F. I. Xaydarov, N. I. Xalelova umumiy psixologiya

Affekt tushunchasiga berilgan ta'riflarga asosiy e4ibomi qaratadigan bo’lsak bu ham shaxsning kuchii emosional holatlari bilan bog’liqdir. Q.Turg’unovning lug’atida aytilishicha, affekt tez va kuchli paydo bo’lib, shiddat bilan o’tadigan qisqa muddatli emosional holatdir. A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida affekt haddan ziyod tez kechishi bilan miyada paydo bo’luvchi, shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy o’zgarishlami yuzaga keltiruvchi jarayonlar ustidan irodaviy nazorat buzilishiga yetaklovchi organizm a'zolari funksiyasini izdan chiqanivchi emosional jarayonlarga aytiladi. M.Vohidov darsligida affekt to’satdan tez paydo bo’lib, tez orada o’tib ketadigan nihoyatda kuchli hissiy holat sifatida e'tirof etiladi.
Affekt lotincha so’z bo’lib, ruhiy hayajon ehtiros degan ma'noni anglatadi. Affektlar ko’pincha to’satdan paydo bo’ladi va ba'zan bir necha minut davom etadi. Affekt holatida kishini ongini tasavvur qilish, fikr qilish qobiliyati torayadi, susayib qoladi. Affektlar vaqtida odamning harakatlari kutilmagan tarzda portlash singari birdaniga boshlanib ketadi. Ba'zan affektlar tormozlanish holati tarzida namoyon bo’ladi va bunday holatda organizm bo’shashib, harakatsiz bo’lib va shalvirab qoladi. Bunday holat ko’pincha odam birdaniga qo’rqqanida, to’satdan quvonganida va shu kabi holatlarda o’zini yo’qotib qo’yish ko'rinishida namoyon bo’ladi.
Affekt holatini boshlanishida shaxs insoniy qadriyatlaming barchasidan uzoqlashib, o’z hissiyotining oqibati to’g’risida ham o’ylamaydi, hatto tana o’zgarishlari, itbdali harakatlar bilinmay boradi. Kuchli zo’riqish oqibatida mayda kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish .miya yarim sharlari po’stini to’liq egallay boshlaydi, qo’zg’aiish po’stloq csti nerv tugunlaridan oraliq miyada avj oladi, xolos. Buning natijasida shaxs hissiy kechinmasiga (dahshat, g’azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar) nisbatan o’zida kuchli hohish sezadi.
Ma'lumotlaming ko’rsatishicha ko’pincha hissiyotlar affektiv shaklda o’tishi tajribalarda sinab ko’rilgan. .Tumladan: 1) teatr tomoshabinlarida; 2) tantana nashidasini surayotgan olomonlarda; 3) es-xushini yo’qotgan telbasimon odamlarda; 4) ilmiy kashfiyot laxzasida; 5) tasodifiy qizg’in uchrashuvlarda, jo’shqin shodliklarda mujassamlashadi.
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o’zini tushunish, o’zini qo’lga olish, uddalash qurbiga ega bo’ladi. Ulaming keyingi bosqichlarida irodaviy nazorat yo’qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, o’ylamasdan xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar ma’suliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir bo’ladi, lekin shaxs har bir harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o’tib bo’lgandan keyin shaxsning ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba'zi hollarda holsizlanish, barcha narsalarga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. Shuni ham unutrnasUk kerakki, affektiv qo’zg’alish
236

muayyan davrgacha davom etishi, ba'zan o’qtin-o’qtin kuchayishi yoki susayishi sodir bo’lib turishi mumkin.
Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta'riflar uchraydi. Jumladan, A.V .Petrovskiy tomonidan stress-ffektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomiyligiga ko’ra kayfiyatlarga yaqin bo’lgan his- tuyg’ulami boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta'rif berilaoi. Profssor

5. 
   G’ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og’ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlaming me’yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug’ilganida, zaruriy chora-tadbirlami zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo’rig’ishlar sifatida ko’rsatiladi.
   

Stress - inson organizmini haddan tashqari zo’riqish natijasida paydo bo’ladigan tanglik jarayonidir.
Stress ko’rinishiga qarab ikki turga ajratiladi:

1.