Факултет декани А. Турғунов

Нолаю зорим эшитмас маҳваши жоним менинг,
Раҳм қилмас ҳолима кокил паришоним менинг, –
матлали ғазали ҳам Навоийнинг:
Хастадур жоним менинг, то борди жононим менинг,
Бўлмасун гар борса жононим менинг, жоним менинг, –
байти билан бошланадиган ғазали таъсирида яратилгани шубҳасиз. Янада тўғрироғи, бу ғазал аслида татаббунинг татаббуси бўлиб, Машраб ва Фурқат ғазаллари таъсирида ёзилган дейиш мумкин.
Навоий ижодида “Жисми васлин қилдим ул зулфи сумансодин тамаъ”,
“Торттим ранжи хумор айлаб майи аҳмар тамаъ” радифли ғазаллар мавжудлиги маълум. Унинг таъсирида кўплаб шоирлар “тамаъ” радифли ғазаллар битганлар. Ҳамза ижодида ҳам шундай радифли бир ғазал бор. У шундай навоиёна фикр билан якунланади:
Эй Ниҳон, очликдин ўлсанг, сузма қўл,
Коми зиллат, қаҳри Раҳмондур тамаъ.
Ҳамзанинг “Арз ила яна санго саломим” мисраси билан бошланадиган маснавийсидаги қуйидагича савол-жавобдан иборат 12 байт Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонидаги савол-жавоб асосига қурилган Хусрав ва Фарҳод мунозарасини эсга солади:
Дедимки: “Қадингга ошноман”.
Дедингки: “Ишонма, бевафоман”.


Дедимки: “Бошингда сочму, сунбул?”
Дедингки: “Бу ишқ элинадур ғул”.


Дедимки: “Надур бу зулфи печон?”
Дедингки: “Мусаххари ҳама жон”.


Дедингмки: “Қошинг мунча қародур?”
Дедингки: “Бу соҳиби жафодур”.
Қиёс:
Деди: “Қайдинсен, эй мажнуни гумраҳ?”
Деди: “Мажнун ватандин қайда огаҳ”.


Деди: “Недур санга оламда пеша?”
Деди: “Ишқ ичра мажнунлуқ ҳамеша”.


Деди: “Бу ишдин ўлмас касб рўзи”,
Деди: “Касб ўлса басдур ишқ сўзи”.


Дедиким: “Ишқ ўтидин де фасона!”
Деди: “Куймай киши тормас нишона”.
Шарқ шеъриятида адабиётнинг кўҳна мавзуси бўлган муҳаббатни тараннум этиш одат тусига кирган. Мавзу теграсидаги кульминацион нуқтани Алишер Навоий ишғол қилган. Навоийдан кейинги ғазалсаро шоирлар эса унинг таъсирида бўлганлар. Ҳамза ғазалларида худди Навоийдаги каби якпора ғазаллар кўп учрайди. “Соғинмас мани” радифли ғазали саккиз байтдан иборат бўлиб, ҳар бир байтнинг мазмуни ўзидан олдинги ва кейинги байтларга изчил боғланган. Ғазалнинг мазмуни матлаъда кўтарилган ишқ мавзуси ва ундаги соғинчли ҳижрон руҳий ҳолатини изчил ёритиш жараё-нида вужудга келган. У Алишер Навоийнинг “келмади” радифли ғазалини эслатади. Аммо бу шеър Навоий ғазалининг айнан шакли ёки қофия, радифи ва ҳажмининг ўзгартирилгани эмас. Ҳамза ғазалида ҳижрон мавзусини ёритишда Навоий билан маслакдош, фикрдош бўлгани, бадиий сўзга навоийона ёндашишга уринганлиги ва бу уринишнинг самарасини кўрамиз. Саккиз байтли мазкур ғазалда ҳижронни ўзига хос услубда қайта инкишоф этишга, мумкин қадар янгича талқин қилишга ҳаракат қилади. Шоирнинг лирик қаҳрамони маъшуқанинг бераҳмлигидан шикоят қилар экан, бу норозилик замирида замонасидаги тенгсизликни ҳам байтлар қатига сингдириб юборган:
Дўстлар, юз йил ўтса ҳам ҳеч ёр соғинмас мани,
Ман соғингоним билан дилдор соғинмас мани ¹⁹.
Муҳаббат изтиробларида ўртанган ошиқ кечинмаларининг жонли ифода-си ҳисобланган бу ғазалда нозик ва чуқур туйғулар, қарама-қарши руҳий ҳолатлар акс этган бўлиб, унинг асосий пафоси висол истагидир. Лирик қаҳ-рамон маъюс: бир кун унга юз йил бўлиб туюлса-ю буни ёр сезмаса; ошиқ руҳий азобда, автодаҳол: чунки у кўнгил қўйган қиз бойвачча, бечора ошиқ аҳволи эса ўзига яраша – бу маъшуқага ёқмаслиги тайин; ошиқ ҳаяжонда: васл умиди бор, мактуб ёзди, жавоб кутмоқда; ошиқ шикоятланди: маъшуқа унинг мактубига парво қилмади, ўрталаридаги ваъдалар ҳам бекор бўлди, бир бора бўлса-да соғинмади; ошиқ фарёд кўтарди: маҳбубанинг қалбида бир роз бор, акс ҳолда, унинг номасига жавоб ёзган бўлар эди; ошиқ умидсизланди: маҳбубанинг бир навниҳол топгани аниқ, муҳаббати жавобсиз, энди бунга кўникмоқ керак. Ғазалда шоир лирик қаҳрамоннинг руҳий ҳолати – ҳаётдаги бахт ва бахтсизлик ўртасидаги зиддият, орзу ва имконнинг қовушмаслигидан чуқур ўйга ботганлигини реал лавҳаларда акс эттирди. Ғазалда ошиқ ва маъшуқа ўртасидаги зиддият байтма-байт муфассал ифодаланган бўлиб, ундаги маъюслик истакларни амалга оширишнинг ҳаётда имкони йўқлигидан келиб чиқади. Ёр, дилдорнинг бу ҳолати тасвири ҳаётни севмасликка, инкор қилишга олиб келмайди. Ҳамзанинг бу каби ишқий ғазалларидаги ҳижрон мотиви ҳақида проф. Ҳ.Ёқубов: “Ҳамзанинг муҳаббат лирикасидаги дастлабки ижодий изланишлари классик поэзиянинг анъанавий эстетик ва композицион ритмик принципларига таянади”²⁰ деган фикри эътиборга молик.
Ҳамза ошиқ-шоир сифатида маъшуқанинг ҳусн жамоли ва хулқ-атвори таърифида бир-биридан гўзал тимсол ва иборалар топади. Бу борада ҳам унга салафлар ижоди поэтик манба бўлиб хизмат қилади. Алишер Навоий ижодида “Ул пари пайкарки, ҳайрон бўлмиш инсу жон анго” деб бошланувчи, Шермуҳаммад Муниснинг эса “Ман сани кўргач, кўнгул зор ўлди, кўз ҳайрон санго” бошланмали ғазаллари бор. Адабиётшунос олим Н.Жумахўжа Мунис ғазали Алишер Навоийга ҳамоҳанг эканлигини таъкидлаб, “Навоий ғазали лирик-фалсафий характерга эга. Унда лирик қаҳрамоннинг маъшуқа жамолига мафтунлиги ҳамда висолга бўлган иштиёқи ташбеҳий-истиоравий йўсинда тасвирланади. Мунис ғазалида эса лирик қаҳрамоннинг севгилисига меҳри ва садоқати тавсифий усулда изҳор этилади”²¹, деб ёзади. Ҳамзанинг “Санго” радифли ғазали ҳам Навоий ғазалига ҳамоҳанг бўлиб, лирик қаҳрамоннинг маъшуқага бўлган муҳаббати, фидойилигини тавсиф этиши билан Мунис ғазалига яқинроқ:
Ёш оқуб икки кўзимдин Нуҳни тўфонидек,
Нолаи дилсўз ила ҳаддин фано бўлдум санго.
Кўринганидек, шеърда маъшуқа жафоси, ошиқ вафоси анча жонли ва таъсирли қилиб тасвирланган. Лирик қаҳрамон ёр висолига ошиқади, унинг меҳри ва лутфига умид тутади. Шоир ишқ изтиробларини янада бўрттириб кўрсатиш мақсадида муболағанинг олий шакли бўлган – ғулув санъатидан фойдаланади. Байт мазмунидан ошиқ маъшуқа жамолидан маст бўлиб, унинг атрофида булбул каби сернаво бўлади, ёр васли йўлида ошиқ чунон кўз ёш тўкадики, унинг кўз ёшлари Нуҳ тўфони каби оқаётган эди. Ҳижрон тасвиридаги бундай деталлар мумтоз шеъриятда кўп учрайди. Ҳамза “нолаи дилсўз” бўлганини гўё Нуҳ пайғамбар тўфони каби икки кўзидан оққан ёшлар орқали ифода қилади. Айни мана шу муболаға асарнинг поэтик қувватини оширган, унга ўзгачалик бахш этган. Гарчи анъанавий бадиий санъатлардан фойдаланилганига қарамай, ғазал оригинал асар сифатида шеърхон ёдида қолади.
Ҳамзанинг ошиқона шеърларидаги нолакор, изтиробли оҳанглар мумтоз шеъриятга чинакамига эргашиш ва ундан чуқур таъсирланиш эвазига мубо-лағали тасвирланади. Мунис шеъриятида ғазал марказида турган лирик қаҳрамон ёрга етишиш учун ялиниб ёлворади:
Етмишам кўйингға жоним туҳфа айлаб, қил қабул,
Берма кўп озорким, мен бўлмишам меҳмон санго.
Ш.Аҳмедов “Ҳамза лирикасининг хусусиятлари (девон мисолида)” мавзуидаги номзодлик диссертациясида юқорида биз таҳлил қилган ғазалда радиф бўлиб келган “санго” сўзи қўлёзмада “уко” тарзида ёзилганини, кейинроқ “уко” сўзининг устига “санго” кимдир тузатиш киритганини қайд этади ва ушбу ғазални Навоийнинг машҳур “Жудо” радифли ғазали билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилади.
Ҳамза ижодида ишқ аҳли руҳиятидаги қарама-қаршиликларни ижтимоий ҳаёт ҳодисасига нисбат қилади. Бир шеър доирасида ижтимоий ғоя ва ишқий туйғуларни бера олади. Унинг ғазалларида Навоийнинг дардкаш наволари акс-садоси эшитилади. Шоир муҳаббат ва вафо, замон ва аҳли замон ҳақидаги фикру қарашларда Навоийга ҳаммаслак бўлди. Навоийнинг машҳур
Меҳр кўп кўргуздум, аммо меҳрибоне топмадим,
Жон басе қилдим фидо ороми жоне топмадим
матлаъли ғазали таъсири асосида Ҳамзанинг:
Дунёда мен ҳам ўзимдек пок фитрат топмадим,
Ал мижози эскиликдан кулли адвод топмадим.
ғазали яратилди. Бу мисралар шакл ва мазмун жиҳатидан, вазн нуқтаи назаридан бир-бирига ўхшайди. Навоий ғазалида лирик қаҳрамоннинг ишқ изтироби солган ҳазин кайфияти билан эл дарди омухта қилиб сингдирилган ҳолда берилган. Ишқ йўлидаги хусусий ҳолатдан умуминсоний туйғуларга кўтарилиб, фалсафиёна талқин этади. Ҳамза ғазалида эса ҳасрат, нолиш ва шикоят мотивлари “топмадим” радифига сингдирилади. Радифда шоирнинг ижтимоий қарашлари, теран мушоҳадаси, ғоявий-бадиий нияти ўз тажассу-мини топган. Шоир “топмадим” радифи орқали ўқувчи диққатини шеърдаги энг муҳим фикрларга қаратади. Шоир билан ижтимоий муҳит ўртасидаги қарама-қаршилик тўғридан-тўғри очиқчасига ифодаланади. Бу норозиликлар шоир дунёқарашидаги соф, пок умидларнинг натижаси ўлароқ туғилган. Ғазалда ифодаланган тасвирни шоир билан уни ўраб олган ижтимоий муҳит ўртасидаги келишмовчилик натижасида туғилган руҳий ҳолат-кечинма де-йиш мумкин.
Проф. Л.Қаюмов “Биз билмаган Ҳамза” мақоласида шоир архивида сақланаётган 1928 йилнинг 27 сентябрига тааллуқли бўлган бир байтни келтирган:
Надур бу завқ то хизмат эларо ҳам телба унвоним,
Замона ўзлигимдан, дўстлардан баҳраманд этмас.
Олим “Навоий нафаси сезилиб турган бу мисралар унинг охирги шеъри”²² эканлигини қайд этади. Демак, Ҳамза ўзининг илк шеърларидан тортиб умрининг сўнгги онларигача ёзган асарларида мумтоз шеърият таъсирида бўлди, унга эҳтиромини изҳор этиб, ўзбек мумтоз шеъриятининг асосий жанрларида асарлар битди. Гарчи ўзи янги шўролар адабиётининг етакчисига айланган бўлса ҳам мумтоз адабиёт анъаналари шоирни бир умрга тарк этмади. Аксинча, унинг янги руҳдаги асарларининг бадиий шаклланишига туртки бўлди, уларни санъаткорлик нуқтаи назаридан безаб турди.
Маълум бўладики, Ҳамзанинг шоир сифатида шаклланиши, маҳорат сирларини ўзлаштириши, шеърларининг бадиий жиҳатдан баркамоллик касб этишида Алишер Навоий ижодхонасидан олган сабоқларининг ўрни беқиёс.