Эволюцияси, трансформацияси ва лексикографик

семантик трансформация” деб номланади. Изоҳли луғатдаги истиқлол 
даври ўзлашмаларининг маъновий тараққиѐти бир хил кечаѐтгани йўқ. Улар 
ўз имкониятларидан келиб чиқиб, семантик эволюциянинг турли даража ва 
босқичларида шаклланиб боряпти. Айримлари аллақачон кўп маъноли сўз 
сифатида ўз тасдиғини топган бўлса, баъзилари эса кишилик онгида янги 
тушунча ҳосил қилиб, семантик қайта шаклланиш арафасида, аниқроғи, 
моносемантик босқичдан полисемантик поғонага томон ҳаракатланаѐтган 
бирликлардир. Масалан, изоҳли луғатда презентация, файл, пейжер, пейжинг 
каби сўзлар моносемантик, аут, дисконт, колорит, овал, репетитор, хакер, 
хаки, холл каби ўзлашмалар эса полисемантик хусусиятга эга. Нутқда фаол 
бўлган видеоролик, дрон, бестселлер, букмейкер каби кўплаб ўзлашма сўзлар 
учрайдики, уларнинг изоҳли луғатлардан жой олиши, семантик жиҳатдан 
муносиб тавсифлаш долзарб бўлиб турибди. 
Лексикада ўзлашмаларнинг семантик трансформацияси масаласи 
мустақилликкача ва мустақилликдан кейин яратилган изоҳли луғатлардаги 
бирликлар қиѐсида ойдинлашади. Қиѐслашлар натижаси ўзлашмаларнинг 
ном кўчиш усуллари, асосан, метафора асосида юз беришини кўрсатади. 
Ҳосила маъно тараққиѐтини аккредитив, гравюра, диск каби сўзлар таҳлилида 
ҳам кузатиш мумкин. 
Ўзлашмаларнинг хусусиятиларидан яна бири уларнинг гуруҳ-гуруҳ ѐки 
муайян система – бутунлик доирасида лексикадан ўрин олиши. Тизим 
таркибидаги биргина сўзнинг янги луғат бойлигида муқимлашиши шу 
система ичидаги сўзларни ўз атрофида ўринлашиши учун эҳтиѐж яратади. 
Масалан, криптовалюта сўзи, блокчейн, форжинг, биткоин, майнинг, 
майнер (шунингдек, калькалаб олинган рақамли валюта, электрон ҳамѐн) 
кабилар билан боғланади. 
Ҳосила маъно тараққиѐтини аккредитив, гравюра, диск, фон каби сўз 
маъноларининг тадрижий ривожланишида ҳам кузатиш мумкин. Фон 

---

21 
лексемасининг семемасини “тасвир бўѐқларидан ажралувчи ранг” ифодаси 
орқали кўрсатиш мумкин. Шаклдошлик хусусиятига эга бўлган “фон” 
(фр. fond <лот. fundus – асос, таг, замин) сўзининг мустақиллик даври 
нашридаги изоҳли луғатда уч маъноси берилган. Эски нашрдаги изоҳли 
луғатда эса унинг икки маъноси изоҳланган. Унда бош маъно сифатида 
“сурат чизиладиган (солинадиган), бирор нарса тасвирланадиган, сурат 
бўѐқларидан ажралиб турадиган асосий ранг”, шунингдек, “кўзга ташланиб 
турган кимса ѐки нарса орқасидаги кўриниш; асосий расм, сурат ортидаги 
манзара” кўринишидаги икки тушунча берилган. Янги нашр луғатида эса бу 
икки тушунча тилда алоҳида маъно сифатида шаклланиб етгани нуқтаи 
назаридан бош ва ҳосила маънолар сифатида ажратиб берилган. “Кўчма 
умумий шароит, вазият, муҳит” изоҳи эса сўзнинг учинчи маъносига 
чиқарилган. Бош ва ҳосила маънолар ўртасида ном кўчиши “ортидаги 
манзара” семаси асосида кечган. 
Диссертация учинчи бобининг учинчи бўлими “Янги давр ўзлашмаларида