Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

М уҳокама учун саволлар
1. Таш килотлар ўзларига хос алоҳидалик, хусусиятга эга- 
лик, техник, иқтисодий, иж тимоий каби тизим нинг 
тавсифларига тушунча беринг.
2. Т аш килотнинг механик турини тушунтиринг.
3. Т аш килотнинг органик турига таъриф беринг.
4. А ньанавий таш килот қандай комбинацияда бўлади?
5. Ч нзи қли-ф ункцион ал таш килий тузилмада бош қариш
тузилмаси қандай амалга ош ирилади?
6. Д ивизион таш килотлар ф аолияти қандай муносабатда 
бўлади?
7. М атрицали таш килот қандай ш аклда ф аолият кўрсата- 
ди?
8. К орпоратив таш килотга таъриф беринг.
9. И ндивидиулистик таш килот қандай ф аолият кўрсата- 
ди9
10. Замонавий ташкилотлар қандай омил-iap ҳисобига янги 
жамият ш аклланиш ига олиб келади?
11. Эдхократия бош қариш усулининг моҳияти нимада?
12. Кўпўлчамли таш килотнинг асосига нималар киради?
13. П артисипатив таш килотда бош қариш қандай кечади?
14. Бозорга мўлжалланган таш килот қандай тузилмага эга 
бўлиши мумкин?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОШҚАРИШДА АХБОРОТ АЛМАШИШ
1 0 - б о б
ЮЛ. Умумий тушунча
Ҳозирги кунда Ўзбекистонда илмий-техника би­
лан шуғулланидиган 200 дан зиёд хизмат бўлимлари 
мавжуд. Бу ҳам чегара эмас. Чунки ташкилотда бошқа- 
риш одам орқали амалга оширилади. Бошқаришнинг 
бирдан бир қуроли (усули, воситаси, йўли) менежер 
ихтиёридаги ахборотлар. Ушбу ахборотдан фойдала- 
ниб ва узатиб ҳамда қайта сигналлар олиб, у ташкил 
қилади, раҳбарлик қилади ва бўйсунувчиларга далил 
келтиради.
Ахборот алмашиш (коммуникация) — бу одамлар 
орасидаги маълумотларни алмашишдир. Раҳбар вақ- 
тининг 50-90 % ини ахборотлар алмаштиришга сарф- 
лайди. Ахборотни узатиш кўп ҳолларда раҳбарнинг 
қобилиятига ҳам боғлиқ. Маълумот кимга тегишли 
бўлса, узатилган ахборот қабул қилувчи томондан 
айнан бир хил идрок қилишга эришиш лозим. Кўпги- 
на менежерлар бу муаммонинг аҳамиятини тушуна- 
дилар ва бунга катта эътибор берадилар.
Ахборот алмашиш жараёнида маълумот бир ки- 
шидан бошқасига, ташкилот бўлимидан бўлимига, 
ташкилотдан ташкилотга узатилади. Маьлумотни уза- 
тувчи субъект (идрок қилувчи онгли шахе) лар ало- 
ҳида шахслар, гуруҳяар ва ҳатто бутун бир ташкилот 
бўлиши мумкин. Биринчи ҳолатда ахборот алмашиш 
шахслараро тавсифга эга бўлади ва ўз ғоялари, да- 
лиллари, фикрлари, ҳиссиёти ёки идроки, сезги ва 
муносабатларини бир шахедан иккинчисига оғзаки 
ёки бошқа қандайдир шакл (ёзма равишда, ишора, 
овозининг ўзгариши, узатиш вақти, фикрини охи- 
ригача айтмаслик ва ш.к.) да узатиш йўли билан жа- 
вобда исталган таъсирини билиш мақсадида амалга 
оширилади. Ахборотнинг ўта ортиғи ҳам, ўта ками 
ҳам салбий таъсир кўрсатади.
1 1 -7 7
161
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ахборот алмашиш ва ахборот ҳар хил, аммо ўзаро 
боғлиқ нарса. Ахборот алмашиш нима узатилмоқда 
ва қандай, бу «нима» узатиладиганларни ўз ичига ола­
ди. Ахборот алмашиш учун ками билан икки киши 
қатнашиши лозим.
Ахборот алмашиш бошқарув муносабатида қатна- 
шувчиларнинг ҳар бирига талаблар қўяди. Масалан, 
қатнашувчиларнинг ҳар бири кўриш, эшитиш, се- 
зиш, ҳид ва таъм билиш қобилятига тўла ёки маълум 
даражада эга бўлиши керак. Самарали ахборот алма­
шиш ҳар бир томондан маълум маҳорат ва билим та­
лаб этади ҳамда маълум даражада ўзаро тушуниш 
бўлиши керак.
Ахборот алмашиш ёки коммуникация (киришув- 
чанлик) атамаси лотинча бўлиб, «умумий» ни анг- 
латади: маълумот узатувчи ҳаракат қилади, маълумот 
олувчи билан «умумийлик» ўрнатмоққа интилади. 
Шундан келиб чиқиб коммуникация фақат маълу­
мот узатиш бўлиб қолмай, аҳамиятини ёки мазмуни­
ни символлар ёрдамида узатиш аниқланиши мумкин.
Ташкилотда ахборот алмашиши шахеий муомала 
жараёнида ёки гуруҳлар билан мажлисларда бўлиши 
мумкин. Шу каби телефонда гаплашганда ёки кичик 
хатларда, хатлар ва ҳисоботларни ўқишда ва тузиш- 
да, ташкилотнинг татпқи муҳит омилларига боғлиқ 
бўлганда маълумот алмашиш эҳтиёжи сезилганда, 
ташкилотни ичида вертикал босқичлар бўйлаб маъ­
лумот алмашишда, ташкилотнинг бўлим вакиллари 
доимо маълумот алмашишларида, раҳбар ва ходим­
лар орасида маълумот алмашиш давом этади. Норас- 
мий маълумот алмашиш каналини миш-мишлар тар- 
қатувчи канал деб аташ мумкин.
Ахборот алмашиш ечим қабул қилиш, режалаш­
тириш, ташкил этиш, мойиллик ва назорат қилиш 
каби вазифаларни боғлайди. Ахборот алмашиш жара­
ёнида энг муҳим унсурлардан деб жўнатувчи, ахбо­
рот, канал, қабул қилувчиларни санаш мумкин.
162
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ахборот алмашишни атрофлича ўрганиш унинг 
жараёнлари босқичлар ва палла (давр)лардан иборат 
эканлигини кўрсатади (24-чизма). Ҳар бир босқич- 
ларнинг аҳамиятини ва мазмунини билиш бутун бир 
жараённи самаралироқ бошқаришга имкон беради.
Жўнатувчи (маълумотларни тўплаб ғоя яратувчи 
ва узатувчи шахе) ва қабул қилувчи (маълумот 
мўлжалланган шахе ва уни талқин этувчи)лар ахбо­
рот алмашишда бир неча бор ўзаро боғлиқ бўлган 
босқичларни ўтайдилар. Бунда улар мафкуранинг иш- 
ланмасини ёки фикрни (ният, мақсад , мафкура, ўй, 
ғоя) яратиш, код билан ёзиш ва узатиш каналини 
(маълумотни узатиш воситасини, яъни кишининг ўзи 
(унинг танаси ва овози) узатиши мумкин, яна тех­
ник воситалар (телефон, радио, телекс, телефакс, 
телевизор, компьютер, робот ва ш.к.) ҳамда муҳит- 
нинг кимёвий ёки жисмоний ҳолати (суюқлик, газ, 
қаттиқ моддалар, радиация, ёруғлик ва ш.к.) тан­
лаш, узатиш, кодланган фикрни ўқиш каби босқич- 
лардан ўтадилар. Канал сифатида муҳитнинг ўзи (ҳаво, 
сув ва ёруғлик) ва ҳар хил техник тузилма ва мосла- 
малар (чизиқлар ёки симлар, тўлқинлар ва ш.к.) 
ишлатилади. Мисол учун, икки киши телефонда 
сўзлашса телефон алоқасидан фойдаланилади. Ахбо­
рот алмашиш жараёнининг вазифаси эса ахборот 
(символлар ёрдамида тайёрланган маьлумотлар) ту­
зиш ва уни узатиш учун каналдан шундай фойдала- 
нилиши лозимки, бунда икки томон тушунсин ва 
бошланғич фикрни бўлишдан иборат. Бу қийин вази­
фа, ҳар босқичда маъно ўзгариши мумкин. Оқибатда 
тушунмовчилик пайдо бўлади.
Ахборот алмашиш ж араёнининг охирги муҳим 
унсури жавоб қайтиши, бунда жўнатувчи ва қабул 
қилувчилар ахборот алмаш иш вазифалари бўйича 
ўзгарадилар. Бошланишида жўнатувчи барча босқич- 
ларни ўтиб маълумот алмашгач, энди жавобини эши- 
тади, қабул қилувчи вазифасида ўзининг маълумо-
10.2. Ахборот алмашиш жараёни
163
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ж авоб
қайтиши
Ж ўнатиш
босқичи
Ш овқин 
Я* Ф -V
Олиш
босқичи
Жўнатувчи
Мафкурани
шакллан­
тириш
Мактубни
тарқатув-
чилар
Мактубнинг
шакли
Мактуб
X
Топширувчи
Канал
Канал
Приёмник
Мактубни
идрок
қилиш
Мактубни
шарҳлаш
Мактубни
баҳолаш
Мактубни 
кэбул қилиш
Қабул 
қилувчи 
= * -----
Маънони
кодлаш
М ен ким м ан 
ўзим?
Н има ю бориш ни 
истар эди?
Нима орқали
юбормоқчи
бўлди?
М афкура ёки 
маънони қандай 
таш кил этди?
Нимани жўнатди?
М актубни ким 
юборди?
Узатиш нима 
орқали ва қан- 
дай қилиб бажа- 
рилди?
М актубни ким 
олди?
Н има олди?
Код билан 
маънони
ўқиш 
Қ андай туш унди?
Қандай баҳолан- 
ди?
Қабул қилдими?
М актубга ким 
жавоб бериш и 
керак?
24-чизма. Ахборот алмаш иш ж араёнининг андозаси 
164
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тига жавоб садосини олади\ Ахборот тизимида шов- 
қин бўлиши мумкин.