kunlarda 
o‘rganish va asrab avaylash qayta-qayta ta’kidlanayotgan xalq qadriyatlari tarkibida xalq 
og‘zaki  ijodi  ham  mavjuddir.  Xususan,  «To‘maris»,  «Shiroq»  kabi  afsonalar, 
«Alpomish», «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi», «Ravshan», «Oshiq G‘arib va Shohsanam» kabi 
dostonlar,  «Bulbuligo‘yo»,  «Malikai  Husnobod»,  «Uch  og‘a-ini  botirlar»  kabi  ertaklar, 
lirik  qo‘shiqlar,  marosim  va  mehnat  qo‘shiqlari  hamda  boshqa  og‘zaki  ijod  namunalari 
xalqimiz qadriyatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. 
Bugungi  kunda  ma’lum  bo‘lyaptiki,  shaxsni  tarbiyalashda  uning  ruhiy  holatiga 
ta’sir kilmasdan samaraga erishib bo‘lmaydi. Xalq og‘zaki ijodida avlod tarbiyasi aynan 
ana  shu  usuldan  foydalangan  holda  amalga  oshiriladi.  Jumladan,  «Alpomish»  dostonida 
Alpomishning soddaligi va ishonuvchanligidan foydalangan dushman uni va sheriklarini 
tuzoqqa  tushiradi.  Qahramonning  bir  kun  may  ichib  hushyorligining  yo‘qotishi  7  yil 
zindonda yotishiga sabab bo‘ladi. Yoki dostonda aka-uka Boybo‘ri va  
Boysarining 
murosasizligi  tufayli  o‘n  minglab  qo‘ng‘irotliklarning  boshiga  misilsiz  ko‘rgiliklar 
tushadi.  
Bundan  ma’lum  bo‘ladiki,  dono  xalqimiz  psixologiya  fanining  zamonaviy 
yutuqlaridan bexabar holda yoshlarni tarbiyalashda eng ma’qul yo‘lni tanlagan ekan.  
Pedagogikada  yosh  avlodni  vatanparvarlik,  xalqparvarlik,  mehnatsevarlik, 
rostgo‘ylik  ruhida  tarbiyalash  masalasiga  alohida  e’tibor  beriladi.  Bundan  tashqari,  xalq 
o‘z  farzandlarining  ziyrak,  irodali,  insonparvar  bo‘lib  etishishini  orzu  qilgan.  Xalq 

 
122 
og‘zaki  badiiy  ijodidagi  asarlarda  tanqid  ostiga  olingan  qahramon  o‘z  fe’lidagi 
kamchiliklarni  tuzatadi  va  murod-maqsadiga  etadi.  Bu  misollar  ham  xalqimiz  og‘zaki 
ijodining muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanini tasdiqlaydi.  Xalq og‘zaki ijodi bilan 
yaqindan  tanishish  bu  asarlarda  inson  tarbiyasiga  oid  hech  qanday  bo‘sh  o‘rin 
qolmaganligini  ko‘rsatadi.  Xususan,  ba’zi  ertaklarda  asar  qahramonining  ziyrakligini 
tekshiruvchi topishmoqlar mavjud. Bir qator epik asarlarda esa hayotda yomonlik qilgan 
shaxsning  jazosiz  qolmasligi  ta’kidlanadi.  Bevosita  yosh  bolalarning  tarbiyasiga  oid 
masalalar  ham  xalq  og‘zaki  ijodi  namunalaridan  sezilarli    o‘rin  olgan.  Bu  o‘rinda 
topishmoqlarda  majoziy  fikr  yuritilishini,  tez  aytishlarda  nutq  organlari  shakllanishiga 
e’tibor berilganini, bolalar qo‘shiqlarida estetik tarbiya bilan jismoniy tarbiyaning uyg‘un 
ekanligini nazarda tutamiz.  
Xalq  og‘zaki  ijodida  katta  o‘rin  tutuvchi  doston  va  ertaklar  orqali  yosh  avlodga 
qadim  zamonlarda  quyosh,  er,  suv,    ot,  tuya,  yo‘lbars,  baliq,  qaldirg‘och,  behi,  chinor 
kabi  tushunchalarning  muqaddasligi  uqtirilgan.  Shuningdek,  bunday  asarlarda  to‘y,  aza 
kabi  marosimlar  qanday  o‘tkazilishi  haqida  aniq  ma’lumotlar  berilgan.  Natijada  doston 
va  ertaklarni  tinglovchilar  bir  tomondan,  hayot,  ikkinchi  tomondan,  badiiy  ijod 
namunalari  orqali  milliy  qadriyatlarimiz  ruhida  tarbiyalanganlar.  Bu  esa  bugungi  kunda 
davlatimiz  tomonidan  alohida  e’tibor  berilayotgan  umuminsoniylikni  va  milliylikni, 
mustaqillik mafkurasi asoslarini o‘zlashtirish omili hisoblangan. 
Har  bir  fan,  sohaning  muhim  nazariy  masalalari  bo‘ladi.  Badiiy  adabiyotni 
o‘rganuvchi  fan  adabiyotshunoslik  deb  ataladi.  Xalq  og‘zaki  poetik  ijodini  o‘rganish 
sohasini  folklorshunoslik  deymiz.  Folklorshunoslik  adabiyotshunoslik  tarkibidagi 
mustaqil  fan  hisoblansa-da,  o‘rganish  ob’ekti  badiiy  adabiyot  bo‘lgani  sabab  bir  qator 
umumiy  va  mushtarak  jihatlari  bor.  Xususan,  janrlar  masalasi  adabiyotshunoslik  uchun 
ham, folklorshunoslik uchun ham muhim hisoblanadi. Faqat adabiyotshunoslikda yozma 
adabiyot  vakillari  qalamiga  mansub  g‘azal,  ruboiy,  doston,  noma  kabi  (mumtoz 
adabiyot);  she’r,  hikoya,  roman,  drama  kabilar  (zamonaviy  adabiyot)  ning  janr 
xususiyalari  o‘rganiladi.  Folklorshunoslikda  esa  xalq  og‘zaki  adabiyotidagi  maqol, 
qo‘shiq,  ertak,  doston  kabi  janrlarning  o‘ziga  xoslik  tomonlari  tadqiq  etiladi.  Ammo 
qaysi shaklda yaratilgan adabiyot ekanidan qat’i nazar har bir yo‘nalishdagi yutuqlar va 
kashfiyotlar 
adabiyotshunoslik 
ilmi 
taraqqiyotiga 
qo‘shilgan 
hissa 
sifatida 
baholanaveradi. Avvalo, badiiy asarlar yaratilish jinsi yoki turiga ko‘ra uch xil bo‘lishini 
esga olaylik. Badiiy adabiyot – so‘z san’ati ekani haqida ma’lumot berganimizda jins va 
turlarni  aytib  o‘tgan  edik.  Endi  ana  shu  tushunchalarni  mustahkamlaymiz.  Umuman 
olganda,  jahon  adabiyotida  uchta  jinsning  mavjudligi  (epos,  lirika,  drama)  qayd  etilgan, 
tan olingan. Janr deganda, ana shu uchta jinsdagi asarlar tarkibini tashkil qiluvchi kichik 
turlar  tushuniladi.  Masalan,  yozma  adabiyotda  epik  asarlar  turini  roman,  qissa,  hikoya 
janrlari,  og‘zaki  adabiyotda  ertak,  doston,  latifalar  tashkil  etadi.  Ya’ni  jins  nomi 
saqlanishi,  tarkibi  esa  asar  yaratilish  usuliga  ko‘ra  (og‘zaki  yoki  yozma)  boshqa-boshqa 
janrlardan 
iborat 
bo‘lishi 
mumkin. 
Epos  –  yunoncha  “epos”  –  rivoyat,  hikoya,  qo‘shiq  so‘zidan  iborat  bo‘lib,  badiiy 
adabiyotda  voqea,  hodisani  bayon  qilish,  hayotiy  lavhaning  tafsilotlarini  ifodalash 
ma’nosini anglatadi. Ta’rifdagi “qo‘shiq” so‘ziga ajablanish kerak emas, chunki qadimgi 
yunonlar  nazarda  tutgan  qo‘shiqlar  so‘zning  hozirgi  paytda  tushunilishidan  farqli 
ravishda  voqea-hodisani  bayon  qilish  xususiyatiga  ega  edi.  Badiiy  adabiyotdagi  epik 
jinsda  biron  voqea  badiiy  so‘z  vositasida  hikoya  qilinadi.  Xalq  og‘zaki  ijodida  bunday 
jinsga mansub janrlar afsona, naql, rivoyat, ertak, doston, ayrim termalar, latifa, loflardan 
iboratdir.  

 
123 
2-masalaning  bayoni:    Ana  shu  janrlarning  orasida    xalq    maqollari, 
topishmoqlar,  xalq  qo‘shiqlari  va  xalq  dostonlarining    alohida    o‘rni  bor.  
 
Maqol  deb  xalqning  ijtimoiy-tarixiy,  hayotiy-maishiy  tajribasi  umumlashgan 
badiiy,  obrazli  mulohazalardan  iborat  hikmatli  so‘zlarga  aytiladi.  Maqol  o‘zbek  tilida 
maqol,  tojiklarda  zarbulmasal,  ruslarda  poslovitsa,  arablarda  (jonli  so‘zlashuvda)  naql, 
turklarda  ata  so‘zi  atamasi  bilan  yuritiladi.  Maqol  atamsi  arabcha  [قوڶ]  –  qavlun  – 
gapirmoq, aytmoq so‘zidan olingan.  
Maqollarda  so‘z  qimmati  alohida  yorqin  ifodalanadi.  Chunki  maqollardagi 
so‘zlarni  boshqasi  bilan  almashtirish,  biron  so‘z  qo‘shish  mumkin  emas.  Ular  milliy  til 
tarkibida qoliplashgan holda namoyon bo‘ladi. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki 
ijodida bor bo‘lib, hajm, shakl, yaratilishi maqsadiga ko‘ra mushtarak hisoblanadi. Hatto 
nomlanishida  ham  yaqinlik  aniq  seziladi.  Jumladan,  arablarda  “qavlun”  –  gap,  so‘z 
ma’nosini  ifodalasa,  tojiklarning  “zarbulmasal”  atamalarida  misol  keltirish,  ruslar 
“poslovitsa”sida  so‘zlar  bilan  fikrni  ifodalash,  turklardagi  “ota  so‘zi”da  esa  ajdodlar 
fikrini  eslash  ma’nosi  etakchi.  Mahmud  Koshg‘ariyning  “Devonu  lug‘otit  turk”  asarida 
ham “sav” atamasi otalar so‘zini eslash tarzida keltirilgan. 
Xullas,  maqol  atamasi  umumiy  mazmun  jihatdan  “so‘z”  tushunchasi  bilan 
bog‘lanadi.  Dunyodagi  hamma  xalqlar  og‘zaki  ijodida  maqollarchalik  shaklan  va 
mazmunan  o‘zaro  yaqin  janr  deyarli  yo‘q.  Masalan,  ruscha  “Shilo  v  meshke  ne  utaish” 
(bigizni  qopda  yashirib  bo‘lmas)  –  o‘zbekcha  “Oyni  etak  bilan  yopib  bo‘lmas”; 
inglizlarda  “East  and  West,  home  is  best”  (Sharqmi,  G‘arbmi,  uying  eng  yaxshisi)  – 
o‘zbekcha  “O‘z  uying,  o‘lan  to‘shaging”;  Vetnamda  “Risoval  drakona,  poluchilsya 
chervyak”  (Ajdar  suratini  ishlagandim,  chuvalchang  bo‘lib  chiqdi)  –  o‘zbekcha  “Men 
dedim  o‘ttiz  –  Alloh  dedi  to‘qqiz”,  osetinlarda  “Ego  v  seni  ne  puskayut,  a  on  lezet  v 
komnatu” – o‘zbekcha “O‘ziga  eng bo‘lmagan, o‘zgaga en bo‘larmi”; tatarlarda “Tovuq 
tuxum  qo‘ymasdan,  egasi  jo‘ja  sotmoqchi”  –  o‘zbekcha  “Jo‘jani  kuzda  sana”;  ruslarda 
“Na  chujoy  strane  i  vesna  ne  krasna”  (o‘zga  yurtda  bahor  go‘zal  emas)  –  o‘zbekcha 
“O‘zga  yurtda  shoh  bo‘lguncha,  o‘z  yurtingda  gado  bo‘l”  ma’nolarini  ifodalaydi. 
Folklorshunos  olimlar  maqollar  va  matallarni  o‘rganuvchi  sohani  paremiologiya  deb 
atashadi.  Paremiya  –  yunoncha  chuqur  ma’noli  gap,  hikmatli  so‘z,  ibora,  maqol,  matal 
ma’nosini beradi. 
Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
1.
 
Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan. 
2.
 
Maqollar mazmunan serko‘lam va chuqur ma’noni ifodalaydi. 
3.
 
Xalq  maqollari  shaklan  she’riy  va  nasriy  bo‘ladi.  Ammo  nasriy  maqollar  ham 
 
she’riy misralarni eslatadi. Masalan: Ko‘za kunda emas, kunida sinadi.  
4.
 
Maqollarda  hayotiy  voqea-hodisa  haqida  qat’iy  hukm  ifolanadi.  Bu  hukm  musbat 
 
yoki manfiy mazmunda aks etadi. 
5.
 
 Maqol  shaxs  hayotidagi  xususiy  vaziyatni  xalq,  omma,  hayot  nuqtai  nazardan 
 
umumlashtiradi. 
6.
 
Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap hisoblanadi. 
Xalq maqollari tarixi o‘nlab asrlar bilan o‘lchanadi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida “Oriq 
va  semiz  buqani  (birov)  tezagidan  bilsa,  birov  oriq  va  semiz  buqani  ajrata  olmaydi”, 
“Yupqa  qalin  bo‘lsa,  tor-mor  qiladigan  bahodir  emish,  ingichka  yo‘g‘on  bo‘lsa, 
uzadigan bahodir emish” kabi maqolni eslatuvchi parchalarni o‘qiymiz. 
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida o‘nlab hikmatli so‘zlarni uchratamiz: 
 
 
 
 
 
 
 
  
    “Esa, ichsa oxir bari och to‘yar, 

 
124 
Ko‘zi och ochligin o‘lganda qo‘yar”. 
“Kishiga chiroydir uyat-andisha, 
U asrar nojo‘ya ishdan hamisha”.  
Aynan  shunga  o‘xshash  fikr  Ahmad  Yassaviy  she’rida  shunday  keladi:  “Al  hayoyu 
minal iymon” – Rasul aytdi”, ya’ni Hadisdan olingan parcha: “Hayo iymondan nishonadur”, 
-  deyiladi.  Ahmad  Yugnakiy  “Hibatu-l-haqoyiq”  dostonida  “Vale  kiysang  atlas,  unutma 
bo‘zing” misrasini  yozadi. Bu misra “Boy bo‘lsang, chorig‘ingni unutma” hikmatli so‘ziga 
mos keladi. 
     Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘oti-t-turk” tadqiqotida dala safarlarida yozib olgan 
268  maqol  matnini  keltirgan.  Bu  namunalar  qatorida  biroz  o‘zgarish  bilan  yashayotgan 
quyidagilarni  uchratamiz:  “Otug‘  uzguch  birla  o‘churmas”  –  O‘t  alanga  bilan  o‘chirilmas; 
“Tog‘  toqqa  qavushmas,  kishi  kishiga  qavushar”  –  “Tog‘  tog‘  bilan  uchrashmas,  odam 
odam  bilan  uchrashar”.  Ayni  paytda  “Õt  tesa,  ag‘iz  kuymas”  –  o‘t  degan  bilan  og‘iz 
kuymaydi;  “Tulki  o‘z  iniga  ursa,  uzuz  o‘lur”  –  tulki  o‘z  iniga  qarab  hursa,  qo‘tir  bo‘ladi 
kabilar  bugungi  kunda  unutilgan.  Ular  o‘rniga  “Holva  degan  bilan  og‘iz  chuchimas”, 
“Vataniga tosh otgan vatangado bo‘ladi” degan maqollar qo‘llanmoqda.  
Maqollarni  tasnif  qilishning  bir  turida  mazmun  etakchi  hisoblanadi.  Unga  ko‘ra  Vatan, 
mehnat, xalq, ilm-hunar,  mardlik,  mehmon,  tadbirkorlik,  muhabbat va vafo,  yaxshi  so‘z  – 
jami  30  ga  yaqin  mavzular  qayd  etilgan.  Ammo  bu  mavzularni  yana  ko‘paytirish  ham, 
kamaytirish  ham  mumkin.  Muhimi,  mazmun  etakchi  bo‘lgan  tasnifda  masalani  har 
tomonlama ifodalashga urinish aniq seziladi.  
“Bulbul chamanni sevar, 
Odam – vatanni”. 
Mazkur  maqolda  inson  ruhiy  olamida  Vatan  tushunchasining  ahamiyati  qayd  etilgan. 
Maqoldagi  Vatan  so‘zida  faqat  muayyan  hudud,  manzil,  o‘rin-joy,  tabiat  aks  etgan,  desak 
yanglish  bo‘ladi.  Bu  so‘z  ma’no  jihatdan  ajdodlar  ruhi,  ma’naviy  meros  obidalari, 
qadriyatlar,  millat  birligi,  mentalitet  xususiyatlari  bilan  uyg‘unlashadi.  Bulbul  chamanda 
qanchalar  yayrasa,  inson  o‘z  vatanida  shunchalar  erkin  his  qiladi.  Bulbulni  bog‘larsiz, 
gulzorsiz, chamansiz tasavvur etib bo‘lmaganidek, odamni o‘z ona diyorisiz tasavvur qilib 
bo‘lmaydi.  Bu  maqolni  aytganimiz  zahoti  Zokirjon  Furqatning  chet  ellardagi  azobini 
ta’riflab o‘z vatanini sog‘ingani yodga tushadi: 
“G‘amingda kecha – tong otquncha yig‘lar, 
Tong otg‘och, dag‘i kun botquncha yig‘lar”. 
Vatan haqidagi maqollarda qiyoslash, taqqos etakchidir: 
Kishi yurtida shoh bo‘lguncha, 
O‘z yurtingda gado bo‘l. 
Ma’lum  bo‘ladiki,  bu  maqol  avvalgi  namunadagi  mazmunni  chuqurlashtiradi. 
Moddiy  ta’minotdan  ko‘ra  ma’naviy  ehtiyoj  muhimroq  ekani  ifodalanadi.  Tajribasiz 
odam  hayotdagi  hamma  muammoni  iqtisod  bilan  o‘lchaydi.  Uning  uchun  turmush 
to‘kinligi har qanday tushunchadan afzaldek tuyiladi. Lekin Boburdek shoh o‘z diyorini 
eslab  azoblanganidan  xulosa  chiqarsak,  maqoldagi  fikrning  qanchalar  aniq  va  ibratli 
tarzda berilgani ma’lum bo‘ladi. 
Endi boshqa bir maqolga murojaat qilaylik: 
Ona yurting omon bo‘lsa, 
     Rangi-ro‘ying somon bo‘lmas. 
 
Bu  maqolda  shaxsning  ona  yurtida  yashashi  va  istiqomat  qilishi  undan  ma’lum 
burchni  ham  talab  qilishi  ifodalangan.  Inson  o‘z  yurtida  bemalol  yashashi  mumkin. 
Ammo  bu  yurt  omon  bo‘lsa,  ya’ni  tinch  bo‘lsa,  erkin-ozod  bo‘lsa.  Yurt  tinchligi, 

 
125 
erkinligi,  ozodligi  esa  xalqning  o‘z  yurtiga  bo‘lgan  iymonli  munosabati  oqibatida 
vujudga keladi. Agar xalq og‘zaki ijodi asarlarini tahlil qilsak, Vatan mavzuiga alohida 
e’tibor  berilganiga  guvoh  bo‘lamiz.  Tarixiy  ma’lumot  va  hujjatlar  bevosita  xalq 
farzandlarining ajdodlar vasiyatiga sodiq ekanliklarini tasdiqlamoqda. Qayta-qayta ko‘p 
namunalarda  vatan  ozodligi,  erkinligi  haqidagi  ta’kidning  kuchayishi  bejiz  emas. 
Ko‘pincha, bu maqollarda vatan va el tushunchasi uyg‘unlashadi: 
   
Eling omon bo‘lsa – sen omon. 
         Eling, yurting bo‘lmasa, 
      Xullas,  xalq  maqollarida  qaysi  mavzu,  hayotning  qaysi  sohasi  haqida  fikr 
yuritilmasin,  tanlangan  muammo  har  tomonlama,  atroflicha  yoritiladi.  Bularning 
hammasi  o‘zbek  xalqining  asrlar  davomida  naqadar  dono  va  aqlli  ijodkor  farzandlarga 
ega ekanini dalillaydi. 
Xalq  maqollarining  uzoq  o‘tmish  mahsuli  ekanligi  ayrim  namunalarni  bugungi 
kunda tushunish oson emasligini ham izohlaydi. Ba’zan maqollar qatorida shundaylari 
ham  uchraydiki,  hatto  umumiy  fikr  nima  bilan  bog‘liq  ekanligini  anglash  qiyin  bo‘lib 
qoladi. Masalan: “Bir pul berib yig‘latdim, ming pul berib yupatdim” maqolini olaylik. 
Bu  maqolning  mohiyatini  maqoldagi  fikr  yo‘nalishi  va  qarshilantirish  usulidan  taxmin 
qilish  mumkin,  xolos.  Ya’ni  umumiy  mazmunda  nojo‘ya  qilingan  harakat  yoki  tadbir 
oxir 
oqibatda 
insonga 
qo‘shimcha 
tashvish 
keltirishi 
mumkinligi 
haqida 
ogohlantirilmoqda. Sen shunday harakat qilginki, bu harakating yomon oqibatlarga olib 
kelmasin,  deyilmoqda.  Ammo  nima  uchun  bir  pul  berib  yig‘latsa,  ming  pul  berib 
ovutadi yoki yupatadi. Bu muammoni hal qilish uchun tarixga murojaat qilamiz. Qadim 
zamonlarda  aza  paytida  yig‘lab  beradigan  maxsus  odamlar  bo‘lgan  ekan.  Ularni 
“giyrandi”  deb atashgan. Aslida “giyrandi” “giryandi”dan olingan bo‘lib, “yig‘lamoq” 
fe’li  bilan  ma’nodoshdir.  Uyida  biror  yaqin  odami  o‘lsa,  mayit  egasi  giyrandini 
chaqirgan. U aza davomida ma’lum haq evaziga yig‘lab berishni bo‘yniga olgan. Lekin 
giyrandi o‘z san’atini shunday egallashi ham mumkin ediki, mayit egasi bu aytuvlarga, 
bu dod-fig‘onga, bu nolalarga chidamasdi. Shunda u giyrandidan yig‘lamaslikni iltimos 
qilgan.  Giyrandi  esa  atayin  avjga  chiqqan.  Natijada  uni  yig‘idan  to‘xtatish  uchun 
ko‘proq  haq  berilgan.  Maqolda  arzimagan  haq  evaziga  yig‘lovchini  chaqirish,  ammo 
uning  jim  bo‘lishi  uchun  katta  pul  berish  voqeasi  aks  etgan.  Shunday  qilib,  maqollar 
mazmuni 
ularning 
o‘zi 
va 
tabiati 
kabi 
sirli 
olamga 
egadir. 
Xalq og‘zaki ijodidagi  maqollar janri tarixiy  hayot davomida son va  mazmun jihatdan 
boyish  xususiyatiga  ega.  Ya’ni  maqollar  zamon  o‘tishi  bilan  iste’moldan  chiqishi  va 
ayni paytda yangi-yangi namunalari vujudga kelishi mumkin. 
    Xalq  maqollari  shakl  va  mazmun  jihatdan  matallarga  yaqin  janr  hisoblanadi. 
Matallar  ham  ixcham  matnga  ega  ekanligi  bilan  maqolga  o‘xshaydi.  Matal,  odatda, 
notiq  nutqi  tarkibiy  qismini  tashkil  etadi,  ammo  mustaqil  qo‘llanganda  tugal  fikr 
anglatmaydi.  Masalan,  xalqimizda  “Yaxshi  gap  bilan  ilon  inidan,  yomon  gap  bilan 
qilich qinidan chiqar” degan maqol bor. Agar maqolning yarim matnini  “Falonchi ilon 
inidan  chiqadigan  qilib  gapirdi”  tarzida  qo‘llasak,  biz  matal  aytgan  bo‘lamiz  va 
“Falonchi  yaxshi gapirdi” ma’nosini bildiramiz. Chunki “ilon inidan chiqadigan”  so‘z 
birikmasi alohida aytilsa, mustaqil ma’no anglatmaydi. Ma’lum bo‘ladiki, matal shaxs 
nutqini  go‘zallashtirish  uchun  xizmat  qilar  ekan,  xolos.  Maqol  esa  mataldan  mustaqil 
ma’no ifodalay olish xususiyati bilan farqlanadi.