MUHAMMAD RAHIMXON FERUZ (1845-1910)
Feruz, Muhammad Rahimxon II (1845 – Xiva - 1910) Xiva xoni (1864—1910); shoir va bastakor. Qo‘ng‘irotlar sulolasidan. Xiva shahridagi Arab Muhammadxon madrasasiaa tahsil ko‘rgan, davlat, huquq ilmini zamonasining mashhur mudarrisi, shoir va olim Doiy, Yusufxo‘ja oxun va boshqadan o‘rgangan. Ogahiy Feruzga ustozlik qilgan, unga she’riyat sirlarini urgatgan, tarix, tarjima ilmidan saboq bergan. Otasi Sayid Muhammadxon vafotidan so‘ng (1864) Xiva taxtiga o‘tirgan. Bu voqea munosabati bilan Ogahiy Feruzga bag‘ishlab qasidalar bitgan. 1873 yil Xiva xonligiga fon Kaufman boshchiligidagi Rossiya armiyasi hujum qilib, xonlikning asosiy shaharlari va poytaxtni bosib olgan. Gandimiyon shartnomasi (1873 yil 12 avgust)ga ko‘ra, Xiva xonligi podsho Rossiyasiga qaram bo‘lib qolgan. Feruz ana shunday murakkab sharoitda yarim asrga yaqin muddat davomida Xiva xonligini boshqargan. Feruz saroyga adabiyot va san’at arboblarini to‘plagan. Ogahiy, Komil, Tabibiy va boshqa ta’sirida o‘zi ham Feruz (baxtli, g‘olib) taxallusi bilan she’rlar yozgan.
Feruz kitobat ishlariga katta ahamiyat bergan: devon tuzish, tarix yozish, tarjima ishlarini rivojlantirgan. Xorazmda tarjima maktabi yaratgan. Fors va arab adabiyotining eng nodir tarixiy, adabiy, ilmiy asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qildirgan. Uning hukmronligi davrida Ogahiy va Bayoniylar tomonidan Xorazm tarixiga oid asarlar yozilgan. Komil Xorazmiy mumtoz maqomlar uchun nota yozuvini ixtiro qilgan. Xivada bosmaxona (toshbosma) tashkil ettirgan. Unda Xorazm shoirlari haqidagi «Majmuat ush-shuaro» tazkirasi, Alisher Navoiy asarlari, Xorazm shoirlari devonlari nashr qilingan. Feruz Hindiston, Arabiston, Eron, Turkiya savdogarlari orqali Xorazmga chet ellardan noyob kitoblar keltirtirgan va ularni ko‘p nusxalarda ko‘chirtirgan, tarix va adabiyotga oid kitoblardan iborat boy kutubxona yaratgan. Feruz me’morlik, naqqoshlik, xattotlik kabi san’at turlarini ham rivojlantirgan. Bu davrda fotografiya va kino san’ati vujudga kelgan, obodonchilik ishlari amalga oshirilgan. Feruz 1871 yil Ko’hna Ark qarshisida o‘z nomi bilan ataluvchi 2 qavatli Madrasa qurdirgan. Feruzning bevosita rahbarligi va tashabbusi bilan 30 dan ortiq madrasa, masjid, minora, xonaqolar qad rostlagan. Feruz yerlarni suv bilan ta’minlash, bog‘-rog‘lar barpo etish ishiga ham alohida ahamiyat bergan. Uning buyrug’iga muvofiq, Qo‘ng‘irot tumani sarhadida katta ariq bunyod etilgan. Hozirda ushbu ariq «Xon arigi» deb ataladi.
Feruz mumtoz she’riyatning an’anaviy janrlarida lirik she’rlar yaratgan. She’rlari, asosan, ishq-muhabbat mavzuida. Sevgi va sadoqat Feruz ijodining g‘oyaviy asosini tashkil qiladi. Ular ohangdorligi, tasviriy-ifodaviy bo‘yoqlarga boyligi va shaklan rang-barangligi bilan ajralib turadi. Uning ko‘pchilik g‘azallari o‘z zamonasida sozandalar va guyandalar tomonidan kuyga solib kuylanib kelingan. She’rlariga «Devoni Feruz» nomi bilan tartib bergan (1879). Bu devon Muhammad Sharif tomonidan qayta ko’chirilgan (1900). Feruzning o’zi Pahlavon Mahmudning 350 ruboiysini qo‘lda ko’chirib, kitob holiga keltirgan. Feruz Shashmaqom kuylarini o‘rgangan, saroyda maqom ansamblini tuzgan. «Navo», «Dugoh», «Segoh» maqomlariga bog‘lab kuylar yaratgan. Feruz Sayd Mahruyjon majmuasidagi Sayid Mohi Ro’yi Jahon maqbarasida dafn qilingan. She’rlar devoni nusxalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti (inv. ? 3442, 1119)da saqlanadi.
Habib Abdunazar,
Ibrohim Karimov
Муҳаммад Раҳимхон Соний — Феруз ҳақиқатан ҳам беназир шоир ва маърифатпарвар ҳукмдор эди. Аммо, шу билан бирга у ўз замондошлари бўлмиш Бухоро амири Музаффар ва Қўқон хони Худоёр билан тенгма-тенг юртимизни чор Россияси томонидан босиб олиниши ва талон-тарож этилишига қарши бирон бир жиддий тайёргарлик кўрмаган давлат бошлиғи ҳам эди. Унинг ажойиб шоирлигини пеш қилаверсагу она тарихимизнинг қора саҳифалари ҳақида гапирмасак ҳақиқатнинг фақат бир томонини айтган бўламиз. Муҳаммад Раҳимхон Сонийнинг шоирлиги ва маърифатпарварлиги нечоғли диққатимизга сазовор бўлса, унинг сиёсий фаолиятининг ночорлиги шунчалик хотирамизнинг бир четида ўчмасдан туриши керак.
Хуршид Даврон
Дилмурод БОБОЖОНОВ
МАЪРИФАТПАРВАР ФЕРУЗХОН
Муҳаммад Раҳимхон II- Феруз, Сайид Муҳаммадхоннинг тўнғич ўғли бўлиб, 1844 йилнинг баҳорида Хива шаҳрининг Кўҳна Арк саройида туғилган. Отаси унга бобосидек буюк инсон бўлсин деб Бобожон тўра деб исм қўйган. Шаҳзода ёшлигида с аройдаги муаллимлардан сабоқ олиб, мадраса ёшига етганда мадрасада ўқиган, отасининг ўлими туфайли мадрасани тугата олмаган, шундай бўлса ҳам туркий, форсийда ўқиб, ёзиб, гапириб билган, арабчани оз-моз билган. Ўсмирлик пайтларида мироб, шоир ва сарой тарихчиси Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳийдан сабоқ олиб комил инсон бўлиб етишган. .
Муҳаммад Раҳим тўра 1864 йил 22 сентябрда 19 ёшида отаси ўрнига тахтга ўтирган.
Хоразм санъатининг сайқал топиши, абадийликка юз тутиши, бугунги авлодларга бой ва туганмас хазина сифатида етиб келиши бевосита Муҳаммад Раҳимхон Феруз номи билан чамбарчас боғлиқ. Муҳаммад Раҳимхоннинг доимий ҳомийлиги туфайли ўнлаб созанда, гўяндалар етишиб чиққан. Матяқуб позачи, Матяқуб Девон, Абдулла, Оллаберган сўта, Муҳаммад Амин межана, Худайберган Мухркон, Бобожон дўст, Абу Шариф Махсум, Машариф тўрғай, Бобожон Буломончи, Оташ Кал, Полли дўзчи, Қуржи ота, Девонбобо, Мадраҳим Шерозий, Бола бахши, Мутриб, Сафо Муғанний каби истеъдодли санъаткорлар шулар жумласидандир. Ферузнинг адабиёт ва санъат аҳлига ғамхўр фидойилигига яна бир мисол: 1882 йилда Муҳаммад Раҳимхон Соний “Хоразм мақомлари халқнинг дахлсиз мулки деб эълон қилинсин” дея махсус фармон чиқарган. “Ушбу фармони олийга шак келтирган ва мақомларни камситган ёйинки уни бузиб ижро эткан кимсалар қаттиқ жазолансин!” деб алоҳида таъкидлаган. Муҳаммад Раҳимхон II томонидан саройга йиғилган шоирлар, хонанда ва гўяндалар тўғрисида Ходим, яъни Бобожон Тарроҳ Азизов ўзининг “Хоразм новозандалари” асарида Хоразмда яшаган шоирлар тўғрисида қисқа лекин мукаммал маълумотлар берган.
Масалан: Шоир Муҳаммад Раҳимхон II нинг баёни: Хоразмнинг подшоси бўлиб, номи Муҳаммад Раҳим иккинчи, отасининг номи Сайид Муҳаммадхон бўлғон, Муҳаммад Раҳимнинг адабий номи Феруз (бахтли, толеъли деган маънони беради) эди. Бу тахаллусни Муҳаммад Раҳимхоннинг ўзи танлоған. Лекин бунда Полвон Мирзобошининг ҳам иштироки бўлғон…”
Қўқон хонлиги ва Бухора амирлигини босиб олган Россия империяси 1873 йилда Хива хонлигини ҳам босиб олди. 1873 йил 12 августда Россия ва Хива ўртасида сулҳ шарномаси имзоланди. “Гандимён шартномаси” номи билан тарихда из қолдирган ва 18 моддадан иборат мазкур ҳужжат Хива хонлигини ярим мустамлака ва қарам (вассал) давлатга айлантирди. Шартноманинг 1 моддасида хон мустақил ташқи сиёсат ва савдо-сотиқ амалга ошириш, ҳарбий юришлар қилиш ҳуқуқидан маҳрум этилди. Шартномага биноан Амударёнинг ўнг соҳилларидаги ерлар Россия тасарруфига ўтказилди. Рус қўшинларини жойлаштириш мақсадида Петро-Александровск шаҳри бунёд этилиб, у янги ташкил этилган Амударё бўлими маркази қилиб белгиланди. Ушбу бўлим бошлиғи этиб тайинланган полковник Н.И.Ивановга Хива хони устидан назорат ўрнатиш ҳуқуқи берилди ва Дирисқул исмли мингбоши қўмондонлигида аскар ва бир неча тўп қолдирилди.
Рус подшоси нафақат хонлик ерларининг бир қисмини тортиб олди, балки уларни мустамлакачи маъмурларнинг таянчига айлантиришга интилди. Натижада 1874 йилда Хива хонлиги ҳудудига Ўрол казаклари ва 1882 йилда Повольжедан меннонит немисларини кўчириб келтиришга рухсат берилди. Русларга Петро-Александровск (Тўрткўл) дан Чоржўйгача бўлган масофада Амударёда балиқ овлаш ва кемада сузишга рухсат этилган бир вақтда, маҳаллий халқнинг бу иш билан шуғулланиши тақиқланди.
Шартномага биноан Амударёда пароход қатнови йўлга қўйилиши, рус савдогарларининг ҳуқуқ ва имтиёзлари ҳимоя этилиши, уларнинг хонлик шаҳар ва қишлоқларида эркин ва божсиз савдо қилишига шароитлар яратилиши кўрсатилганди. Рус ишбилармонларига хонлик ҳудудида ер сотиб олиш, саноат корхоналари, уй-жой қуриш, кўчмас мулкка эга бўлиш ҳуқуқи ҳам берилди. Русларни маҳаллий қозилар томонидан суд қилинишига рухсат берилмасди. Шартноманинг 17-моддасига биноан хонликда қул савдоси тугатилди. Хива хони урушга сарфланган 2 млн 200 минг сўм товон (контрибуция)ни 20 йил муддатда тўлаш мажбуриятини олди.
Гандимён шартномаси Хоразмнинг табиий ва нотабиий бойликлари (пахта, пилла, жун, балиқ, олтин заҳиралари, нозик санъат асарлари) таланишига, меҳнаткаш оммани маҳаллий бойлар қатори рус амалдорлари томонидан экспулатация қилинишга, завод ва фабрикаларнинг қурилиши натижасида воҳадаги айрим ҳунармандчилик (мискарлик, кўнчилик, кулолчилик) соҳаларининг инқирозга юз тутишига кенг йўл очиб берди. Судхўрлар чангалига тушган ҳунармандлар ва деҳқонлар ўз меҳнати эвазига етиштирадиган моддий бойликлардан фойдаланиш имкониятидан маҳрум бўлдилар.
Хиванинг истило қилиниши вақтида ҳарбийлар билан бир қаторда рус подшосининг қариндош-уруғлари, олимлар, ҳарбий тарихчилар, топограф, гидрологлар савдо-саноат корхоналари агентлари, айрим ҳолларда чет эл журналистлари (уларга рухсат берилмасада) ҳам қатнашишга интилганлар. Улар қаторида шарқшунос А.Л.Кун, зоолог М.Н.Богданов, фармацевт И.И.Краузе, ҳарбий топограф, майор Адеркас, аграном Сировацкий, америкалик журналист Артур Януариус Мак Гахан бор эди. Уларнинг кўплари кейинчалик ҳам хонлик ҳаёти билан танишишни давом эттирганлари, айримлари эса ўз хотиралари ва кузатишлари асосида жуда қизиқарли китобларни нашр қилдирганлар.
Хива хонлигининг тахти ва хазинаси Россияга олиб кетилди. Хон саройини эгаллаган генерал Н.И.Головачевга хон хазинасига кириб, у ердаги нарсаларни назоратдан ўтказган. У билан бирга хазинага кирган шарқшунос А.Л.Кун бор нарсаларни рўйҳатга олган.
“Хон саройини мусодара қилишда 300 жилдан иборат Шарқ қўлёзма намуналарини йиғиштириб олганман, – деб ёзганди А.Л.Кун. — Уларнинг каттагина қисмини тарихий асарлар ташкил қилади. Кўпчилиги ҳозирги хон, яъни қўнғиротлар сулоласи даврида форс тилидан Хива, турк лаҳжасига таржима қилинган. Бу асарларнинг форс тилидаги асл нусхаси билан бирга сақланаётганлиги, уларнинг қадр-қимматини янада оширади”. Хазинадан олинган ва Рус императори кутубхонасига жўнатилган тарихий ёдгорликлар орасида 129 та ноёб китоб ва 140 та боғлам тарихий қўлёзмалар, 30 жилддан иборат шарқ шоирларининг девонлари, 50 томлик 40 та ҳуқуқ ва динга оид асарлар, 18 та “Қуръон” ва 50 та дарслик китоблари бор эди. Улар орасида Алишер Навоий, Мирхонд, Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий, Абулғозий Баҳодирхон каби алломаларнинг “Ҳамса”, “Равзат ус-сафо”, “Қиссаи-ул анбиё”, “Тавсифи Қуръон”, “Шарҳи даламлюл ҳайрат”, “Миратти каннот”, “Китоби-рамлъ”, “Фирдавс ул-иқбол”, “Шоҳиди иқбол”, “Дастони Қосим ва Гўрўғли”, “Китоби Саййид”, “Тавсифи Кабир”, “Шажараи турк” каби китоблар бор эди. Ушбу халқимизнинг бебаҳо бойлиги ҳисобланган ёдгорликлар ҳозирда Санкт Петербургдаги Эрмитаж музейи, Салтиков-Шчедрин номидаги Давлат кутубхонаси ва Шарқшунослик институтида сақланмоқда.
Хазинадаги сандиқларнинг аксарияти бўш бўлиб, фақат биттасининг ичи тўла танга эди. Улар орасида 20 та тилла ва 5 та кумуш муҳрлар, темурийлар даврига мансуб 172 та ва Хива хонлари зарб қилдирган кўплаб олтин тангалар, қўшотар милтиқ, тўппонча, олтин ва зумрад билан безатилган қилич, ханжар, совут, дубулғалар, танга зарб қилинадиган 200 та қолиплар бор эди”.
“Саройдаги ҳарам хоналаридан олинган нарсалар ҳақида Мак Гахан шундай деб ёзганди: “Кашмир шалилар (рўмоллари) дан ташқари бизнинг қўлимизга тушган қимматли нарсалар орасида 1000 дан ортиқ қадимги хитой чиннилари бор эди. Улар орасида кичик чойнаклардан тортиб, каттароқ косалар, пиёлалар, 10 литргача суюқлик сиғадиган кўзалар бор эди. Уларнинг кўплари оқ ва кўк рангда бўлсада, яшил, пушти ва қизил ранглилари ҳам бор эди. Бир неча авлодлар томонидан йиғилган нодир чинни буюмлар синдириб-бузиб, солдатлар томонидан ағдар-тўнтар қилинган. Айримлари эса уларнинг баҳосини биладиган офицерлар қўлига тушганди”.
Шундан кейинги Муҳаммад Раҳимхон II нинг 37 йиллик ҳукмдорлик даври Россияга қарамликда ўтди. Бу даврда Россия бутун Марказий Осиё хонликларини босиб олган эди. Шундан кейин хонликлар ўртасидаги ўзаро уришлар тўхтади, қуллик тизими тугатилди. Тинчлик билан давлат ишларини бошқариш ва бунёдкорлик ишлари бошланди. Хон саройидан ва Хива шаҳридан талаб олиб кетилган китобларнинг ўрнини тўлдириш мақсадида хон 1874 йилда Хива шаҳрида Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб тош босмани ишга туширди, Эрондан Иброҳим Султон исмли устани чақиртирди ва Хива тошбосмахонасини ишга туширди, натижада жуда кўплаб нодир китоблар чоп қилинди, устани ишини кейинчалик хивалик шогирди Отажон Обдал ўғли давом қилдириб, уни санъат даражасиги олиб чиқди. Кейинчалик Худойберган Девонов сураткашликни машқ қилиб, Хивада Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб фото-кино санъатига асос солди, уни Муҳаммад Раҳимхон ўз ҳимоясига олиб ҳомийлик қилди.
Ҳадисларда айтилганки: — “Мўмин кишига вафотидан сўнг савоби етадиган амали: — Тарқатган илми, қолдирган солиҳ фарзанди, мерос қолдирган иморатидир”. Қурилган иморатдан фойдаланган халқдан “раҳмат” эшитиш, бу катта савобдир. Ҳар ким имкониятига қараб, биров мадраса ё масжид, яна биров қудуқ қаздирса, биров дарахт ўтказган. Қурилган иморат ёки қаздирилган ариқ шу кишининг номи билан номланган. Хивада бундай ишларга Ферузхоннинг ўзи бош-қош бўлиб унинг ҳиссаси жуда каттадир. Унинг даврида қурилган иморатлардан 30 тадан зиёди ҳозиргача сақланган. Хоннинг ўзи Паҳлавон Маҳмуд мақбарасида ёзги масжид ва айвон қурдирди. Хон Нуруллабек ва Тозабоғ ҳудудида кўп кишиларни ватанли қилиб, уларга масжидлар қуриб берди. Ўзига Нуруллобойда ва Қибла Тоза боғда ёз кунлари халқнинг арзини тинглайдиган арзхона ва яшайдиган уйларни қурдирган. Шоҳимардон дарвозаси жануби-ғарбида битта қорихона ва масжид қурдирди. Қишлоқларда янги ариқлар қаздирди ва боғлар барпо қилди. Хон Кўҳна Арк қаршисида 76 ҳужрали килиб, катта мадраса қурдирди. Мадрасани олдинги қисми икки қават ичкари қисми бир қават бўлиб ҳовлисидаги тўрт пештоқда Огаҳийнинг шеърлари кошинпаз усталар томонидан битилган. Муҳаммад Раҳимхон II даврида Матниёз девонбеги, Матмурод девонбеги, Иброҳимхўжа, Юсуп ясовулбоши, Ҳусайин Муҳаммадбой, Дўст Алъам, қозикалон Салим охун, Ислом хўжа, Муҳаммадпанобой, Матрасул мирзабоши ва бир қанча амалдорлар хондан ўрнак олиб кўплаб мадрасаларни қурдилар. Хивадаги саройлар ва қасрлар орасида энг машҳурларидан бири Муҳаммад Раҳимхон II томонидан 1897-1910 йиллари қурилган Қибла Тоза боғ қасридир. Қаср кенглиги, меъморий услуби, Хива айвонларининг турли-туманлиги, техникасининг бетакрорлиги билан ажралиб туради. Сарой учта катта мажмуадан иборат: — биринчи ҳовли хон ва сарой аҳли, хизматкорлари учун. Иккинчи ҳовли — хон ва унинг оила аъзолари учун бир неча айвон, учинчи ҳовли – Европа услубида қурилган айвон ва катта хоналардан иборат, ўртасида катта ҳовуз ва гулзорлар бор. Қасрнинг гир атрофи боғ билан ўраб олинган. Хон бундан ташқари Кўҳна Аркда жойлашган ҳарам ҳовлисини ҳам қайта қурдирган.
Муҳаммад Раҳимхоннинг 1898 йил 12 апрелдаги фармони билан хонлик ҳудудларида қадимдан қолган музейбоп буюмлар тўпланила бошланди. Хоннинг вилоят ҳокимликларига юборган буйруғи шундай эди: — “Қадимдан қолғон ёдгор нима нарсаларни йўқ қилдурмасунлар, ҳар бир тариқа кўҳна жой ва қалъа ва иморат бўлса не тариқа бино бўлғонларни ва кўҳна тилла ва танга ва пуллар бўлса борлаб топиб мунда юборсинлар. Хоразм асори-атиқалари 1890 йилда Тошкентда, 1895 йилда Нижний Новгородда. Бутунроссия кўрказмасида, 1900 йилда Парижда, 1904 йилда АҚШнинг Миссурий штатида ўтган халқаро кўргазмаларда намойиш қилинди. Муҳаммад Раҳимхон даврида бошланган бу хайрли ишлар ҳозирги кунларимизда ҳам амалга оширилмоқда.
Муҳаммад Раҳимхон олдинги хонлар каби хонликни маъмурий бошқариш ишини такомиллаштиришга ҳаракат қилди. Хивадаги Кўҳна Арк ва Тошҳовли саройида ишлаб турган қонун чиқарувчи, маъмурий ва суд органи вазифасини бажарган Олий Кенгашда ички ва ташқи сиёсатнинг муҳим масалалари муҳокама этилиб турган. Кенгашда нуфузли аъёнлар – қушбеги, меҳтар, девонбеги, нақиб, шайхулислом, қозикалон, оталиқ, бий, хоннинг яқин қариндошлари қатнашардилар. Хонликда мавжуд 26 бекликни бошқарган бек ва ҳокимлар хон томонидан тайинланган. Ўзбеклар яшайдиган бекликлар ноиблик ва мачит-қавмларга бўлиниб, уларни ноиблар ва оқсоқоллар бошқаришган. Қозоқ-қорақалпоқлар яшайдиган ҳудудлар 66 бий ва оталиқлар томонидан идора этиларди. Туркманлар уруғларини эса сардорлар ва оқсоқол муҳрдорлар бошқаришган. Қозилар шариат ва одат қонунларига асосан ҳукм чиқарганлар.
Муҳаммад Раҳимхон даврида мавжуд отлиқ навкарлар ва сарбозлардан иборат пиёда аскарлардан мунтазам ҳарбий қўшин бўлиб, у вақти вақти билан 40-70 мингга етган. Хон қўшини дастлаб қилич, қалқон, найза билан қуролланган. Кейинчалик рус тўплари, инглиз милтиқлари ҳам олиб келина бошлади. Туркман ва жамшидлар хон қўшиннинг асосини ташкил қилган навкарлар 13 мингга яқин бўлиб, уларга ер-сув ажратилган ва солиқлар кам солинган. Хивада хоннинг шахсий соқчилари, дарвозабонлар, миршаблар, тунги назоратчилар ҳам бўлган.
1870 йилда Хива шаҳрида тахминан 700 дан ортиқ майда ҳунарманд косибларнинг устахонаси бўлган. Шу жумладан, шаҳардаги 54 бўёқчилик, 37 та этикдўзлик, 33 маҳси-кавушдўзлик, 16 та кўнчилик устахоналари хон буюртмаси ва аҳолининг кундалик заруратини қондириш учун ишларди. Шаҳарда дўконлари бор 200 дан ортиқ савдогарларнинг 56 нафари баққоллик, 38 таси баззозлик, 32 таси чой ва тамакифурушлик, 15 таси чопонфурушлик қиларди. 1882 йилда Муҳаммад Раҳимхон илк бор Русияга сафар қилди ва император Александр III дан хонликнинг иқтисодиёти учун зарур завод ва фабрикаларни қуриш, савдо-сотиқ алоқаларини мустаҳкамлаш, бир вақтлар сиёсий маҳбус сифатида ҳибсга олинган амалдорларни озод қилишни сўради. Вазиятнинг ўзгарганлиги ва хоннинг итоатгўйлиги боис юқоридаги илтимосларнинг айримлари қондирилди. Хива ва Россия ўртасидаги салкам чорак асрлик иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқалар ХХ асрда амалга ошириладиган тадбирлар учун кенг йўл очиб, янги имкониятларни яратди.
Хива хонлигидаги экин майдонларининг аксариятини дон экинлари, биринчи навбатда жўхори эгаллаган. Пахта етиштиришга эса руслар истилосидан кейин сезиларли даражада эътибор қаратила бошланди. Аммо хонликда азалдан экилиб келинаётган Миср навли ғўзадан олинган хом-ашё Россия тўқимачилик корхоналари дастгоҳларига тўғри келмади. Шу даврда Туркистон ўлкасида Жанубий Америкадан келтирилган пахтанинг “Сиайленд” навини тажриба тариқасида экиш бошланганди. Янги навнинг ҳосил тўплаш даври узун бўлиб, 1880 йилда у Мексикадан келтирилган тезпишар “Упланд” пахта нави билан алмаштирилди. 1885 йилда Дьюков фирмаси Хива хони девонбегиси ажратган ерга 10 пуд америка пахтаси уруғини экди ва ундан 150 пуд соф пахта толаси олди. Хива хонлиги ерларига 1901 йилдан бошлаб “Упланд” пахта нави кенг кўламда экила бошланди.
XIX аср охирларида Хива хонлигидаги суғориладиган ер майдони 1 млн танобдан зиёд бўлган. Хонликда давлат (подшолик) ерлари, хусусий кишиларга қарашли мулк (атойи ва ёрлиқли) ҳамда диний муассасаларга берилган вақф ер эгалиги мавжуд эди. Энг унумдор ва суғорилиши қулай ерлар хон ва унинг яқинлари, бойлар, амалдорлар, диндорларга тегишли эди. Хоннинг ерлари “атойи мулк” ва “ёрлиқли мулк” деб аталган ҳамда авлоддан-авлодга мерос бўлиб ёки ёрлиқ билан берилган. Хон ўз ерларини мулкдорларга ва ижарачи деҳқон (батрак, мардикор, коранда, беватан) ларга фойдаланиш учун маълум муддатга берарди. Хонликда диний муассасалар, масжид, мадраса, қабристон ва муқаддас жойларга хон, амалдорларга ажратилган вақф ерлар мавжуд эди. Улардан солиқ деярлик олинмас ва ерсиз, от-уловсиз деҳқонлар ишлатилиб, даромад қилинарди.
Ер майдонлари ҳажмига қараб қишлоқда яшаётган мулкдорлар аъло, авсат ва адно деган гуруҳларга ажратилган. Солиқ солишда 10 танобдан ортиқ ерга эга бўлган “аъло” мулк эгалари йилига 3 тилла, 10 танобгача ери бўлган “авсат” мулки эагаларига 2 тилла ва 5 танобгача ери бўлган “адно” мулки эгаларига 1 тилла тўлаш мажбурияти юкланган. Ижарачилар 15 таноб ердан 34 танга, 10 таноб учун – 22,6 ва ниҳоят 5 танобгача ер учун – 11,3 танга миқдорида солиқ тўлаганлар. Ўтроқ ва чорвадор аҳолиси хирож (ер солиғи) ва закот (чорва-мол) солиғи тўлашга мажбур эдилар. Бундан ташқари, жузья (жон бошига), савдо солиғи (тамға), боғ солиғи (танобона) каби солиқлар бўлган. Аҳоли қазув, бегар, ҳачи, отланув, бож пули, тарози ҳақи, миробона, дарбозабон, мир туман ҳақи каби қўшимча солиқ ва мажбуриятларни ҳам бажарарди. Хон оиласи ва унинг қариндошлари, оқсоқоллар, беклар, диндорлар, сипоҳилар, амалдорлар, сарбозлар, навкарлар, юзбошилар, 13 ёшга етмаган ва васийлари бўлмаган етимлар солиқлардан озод этилганлар.
. 1910 йил 16 августда хон 66 ёшида дунёдан ўтди Унинг жасади Саййид Моҳирўйи жаҳон мақбарасига дафн қилинди. Тахтда 47 йил 15 кун ўтирган Муҳаммад Раҳим Баҳодирхон шубҳасиз Хива хонлиги тарихида ўчмас из қолдирган давлат арбобларидан бири эди.
Муҳаммад Раҳимхон ўзининг узоқ йиллар давомидаги хонлик даврида жуда кўп воқеаларнинг гувоҳи бўлди. “Маълум бўлсинким, хон ҳазратлари бағоят мушфиқ фуқаро ва бағоят хайрдўст киши эрдилар”-деб ёзганди Баёний.
em> Muhammad Rahimxon Soniy- Feruz haqiqatan ham benazir shoir va ma’rifatparvar hukmdor edi. Ammo, shu bilan birga u o’z zamondoshlari bo’lmish Buxoro amiri Muzaffar va Qo’qon xoni Xudoyor bilan tengma-teng yurtimizni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va talon-taroj etilishiga qarshi biron bir jiddiy tayyorgarlik ko’rmagan davlat boshlig’i ham edi. Uning ajoyib shoirligini pesh qilaversagu ona tariximizning qora sahifalari haqida gapirmasak haqiqatning faqat bir tomonini aytgan bo’lamiz. Muhammad Rahimxon Soniyning shoirligi va ma’rifatparvarligi nechog’li diqqatimizga sazovor bo’lsa, uning siyosiy faoliyatining nochorligi shunchalik xotiramizning bir chetida o’chmasdan turishi kerak.
Xurshid Davron
Муҳаммад Раҳимхон Соний — Феруз XIX асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларидаги ўзбек адабиётида ўзига муносиб ўринга эга бўлган адиблардан биридир. У шоир, мусиқашунос, давлат арбоби ва феодал ҳукмдор эди.
МУҲАММАД РАҲИМХОН СОНИЙ – ФЕРУЗ
Н. Қобулов, профессор
Феруз XIX асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларидаги ўзбек адабиётида ўзига муносиб ўринга эга бўлган адиблардан биридир. У шоир, мусиқашунос, давлат арбоби ва феодал ҳукмдор эди. Феруз, яъни Муҳаммад Раҳим 1844 йилда Хивада Саид Муҳаммад оиласида таваллуд топди. У бошланғич маълумотини хусусий муаллимдан олади, бироз муддат мадрасада таҳсил кўради, давлат, ҳуқуқ илмини эса унга замонасининг буюк ҳуқуқшунос олимлари ўргатадилар.
Огаҳий Муҳаммад Раҳимга устодлик қилди, унга шеърият сирларини ўргатди, тариҳдан, таржима илмидан сабоқ берди. У Ал-Хоразмий, Беруний, Маҳмуд Замахшарий, Нажмиддин Кубро, Паҳлавон Маҳмуд каби буюк алломалар ҳақида дастлаб Огаҳийдан дарс эшитди. Кейинчалик эса уларнинг ижодий меросларини тўплашга киришади ва Паҳлавон Маҳмуд рубоийларидан бир китоб тартиб этади.
Муҳаммад Раҳим 1863 йилда отаси Саид Муҳаммадхон вафот этгандан кейин унинг ўрнига Хива хонлиги тахтига ўтиради. Бу воқеага бағишлаб шуаро ва фузалолар тарих ва қасидалар битдилар, маснавийлар яратдилар. Огаҳий томонидан битилган тарих ва ёзилган қасида алоҳида аҳамият касб этади.
Огаҳийнинг Ферузга бағишлаган қасидасидаунга отанинг ўз ўғлига, устоднинг шогирдига берган насиҳатлари, тилак ва истаклари, адолатпарварлик ва халқпарварлик ниятлари ифодаланган. Огаҳийнинг ушбу қасидаси йирик панд-насиҳат ҳақидаги асар бўлиб, мамлакатни бошқаришда Феруз фаолиятида унга берилган йўл-йўриқ ҳам эди. Феруз бу вақтда эндигина ўн тўқкиз баҳорни кўрган йигит бўлиб, ўн йилча мустақил равишда хонлик қилди. Аммо Русия империясининг Хива хонлигини босиб олиши натижасида, қолган даврда унинг вассали сифатида давлатни бошқарди.
Муҳаммад Раҳим ёшлигидан адабиётга ҳавас қўяди. Алишер Навоий, Мунис, Огаҳий, Комил сингари шоирларнинг асарларини қунт билан ўрганиб, уларга эргашиб шеърлар ёзди, ёзган шеърларига “Феруз” (ғолиб, бахтли, саодатли) деб тахаллус қўяди. Айниқса, ўзига қадар ўтган Шарқ адабиёти вакилларини устод деб билди.
Огаҳий билан Феруз ўртасида шогирд ва устодлик муносабатлари мустаҳкам эди. Ҳатто Огаҳий ўз шогирди Ферузга ота-ўғилдек муносабатда бўладики, бу албатта Феруз фаолиятига таъсир этмай қолмади. Феруз билан бир даврда яшаб ижод қилган олиму шоирлар, унинг фуқаропарвар, адолатли ва рахмдил шоҳлардан бири сифатида талқин этадилар.
Феруз саройига шоир, тарихнавис, олиму фузало, таржимону хаттот, табибу созанда ва шунга ўхшаш замонасининг маданият арбобларини атрофига тўплади. Феруз фан-маданият ривожига катта аҳамият берди. У ўз атрофига шоиру созандаларни тўплаб ҳар ҳафтада ғазалхонлик, шеърхонлик кечалари ташкил қилган. Бу ҳақда Баёний бундай ёзган: “Хон ҳазратлари ҳафтада икки кун: жума ва душанба оқшомларида уламо била суҳбат тузиб, китобхонлик этдурур эрдилар”. Ферузнинг ўзиҳам шеър ёзган, ашула айтган ва мусиқа басталаган. Буни унинг ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик, Ҳ. Сулаймонов номидаги Кўлёзмалар институтлари, Масков, Санкт-Петербург шаҳарлари ҳамда Британия, Франция, Туркия каби мамлакатларнинг кутубхоналарида сақланаёттан “Ғазалиёти Феруз”, “Баёзи Феруз”, “Девони Феруз” асарлари ҳам тасдиқлайди.
Феруз шеърияти қўлёзма девон ва тошбосма баёзларда бизга тўлиқ етиб келган дейиш мумкин. Беруний номли Шарқшунослик институтида шоирнинг ўнга яқин ғазал мажмуалари мавжуд. Бундан ташқари унинг шеърлари ўша вақтда Хоразмда тузилган турли хил баёз, мажмуалардан ҳам ўрин олган.
Феруз ижодига назар ташлар эканмиз, унда шоир ғазалиётининг жуда кўп қисми ишқ-муҳаббат мавзуига бағишланганлигининг гувоҳи бўламиз.
Ишқ элин шоҳиман, вале ошиқининг қаторида
Ушбу ҳазининг ул пари кўзига илмади, нетай.
Шоир инсоннинг инсонга бўлган муҳаббатини улуғлади ва унга ҳар бир инсоннинг энг муҳим фазилатларидан бири деб қаради. Инсон ва ҳаётни, севги ва садоқатни ўз ижодининг асоси қилиб олган Феруз севгини садоқатсиз, меҳрни оқибатсиз тасаввур қилаолмайди. Булар шоир лирикасининг етакчи ғоявий асосини ташкил қилади. Унинг кўпчилик ғазаллари ўз замонасида созандалар ва гўяндалар томонидан куйга солиб куйланиб келинди. Улар бугунги кунда ҳам мусиқашуносларимизнинг диққатини ўзига тортмоқда.
Феруз ижод аҳлига ғамхўрлик қилди, уларга маош тайинлади. Уларнинг китобларини босиб чиқариш учун қўлидан келган барча ишларни амалга оширди. Феруз шоирларнинг асарларидан иборат ҳар хил тазкиралар, баёзлар туздирди. “Ҳафт шуаро”, “Баёзи ғаза-лиёт”, “Баёзи мухаммасат”, “Баёзи мусаддасат” каби тўпламлар шулар жумласидандир. Ферузнинг ташаббуси билан истеъдодли шоир Аҳмаджон Табибий “Мажмуат уш-шуаройи Ферузшоҳий”, “Мухаммасат уш-шуаройи Ферузшоҳий” тазкираларини тузди. Бу мажмуалар Феруз хонлик қилган даврда яратилган бўлиб, ўша давр адабий ҳаракатини ўрганишда қимматли манба бўлиб хизмат қилади.
Феруз хонлик қилган даврда Хива давлатининг бироз марказлашуви натижасида илм-фан, маданият ва адабиёт ривожланди. Феруз ташаббуси билан Хива шаҳрида тошбосма ташкил этилди. Унда Феруз фармони билан Алишер Навоийнинг “Чор девон”, “Хамса” сингари асарлари илк бор чоп этилди. Мунис, Огаҳий, Комил, Баёний, Мирзо, Аваз Ўтар, Девоний, Ниёзий, Чокар сингари шоирларнинг асарлари кўплаб нусхада босилиб чиқди. Хоразм шоирларининг асарларидан ташкил топган баёз, тазкира ва бошқа халқлар адабиётидан қилинган таржима асарлар ҳам шу матбаада нашр қилинди. Феруз таржима қилиниши керак бўлган асарларнинг рўйхатини туздириб, турли таржимонларни бу ишга жалб этган. Натижада Феруз даврида “Хоразм таржима” мактаби вужудга келди. Бу давр таржимонлари томонидан ўзбек тилига ўгирилган қатор тарихий, бадиий, илмий-фалсафий асарлар маданиятимизнинг нодир дурдоналари бўлиб қолди.
Феруз таржимонлик, хаттотлик, китобот ишлари, тазкира, мажмуа ва баёзлар яратиш бўйича ҳам бир мунча ишларни амалга оширди. Тарих, тиббиёт, бадиий адабиёт ва мусиқага доир кўплаб қўлёзма манбалар қайта тикланди ҳамда янгидан-янги асарлар вужудга келди.
Бу улкан меросни халққа етказиш ва уни китобот қилишда Хоразм каллеграфларининг хизматлари ниҳоятда каттадир. Улар ўзларига хос услубда содда ва аниқ қилиб, насх, сулх, райҳоний сингари араб хати шаклидан фойдаланиб юзлаб қўлёзма асарларга сайқал бердилар. Хоразмда бу даврда кўчирилган қўлёзмаларнинг кўпчилик қисми адабиётга оид бўлиб, улар ўтмиш ва замондош шоирларнинг девон, баёзлари ҳамда турли хил мажмуа, тазкираларидан иборат эди. Буларнинг барчаси Феруз фармони асосида амалга оширилди. Муҳаммад Раҳим соний – Феруз хонлик қилган даврдашу тариқа меъморчилик, мусиқа, хаттотлик, наққошлик каби бир қатор санъат турлари ривожланди. Бу даврда фотография ва кино санъати вужудга келди. Турмушга гармон, граммафон, электр сингари янгиликлар кириб келди.
Феруз мусиқашунос сифатида шоир ва бастакор Паҳлавон Ниёз Мирзобоши Комилни Хоразм шашмақомини танбурга мослаб нота ёзишга ундади. Комил “Хоразм танбур нотаси” деб юритиладиган “Танбур чизиғи”ни яратди. Комилдан кейин эса бу ишни унинг ўғли Мирзо Феруз талаби асосида Хоразм шашмақомини етти мақомда танбурга мослаб нота ёзди. Ферузнинг ўзи ҳам бир қанча шеърларга мусиқа басталаган. Шоир Комилнинг ташвиқи билан бутун шашмақом куйларини мукаммал ўрганган, “Наво”, Сегоҳ” ва “Дугоҳ” мақомларига боғлаб куйлар яратган эди. Бу куйлар Хоразм мусиқачилари орасида машҳурдир.
Муҳаммад Раҳим соний даврида хонлиқда жуда кўп қурилишлар амалга оширилди, мадраса, масжид, боғлар барпо этилди.
У 1871 йилда Кўҳна Арк қаршисида ўз номига мадраса қурдириб битказади. Бу мадраса XIX аср меъморчилигидаги энг нодир ёдгорликлардан бири бўлиб, икки қаватли қилиб қурилгандир. Унда муллаваччаларнинг ўқиши учун ёзги ва қишки масжид, дарсхона ва кутубхоналар ҳамда уларнинг яшашлари учун 76 ҳужра қурилган. Ферузнинг бевосита раҳбарлиги ва ташаббуси билан йигирмадан ортиқ мадраса, масжид, минора, хонақолар қурилади.
Феруз ерларни сув билан таъминлаш, боғ-роғлар барпо қилиш ишига ҳам алоҳида аҳамият берди. Унинг буйруғига мувофиқ Қўнғирот тумани сарҳадида катта ариқ бунёд этилди. Халқ ушбу ариқнинг қурилишига Муҳаммад Раҳим соний раҳбарлик қилганлиги учун ариқни унинг номи билан Хон ариғи деб атади. Калта минор, Амиробод, Сарибий каби ариқларнинг қазилиши ва қайта тикланиши ҳам Феруз номи билан боғлиқдир. Феруз Ангарик, Тозабоғ, Боғишамол ва бошқа канал ҳамда боғларнинг қурилишига ҳам раҳбарлик қилди.
Шу билан бирга 47 йилу саккиз ойу 20 кун Хоразмда ҳукмронлик қилганлигининг ўзи ҳам унинг адолатпарвар ҳукмдор, халқпарвар шоир, маърифатпарвар буюк шахс бўлганлигидан далолат беради.
Давлат арбоби, истеъдодли шоир, зукко мусиқашунос ва созанда, илм-фан ҳомийси бўлган Муҳаммад Раҳим соний – Феруз умрининг охирида чап томони бутунлай шол бўлиб, фалаж касалига учрайди.
Баёний Муҳаммад Раҳим соний жанозасида қатнашади ва ўз кўзи билан кўрганларини, Ферузнинг тобути ўзи қурдирган мадрасага қўйилиб, ўша ерда жаноза ўқилганлигини, Исфандиёр бошлиқ барча уламо, фузало ва аркони давлатнинг ҳозир бўлганлигини ҳикоя қилади.
Умуман, Феруз халқимиз тилида, дилида ўзининг қилган яхши ва эзгу ишлари, ёзган шеърлари ва басталаган куйлари, қурдирган иморатлари билан абадий қолди.
Манба: “Маънавият юлдузлари” (Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, Тошкент, 1999).
Do'stlaringiz bilan baham: |
