F. R. Qodirova, Sh. Q. Toshpo’latova, N. M. Kayumova,M. N. A’zamova maktabgacha pedagogika darslik

Naqd pullar- bu aholi qo‘lida aniq moddiy shaklidagi qog‘oz va tanga pullar bo‘lib, u qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuradi.

Bank- bu pul bozorda faoliyat yurituvchi moliyaviy insttutdir.
-Biroq oldi-sotdi aloqalariga naqd bo‘lmagan pullar ham xizmat qiladi. Bu-bankdagi ayrim kishilar, fermerlar yoki davlat tashkilotlari nomiga yozilgan puldir. Aholi naqd pul va bankdagi puldan tashqari plastikkartochkalardan ham foydalanadi.Biroq, ularning o‘zini pul deb bo‘lmaydi.


Plastik kartochka –pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Asl pul kartochkanig o‘zi emas, balki bankdagi pul egasi hisob varog‘i yozilgan puldir. Pul qanday shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar kishilar va jamiyatga xizmat qiladi.

Narx- bozor aloqalarining asosiy iqtisodiy vositasi bo‘lib , tovar va xizmat birligini sotib olish uchun to‘lanadigan pul miqdorini bildiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga narx bozordagi oldi-sotdi aloqalarini ta’minlashi, pul bo‘lgandagina bozordan narsa yoki tovar sotib olish mumkinligi, xaridor va sotuvchi o‘rtasidagi kelishuv , sotuvchi bozorda o‘z narxini taklif qilishi mumkinligi, sovdalashuv asosida har ikki tomonga ma’qul narx paydo bo‘lishi to‘g‘risida tushuncha beriladi. Buning uchun “Bozorda” o’ynini hamkorlikda o‘ynaladi.
Bolalarga xonadon budjeti oilada jamg’ariladigan va tejab qolingan pul yani oila daromati va oila xarajati kabi tushunchalar berib boriladi.

Xarajat- bu har qanday narxning umumiy asosi bo’ladi, chunki xarajatsiz hechqanday tovar yo’ki xizmat yaratib bo’lmaydi.
Xarajat narx tarkibiga kiradi, chunki tovarlar sotilgach ular qoplanishi kerak.
Narx hech bo’lmaganda xarajatni qoplashiga yetarli bo’lishi kerak.
Masalan, yosh tadbirkor milliy qo‘girchoqni yasab uni bozorga olib chiqadi har bir qo’g’irchoqning tan narxi ya’ni tadbirkor sarflagan xarajat taxminan 10.000 so‘m , unga bozor narxi 12.000 so‘m qilib belgilanadi.Tadbirkorning har bir qo‘g‘irchoqdan oladigan sof foydasi 2 000 so‘m.Talabga qarab, narx-navoni oshirish yoki tushurish mumkin.Bu bolalar bilan o‘ynaladigan “Biz bozorga boramiz” o‘yinda aks ettiriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga tadbirkorlik to‘g‘risidagi tushuncha berishda.Tadbirkorlik mehnat faoliyatining bir turi ekanligi, bu g‘oyat mas’uliyatli mehnat turi ekanligi tushuntiriladi.

Tadbirkorlik- bu bozor qonun-qoidalariga asoslangan faoliyat hisoblanadi.

Tadbirkorlik- bu intilish, qandaydir yangilikni boshqarishda qaror qilish, yaratishga intilishdir.
Tadbirkorlik amaldagi qoidalarga muvofiq daromad olishga qaratilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish yo‘li bilan tavakkal qilib o‘z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskorlikning faoliayati hisoblanadi.
O‘zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikning taraqqiyotini tarixan 5 davrni bosib o‘tdi.

Birinchi davr- XIX asr uchinchi choragidan 1917 –yilgacha davom etdi.Bunda kosiblar , dehqonlar , kichik va o‘rta korxonalar bo‘lgan.

Ikkinchi davr- 1918-1985 (turg‘unlik) davri yakka tartibdagi hunarmardchilik –kosibchilik 1 % ga yetgan.

Uchinchi davr-1985-1991 –yillar jonlashish davri

To‘rtinchi davr- shakllanishi 1991-2005 yillar

Beshinchi davr- barkamollik davri 2005-yildan keying yillar.
Mamlakatimizda yaratilgan qonunlar, me’yyoriy hujjatlar asosida iqtisodiyotning an’anaviy tadbirkorlikka moyil bo‘lgan tarmoqlar, xizmatlar tarmog‘i kengayadi.
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida tadbirkorlik faoliyati ijtimoiy va iqtisodiy amaliyotga ega. Bozor iqtisodiyotga asoslangan ishlab chiqarish jarayonida tadbirkorlikning roli kattadir.

Tadbirkor-bu shunday insonki, u o‘zida bo‘lgan pul mablag‘laridan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish qurollari, mahsulotlar aholi uchun turli ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishni tashkil qiluvchi shaxsdir.

Tadbirkor- bu tartib bilan puxta o‘ylab ish qiladigan, ya’ni ishbilarmon shaxs tan olinadi.

• Hamma ham tadbirkor bo‘lavermaydi.Tadbirkor doimo o‘zining fikr-mulohazalari bilan yangilikni yaratishga , ya’ni ishlab chiqarish tashkil etishga , yangi iste’mol mahsulotlarini yaratishga yangi texnik va texnologiyalarini yaratish orqali o‘z qo'lida ishlayotgan xodimlarning mehnatlarini yengilishtirish ishlab chiqarish harakatlarini kamaytirishga intiluvchi shaxs hisoblanadi.

  
  

O‘zbekistondagi quyidagi tadbirkorlik turlari mavjud.

Tadbirkorlik

turlari
Davlat tadbirkorligi O‘rta tadbirkorlik

Jamoaviy –guruh tadbirkorlik

Yirik tadbirkorlik
Xususiy tadbirkorlik Kichik tadbirkorlik
Yuqorida ko‘rsatilib o‘tilgan tadbirkorlik turlaridan biz maktabgacha ta’lim muassasida bolalar bilan tashkil etiladigan jamoaviy guruhiy tadbirkorlik elementlaridan “Qo‘g‘irchoq” mashqini misol qilib keltirishimiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z munosabatlarida “Mening dadam firmada ishlaydilar.” Mening dadam biznesman degan so‘zlarni ko‘p qo‘llaydilar.

“Firma”-bu tovar ishlab chiqaruvchi korxona.U nafaqat moddiy tovarlarini , shuningdek xizmatlarni ham yaratadi va qimmat bozorga chiqaradi.

Firma-iqtisodiyotimizning muhim boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘ib , unda ishlab chiqarish yuz beradi , ishlab chiqarish omillari harakatga keladi.Rivojlanyotgan tezkor davrda respublikamizda yashayotgan har bir fuqaro keksa-yu yosh “biznes” degan terminga duch kelmoqda.Xo‘sh, biznes-so‘zi qanday tarzda tashkil etish mumkin?

Biznes-so‘zi inglizchadan “tadbirkorlik harakatini”deb tarjima qilinib, mulkka ega fuqarolarning daromad keltiruvchi faoliyatidir.

Biznes- bu harakat ish demakdir. Bu oddiy va tekin ish bo‘lmasdan balki kishilar o‘rtasidagi ishbilarmonlik munosabatlari orqali yuzaga keladigan harakatdir.

Biznes-o‘z ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyatdir.
Biznes uzoq davrni qamrab oluvchi taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. XX asrning o‘rtalarida tizim tasnifiga ega bo‘ldi.


¹⁰
Biznes bu ishlab chiqarishni tashki etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar , pul ishlab topishdir. Biznes- bu tijorat , savdo, ferma, ishbilarmonlik, epchillik demakdir.Biznes tizimi iqtisodiy tizimning tarkibiy qismi hisoblanib, davlat tomonidan taribga solinadi. Biznes ishi bilan shug‘ullanuvchilar biznesmenlar deb ataladi.Yaqin davrlargacha biznesmen degan ishbilarmon kanitalist, har qanday ishdan o‘zi uchun daromad qiluvchi o‘zini boyitish uchun hech qanday yo‘ldan qaytmaydigan kishilar shug‘ullanadi.Bozor iqtisodiyotiga o‘tish natijasida bu kungacha boshqacha tus oldi va biznes deganda bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olish maqsadida mahsulot va ishlab chiqarish va sotishga qaratilgan iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchilar tushunila boshlandi.XVII asr oxirida “biznesmen” so‘zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida paydo bo‘lib , u “mulk egasi” ma’nosini bildiradi.
Biznesmen- bu dadil , muhim va murakkabmaqsadlarni ro‘yobga chiqarishga jazm etib, yangi g‘oyalarni amalga ishirish bilan bog‘liq bo‘lgan mas’uliyatni o‘z zimmasiga olgan tavakkalish yuituvchi shaxsdir.
Biznesmen- bu doimo o‘z ishining fidoyisi, bilimdon kishidir.U avvalo biznes ishini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitni amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to‘siqlarni hal qilish yo‘llari va qanday yutuqlarga erisha olishni bilishi kerak.U ishlab chiqarishni tashkil etish, mahsulotni sota bilish bozor munosabatlari sharoitida vujudga keladigan sharoitlarni to‘g‘ri baholay bilishi, to‘g‘ri yo‘l tanlay olishi lozim .Har bir biznesmen faqat o‘z kuchiga, bilimiga ishonishi va suyanishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi tadbirkorlik to‘g‘risidagi qonunga muvofiq “balog‘at yoshiga yetgan har bir fuqaro o‘z mulkiga yoki mulkegasining vakolati asosida qonunga zid bo‘lmagan faoliyat turi bilan shug‘ullanishi mumkin.”
Biznes faoiyatini tanlash , uni tashkil etish va rivojlantirish mohiyati jaihatidan davlat, jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan ish bo‘lib, u erkin tanlangan faoliyatdir.

I Eslab qoling! qtisodiy tushunchalar-moddiy, mehnat, information resurslar , ishlab chiqarish, tadbikorlik bozor, biznes, biznesmen, bank, pul, tovar, narx, firma.

Yuqorida ko‘rib chiqilgan iqtisodiy tushunchlar negizida vaqt tushuncha o‘rin egallaydi.Maktabgacha yoshdagi bolalarni vaqt tushunchasi bilan tanishtirish asosan matematika mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi.Kattalar tomonidan ishlab chiqarishda mehnat unimdorligi yuqori bo‘lsa, vaqtning qadri oshadi, chunki vaqt birligida shunchalik ko‘p mahsulot va xizmat yartaish shu tufayli ko‘proq pul topish imkoniyati yaratiladi.Vaqt-bu pul demakdir-degan shiorni ham ma’nosi mana shunda.