F. B. Ashurov ‘’plastmassalardan buyum olishning zamonaviy usullari’’

1.Polimer materialining elastiklik moduli (YUng moduli) 
. 
2.Puasson koeffitsienti
. 
Polimer materialining elastiklik moduli Guk qonuniga asosan quyidagi formula 
yordamida hisoblanadi (MPa):
 
𝐸
Puasson koeffitsienti 
quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
bu erda
-ko‘ndalang deformatsiya; 
-bo‘ylama deformatsiya; 
Puasson koeffitsientining fizik mohiyati shundaki, u ta’sir etuvchi kuch yoki 
kuchlanish ta’sirida namuna enining qanchaga kichrayishini ifodalaydi va shuning 
uchun ko‘pgina holatlarda ushbu koeffitsientni ko‘ndalang kichrayish koeffitsienti 
deyiladi. 

---

101 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, agar polimer materiali uchun elastiklik 
moduli (YUng moduli) va Puasson koeffitsienti 
aniq bo‘lsa, unda siljish moduli
ni va hajmiy elastiklik moduli ni quyidagi tenglamalar yordamida hisoblab 
chiqish mumkin: 
𝐸
𝐸
Ko‘pgina polimer materiallari uchun Puasson koeffitsienti 0,3 dan 0,5 gacha 
o‘zgarishi mumkin. Uning 0,5 dan oshib ketishi kam holatlarda kuzatiladi va bu 
hodisa makromolekulalarning orientirlanishi bilan izohlanadi. 
SHuni ham alohida ta’kidlash kerakki, ko‘pgina amorf polimerlar uchun 
elastiklik moduli 2• 10
3
MPa dan 6• 10
3
MPa gacha o‘zgarishi mumkin. Uning 
kattaligi deformatsiyalanish tezligiga bog‘liq. Polimer materiali tarkibiga 
kiritiladigan to‘ldirgichlar elastiklik modulini oshiradi, plastifikatorlar esa , 
aksincha, pasaytirib yuboradi. 
Mustahkamlik deganda, namunaning tashqi kuch ta’sirida parchalanishga 
qarshilik ko‘rsatish qobiliyati tushuniladi va MPa da o‘lchanadi. 
Uzoqqa 
chidamlilik 
deganda, 
namunani 
yuklashdan 
to 
uning 
parchalanishigacha sarflangan vaqt tushuniladi va soniyalarda o‘lchanadi.
Polimerlarning uzoqqa chidamliligi, mustahkamligi va cho‘ziluvchanligi 
ularning kimyoviy tarkibiga, tizimiga, fizik holatiga, haroratga va yuklash rejimiga 
kuchli bog‘liqdir. Masalan, plastifikatsiyalangan polimerlarning mustahkamligi, 
uzoqqa chidamliligi plastifikatsiyalanmagan “toza” polimer materialining 
ko‘rsatgichlariga nisbatan kichik, cho‘ziluvchanligi esa yuqori bo‘ladi. Polimer 
materiali tarkibiga kiritilgan yupqa dispersli to‘ldirgichlar cho‘ziluvchanlikni 
pasaytiradi. Kuchlanish oshishi bilan cho‘ziluvchanlik ham oshib boradi. Harorat 
oshishi bilan cho‘ziluvchanlik oshadi, ammo mustahkamlik va uzoqqa chidamlilik 
pasayadi. 
Materialning ishqalanish koeffitsientini aniqlash usuli 
Materialning friksion xossasi deganda, ishqalanish koeffitsienti bilan 
ifodalanadigan xossasi hamda eyilishga chidamliligi tushuniladi. Eyilish 
ishqalanish xarakteriga, materialni toliqishga qarshiligi xossasiga bog‘liqdir. 
Ishqalanish jadalligi nafaqat tegib turadigan yuzalarning o‘zaro harakatlanishi 
bilan, balki shu harakatni vujudga keltiruvchi kuch bilan aniqlanadi. 
Ishqalanish koeffitsienti μ normal kuch ta’sirida tutashgan ikkita jismning bir-
biriga nisbatan tangensial kuch ostida ko‘chishiga ko‘rsatiladigan qarshiligini 
ifodalaydi: 
p
F


 

---

102 
bu erda F va P – mos ravishda tangensial va normal kuchlar. 
Ishqalanishga sinashda nafaqat tashqi holat (normal kuchlanish, harorat), balki 
tayanch yuza (sirt) (kontrjism)ni, yuzani sinashga olingan jism bilan o‘zaro 
tutashtirish holati (g‘adirbudirlik, moylash) ishqalanish kinetikasi (tinchlik vaqti 
yoki harakat tezligi) va kinematikasi (sirpanish, tebranish, hamda berilgan 
siljitishga tebratish) birlashtiriladi (unifikatsiyalanadi). MDHda polimerlarning 
ishqalanish koeffitsientini aniqlash po‘lat bo‘yicha 30 sm/s tezlik bilan sirpanishga 
standartlashtirilgan. Grasseli mashinasi yordamida sinash mumkin. Bu mashinani 
rezinalarni sinashga ham qo‘llaniladi (DavST 426-66). Bundan tashqari, 
tormozlarda qo‘llaniladigan materiallarni (shu jumladan polimerlarni) friksion 
issiqqa chidamlilikka (issiqbardoshlikka) sinash standartlashgan usuli ham mavjud 
(DavST 10851-64). Bunda tormozlarni ishlatish sharoitiga qarab, tezlik va 
yuklamalarni keng miqyosda o‘zgartirib, ishqalanish koeffitsienti aniqlanadi.
Ishqalanish paytida polimer yuza qatlamining jadal parchalanishiga, eyilish 
deyiladi. Eyilish J ishqalanish yo‘lining uzunligi ∆L yoki ishqalanish ish birligi W 
hisobiga namunaning chiziqli o‘lchami ∆h yoki hajmi ∆V ning kamayib borishi 
orqali aniqlanadi: 
W
V
J
L
V
J
L
h
J
w
m
h








 
Buyumning turi va ishlatish sharoitiga qarab, eyilishga chidamliligi aniqlanadi. 
Turli polimerlardan ishlab chiqarilgan buyumlar (masalan, tishli uzatgichlar, 
g‘ildiraklar, turli moslama va qurilmalarning ishqalanadigan mintaqalari, shinalar, 
tormozlar, podshipniklar, pol yopqichlar (yog‘och, linoleum, turli plitalar, marmar) 
va boshqa shunga o‘xshagan buyumlarning eyilishga chidamliligi aniqlanadi.
Polimerlarning eyilishga chidamliligi jilvir (abraziv) zarrachalarning va metall 
to‘r saqlangan yuzalarning eyilishiga qarab aniqlanadi. Polimerlarning eyilishga 
chidamliligi jilvirlash qog‘ozida 30 sm/s tezlik bilan sirpanishi yo‘li bilan 
aniqlanadi. Buning uchun SHopper, APG yoki MPI-2 rusumli mashinalardan 
qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, po‘lat va cho‘yanlarda turli tezlik va yuklamalar ostida 
polimerlarning eyilishi davlat standarti DavST 10851-64 talablari asosida sinab 
ko‘riladi. Ba’zi bir paytlarda esa polimerlarning eyilishi 25 % tebranish usulida 
(DavST 11529-65) va 12 % sirpanishda (DavST 11225-65) sinab ko‘rilishi 
mumkin.
SHuni alohida ta’kidlash joizki, barcha standartlashtirilgan usullar (DavST 
10851-64 bundan mustasno!) abraziv zarrachalardan qo‘llashga asoslangan bo‘lib, 
ular polimerni mikrokesilishiga olib keladi. 

---

103