Fаkulteti ingliz tilshunosligi kаfedrаsi 11-23 chi 20

3.TILDAGI SIGMATIK VA PARADIGMATIK MUNOSABATLAR
Tizimdagi lisoniy belgilar bir-biri bilan birikishi yoki qarama-qarshilik va tanlash munosabatlari orqali bogʻlanishi mumkin.
Bu ikki turdagi munosabatlar o'rtasidagi farq odatda F. De Sossyur nomi bilan bog'liq bo'lib, u ularga aniq va aniq qarshi chiqdi. Biroq, shunga o'xshash fikrlar undan ancha oldin aytilgan. I. A. Boduen de Kurtene “vertikal” va “gorizontal” munosabatlar o‘rtasidagi farqni birliklarni solishtirganda va ular ketma-ket o‘zgartirilganda ta’kidlagan. N. V. Krushevskiy (1851-1887) qo'shnilik va o'xshashlik bo'yicha uyushmalar haqida gapirdi.
Sintagmatik munosabatlar (yunoncha sintagma «birga qurilgan, bog'langan») ketma-ket joylashgan birliklar o'rtasida nutq oqimida yoki matnda bir-biri bilan birlashganda paydo bo'ladi. Bu chiziqli munosabatlardir. Ular nutqda va matnda bevosita kuzatiladi.
Sintagmatik munosabatlar bir birlikdan foydalanish u bilan bog'langan bir xil darajadagi birlikdan foydalanishga ruxsat berish, talab qilish yoki taqiqlashda namoyon bo'ladi.
Sintagmatik munosabat va paradigmatik munosabat Sossyur (1974) tomonidan belgilovchilarning ikki turini ajratish uchun kiritilgan: biri joylashishga (sintagmatik) va ikkinchisi almashtirishga (paradigmatik) tegishli. Paradigmatik munosabatlar tezauriya va boshqa bilimlarni tashkil qilish tizimlarida keng qo'llaniladi, sintagmatik munosabatlar esa, odatda, ba'zi bir kontekstda qo'shma hodisalar bilan bog'liq. Tadqiqotchilar asosan bu ikki munosabatlar turli axborot tizimlarida qanday qo'llanilishiga e'tibor qaratdilar. Masalan, nutqning bir qismini teglash (Sun, & Uszkoreit, 2012) va bu axborot tizimlari qanday ishlaydi. Bizning ma'lumotimizga ko'ra, noaniqlikdan tashqari, bir nechta tadqiqotlar bu ikki munosabatlarning bir-biri bilan qanday bog'liqligiga batafsil yo'naltirilgan. Sintagmatik va paradigmatik munosabatlar o‘rtasidagi munosabatni tushunish ular asosida ontologiyani qurish, axborot izlash, bilimlarni topish va matnni umumlashtirish kabi ilovalar uchun foydalidir. Tadqiqot quyidagi tadqiqot savollariga javob berishga qaratilgan:
Sintagmatik munosabatlarga ega tushunchalar ham paradigmatik munosabatlarga egami?
Sintagmatik munosabatlar va paradigmatik munosabatlar qanday bog'liq?
Ushbu tadqiqot hujjatga tayinlangan MeSH atamalariga qaratilgan bo'lib, bu atamalar MeSH daraxtida bir-biriga qanday bog'lanishini aniqlashga harakat qiladi. Tadqiqot MeSH atamalarini qo'lda indekslashda sintagmatik munosabat va paradigmatik munosabat o'rtasidagi munosabatlarni tushunishga yordam beradi.
Sintagmatik munosabat - bir xil gap yoki matnda birga kelgan so'zlar o'rtasidagi sematik munosabatlarning bir turi (Asher, 1994). Paradigmatik munosabat - bu bir xil toifadagi boshqa so'z bilan almashtirilishi mumkin bo'lgan so'zlar orasidagi sematik munosabatlarning boshqa turi (Hj⊘rland, 2014). Tezauriya va ontologiyalar odatda paradigmatik munosabatlarga asoslanadi. Ko'pgina tadqiqotlar so'z hajmiga e'tibor qaratgan bo'lsa-da, Khoo va Na (2006) sematik munosabatlar tushunchalar o'rtasidagi munosabatlarga ham tegishli bo'lishi mumkinligini ta'kidladilar. Sintagmatik munosabat joylashuvga, paradigmatik munosabat esa almashtirishga tegishli degan kelishuv mavjud. Biroq, ikki so'z yoki tushuncha bir vaqtning o'zida paradigmatik va sintagmatik munosabatlarga ega bo'lishi mumkinmi, degan bahs-munozaralar mavjud. Sahlgren (2006) paradigmatik munosabat matnda birgalikda uchramaydigan ob'ektlar bilan bog'liqligini ta'kidladi. Biroq, Evens, Litowitz, Markowitz, Smith, and Verner (1980) paradigmatik munosabatlarni sintagmatik tarzda ifodalash mumkinligini ta'kidladilar. Jones (2002) paradigmatik bog'liq sifatlar bog'lovchilar bilan bir xil jumlalar ichida birgalikda sodir bo'lishini aniqladi. Enguix, Rapp va Zock (2014) sintagmatik munosabatlarga asoslangan grafikni qurishda ba'zi bir sintagmatik bog'liq so'zlar ham paradigmatik bog'liqligini aniqladilar. Ushbu tadqiqot sintagmatik munosabat va paradigmatik assotsiatsiyaning bir vaqtning o'zida empirik tarzda mavjud bo'lishi mumkinligini tekshirishga harakat qiladi va bu ikki munosabatning bir-biri bilan qanday bog'liqligini ochib berishga harakat qiladi. Belgilangan MeSH deskriptorlari sintagmatik munosabatlarni ifodalash uchun ishlatiladi (Yoon, 2012). Ularning paradigmatik munosabatlari MeSH tezaurusining tuzilishiga qarab belgilanadi. PubMed-ning 97 ta maqolasi namunasidan foydalangan holda, ushbu tadqiqot sintagmatik va paradigmatik munosabatlarning bir-biri bilan bog'liqligini va qandayligini o'rganadi.
Lingvistikadagi qarama-qarshi atamalar bu tilning har bir elementi uning o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan har bir boshqa element bilan paradigmatik munosabatga ega (masalan, mushuk va it bilan) va bir xil konstruksiya doirasida sodir bo‘lgan narsalar bilan sintagmatik munosabatda bo‘la Paradigmatik va sintagmatik munosabatlar deganda til tizimining murakkab tuzilishini tavsiflovchi asosiy lingvistik munosabatlar tushuniladi. Bu farq tavsifning barcha darajalariga tegishli. U 1916 yilda shveytsariyalik tilshunos Ferdinard de Sossyur tomonidan paradigma va sintagma haqidagi anʼanaviy tushunchalarni umumlashtirish sifatida kiritilgan edi (masalan, “Mushuk bo‘yrada o‘tirdi”), mushuk bilan va gilamchaga o'tirdi). Qo'shimcha diagrammada ko'rsatilganidek, munosabatlar o'qlarga o'xshaydi.
Sintagmatik aloqa segmentar ketma-ketlikdagi birliklar tashqi chiziqli aloqadir. Ikki so'z yoki so'z turkumlarining birikishi, ulardan biri sizga o'zgartirilib, sintaktik "sintagma" deb hosil qilgan birlik hosil qiladi.
Paradigmatik munosabatlar sintagmatik munosabatlar bilan shunday yonma-yon mavjudki, har qanday paradigmatik qatorni amalga oshirish uchun qandaydir sintagmatik aloqa zarur. Bu, ayniqsa, klassik grammatik paradigmada yaqqol namoyon boʻladi, uning har biri ikkita elementning sintagmatik bogʻlanishidan iborat boʻlgan samarali shakllar qatorini taqdim etadi: biri butun turkum uchun umumiy, ikkinchisi qatordagi har bir alohida shakl uchun xos.
Paradigmatik munosabatlar - bu tilda foydalanuvchining bir ifoda yoki o'zgaruvchan orqali boshqa ifodalardan birini tanlash imkoniyatini ifodalaydi. Paradigma o'zgaruvchanlarning boshqa o'zgaruvchanlar bilan o'rnitilishi va almashtirilishi mumkin bo'lgan tarkibiy qoidalar jamlanmasini ifodalaydi.
Masalan, "olma" so'zi uchun "yeydi"ning o'rniga "yurdi", "ketdi", "keladi" kabi so'zlar tanlanishi paradigmatik o'zgaruvchandir. Bu so'zlar "olma"ning o'rniga qo'yilishi mumkin bo'lgan boshqa so'zlar ro'yxatini ifodalaydi.
Sintagmatik va paradigmatik munosabatlar tildagi so'zlarni bir-biriga bog'lab ifodalash tartibini va o'zgaruvchanlarni tanlash imkoniyatini ifodalaydigan asosiy konseptlardir. Sintagmatik munosabatlar tartibi bilan bog'liq bo'lib, paradigmatik munosabatlar esa o'zgaruvchanlarni tanlashga asoslanadi. Bu konseptlar tilda so'zlarni to'g'ri va muhim tartibda foydalanishni tushuntirishga yordam beradi.
Sintagmatik va paradigmatik munosabatlar tilshunoslikning asosiy tushunchalari bo‘lib, tildagi so‘zlar va lisoniy birliklarning o‘zaro aloqadorligini tasvirlashga yordam beradi.
Sintagmatik munosabatlar deganda gap yoki nutqdagi so‘zlar va til birliklarining ketma-ket va ierarxik joylashuvi tushuniladi. Ular sintaktik tuzilishdagi elementlarning chiziqli birikmasi va birgalikda kelishini o‘z ichiga oladi. Sintagmatik munosabatlar grammatik jihatdan to‘g‘ri iboralar yaratish uchun so‘z yoki birliklarning mazmunli tarzda bog‘lanishi va tartibiga qaratiladi.
Masalan, “Mushuk uxlayapti” gapidagi “The”, “mushuk”, “is”, “sleeping” so‘zlari grammatik jihatdan bog‘langan gapni hosil qilish uchun ma’lum tartibda joylashtirilganligi uchun sintagmatik munosabatga ega. “Is cat the sleeping” kabi so‘zlarning tartibini o‘zgartirish ingliz tilidagi sintagmatik munosabatlarni buzadi va natijada grammatik bo‘lmagan gap paydo bo‘ladi.
Paradigmatik munosabatlar esa ma'lum bir kontekstda ma'no va grammatik moslik asosida so'z yoki lisoniy birliklarni tanlash va almashtirishni o'z ichiga oladi. Bu munosabatlar ma'ruzachilarning muqobillar to'plamidan mos so'z yoki birlikni tanlashda qiladigan tanlovlari bilan bog'liq.
Masalan, “Menga ________ kerak” iborasini to‘ldirish uchun ot tanlashda ma’ruzachi “kitob”, “qalam”, “stul” kabi turli paradigmatik variantlarga ega. va jumlaning semantik talablari, lekin faqat bitta tanlov muayyan kontekstda mos deb hisoblanadi.
Sintagmatik va paradigmatik munosabatlar til tuzilishining bir-birini to‘ldiruvchi tomonlari hisoblanadi. Sintagmatik munosabatlar til birliklarining chiziqli joylashishi bilan bog‘liq bo‘lsa, paradigmatik munosabatlar muqobillar to‘plamidan birliklarni tanlash va almashtirishga qaratilgan. Birgalikda bu munosabatlar mazmunli iboralarni yaratishda va so'zlar va birliklarning til tizimidagi o'zaro ta'sirini tushunishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Tildagi sintagmatik munosabatlar deganda so‘z va lisoniy birliklarning birikishi va ma’noli va grammatik jihatdan to‘g‘ri iboralar hosil qilish uchun chiziqli tartibda joylashishi tushuniladi. Bu munosabatlar tilning sintaktik tuzilishini va so'zlarning jumla yoki nutq doirasida bir-biri bilan o'zaro ta'sirini o'z ichiga oladi.
Sintagmatik munosabatlarning ba'zi asosiy jihatlari:
1. So‘z tartibi: Turli tillarda gapning sintaktik tuzilishini belgilovchi o‘ziga xos so‘z tartibi naqshlari mavjud. Misol uchun, ingliz tilida so'zlarning odatiy tartibi sub'ekt-fe'l-ob'ekt (SVO) bo'lib, "Mushuk baliq yeydi" kabi. So'z tartibini o'zgartirish sintagmatik munosabatni o'zgartiradi va grammatik bo'lmagan gaplarga olib kelishi mumkin.
2. Frazaning tuzilishi: Gapdagi iboralar sintagmatik munosabatlarga yordam beruvchi ierarxik tuzilishga ega. Masalan, "U qizil mashina sotib oldi" jumlasida "qizil mashina" ot iborasi "sotib oldi" fe'lining bevosita ob'ekti vazifasini bajaradi. Gap ma’nosini tushunish uchun fe’l va ot so‘z birikmasi o‘rtasidagi sintagmatik munosabat muhim ahamiyatga ega.
3. Kelishuv va kelishik: sintagmatik munosabatlar gapdagi turli elementlar o‘rtasidagi kelishik va kelishikni ham o‘z ichiga oladi. Bunga fe'l shakllarini sub'ektlar bilan moslashtirish, jins yoki son bo'yicha otlarga mos keladigan sifatlar va oldingilarga to'g'ri ishora qiluvchi olmoshlar kiradi. Bu kelishiklar gapning sintaktik va semantik uyg'unligiga yordam beradi.
4. So‘z birikmalari va idiomatik iboralar: Sintagmatik munosabatlar so‘z birikmalarida yaqqol namoyon bo‘ladi, bunda muayyan so‘zlar semantik yoki grammatik jihatdan uyg‘unligi tufayli muntazam birga keladi. Idiomatik iboralar, masalan, "chelakni tepish" yoki "oyog'ini sindirish" alohida so'zlardan tashqari o'ziga xos ma'noni bildiruvchi qo'zg'almas sintagmatik birikmalarga misoldir.
Sintagmatik munosabatlarni tushunish jumla tuzilishini tahlil qilish, ma'noni tushunish va grammatik jihatdan mos tilni yaratish uchun juda muhimdir. So'zlar va til birliklarining qanday birikishi va tartibini o'rganish orqali tilshunoslar til sintaksisini boshqaradigan asosiy tamoyillar haqida tushunchaga ega bo'lishlari mumkin.
Tildagi paradigmatik munosabatlar ma'lum bir kontekstda ma'noni etkazish uchun so'zlarni yoki lingvistik birliklarni tanlashda ma'ruzachilar uchun mavjud bo'lgan tanlovlar va alternativalar to'plamini anglatadi. Ushbu munosabatlar paradigma yoki imkoniyatlar to'plamidan elementlarni almashtirish va tanlashni o'z ichiga oladi.
Paradigmatik munosabatlarning ba'zi asosiy jihatlari:
1. Leksik paradigmalar: otlar, fe'llar, sifatlar yoki qo'shimchalar kabi leksik kategoriya ichida o'xshash yoki bog'liq ma'noni etkazish uchun tanlanishi mumkin bo'lgan bir nechta variant mavjud. Misol uchun, ingliz tilida "hayvon" ot leksik paradigmaga tegishli bo'lib, "it", "mushuk", "ot" va boshqalar kabi so'zlarni ham o'z ichiga oladi. Ma'ruzachilar ma'lum semantik, pragmatik yoki stilistik mulohazalar asosida ushbu variantlardan birini tanlashi mumkin.
2. Grammatik paradigmalar: Paradigmatik munosabatlar so‘zlovchilarning fleksiya, fe’l kelishik, olmosh yoki aniqlovchini tanlashda qilgan grammatik tanlovlarida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, ingliz tilida "to be" fe'li o'zining turli shakllari orqali paradigmatik munosabatlarni namoyon qiladi: "am", "is", "are", "was", "were" va hokazo. Tegishli shaklni tanlash grammatik xususiyatlarga bog'liq. shaxs, son, zamon yoki kayfiyat kabi.
3. Sinonimiya va antonimiya: Sinonim va antonim so‘z ma’nosi darajasidagi paradigmatik munosabatlarga misol bo‘la oladi. Sinonimlar o‘xshash ma’noga ega bo‘lgan va ma’lum kontekstlarda bir-birining o‘rnida ishlatilishi mumkin bo‘lgan so‘zlar bo‘lsa, antonimlar qarama-qarshi ma’noga ega bo‘lib, qarama-qarshi tanlovni ifodalaydi. Masalan, "katta" va "katta" sinonimlar, "katta" va "kichik" esa antonimdir.
4. So‘z birikmalari: So‘zlar o‘zlarining ma’no yoki konseptual bog‘lanishlariga ko‘ra bir-biri bilan ham bog‘lanib, paradigmatik munosabatlar hosil qilishi mumkin. Masalan, "olma" so'zi "meva", "qizil", "suvli" yoki "mevazor" kabi so'zlar bilan assotsiatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu assotsiatsiyalar ma'ruzachilar o'z g'oyalarini ifodalashda foydalanishlari mumkin bo'lgan paradigmatik variantlarni yoki tegishli tushunchalarni aks ettiradi.
Paradigmatik munosabatlar ma'ruzachilarga ma'lum bir lingvistik kategoriya doirasida bir qator tanlash imkoniyatini beradi, bu ularga semantik, grammatik va kontekstual omillarga asoslangan eng mos so'z yoki birlikni tanlash imkonini beradi. Bu munosabatlarni tushunish leksik va grammatik qoliplarni tahlil qilishga, so‘zlarning ma’no va jilolarini o‘rganishga, lingvistik ifoda boyligini qadrlashga yordam beradi.
Sintagmatik munosabatlar hikoya, hikoya va mif g'oyasiga olib keladi. Hikoya odatda sabablar bilan bog'liq voqealar ketma-ketligi sifatida aniqlanadi. A sodir bo'ladi, bu B sodir bo'lishiga olib keladi, bu esa C sodir bo'lishiga olib keladi va hokazo.
Ehtimol, siz biron bir joyda o'qigan bo'lsangiz, dizayningiz hikoya qilish, hikoyani baham ko'rish yoki shunga o'xshash narsalarni aytib berishi kerak. Buning usullaridan biri belgilar ketma-ketligidir; vizual elementlarning ketma-ketligi.
Sintagmatikada lisoniy birliklar orasidagi munosabatlar aniqligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Qiyoslang: Ekilgan ko‘chatlar viqor bilan ko‘kka bo‘y cho‘za boshladi. Ko‘rinib turibdiki, nutq faoliyatida muayyan “yotiq chiziq”qa joylashib, muayyan tartibda, mantiqiy ketma-ketlikda kelgan birliklar orasidagi munosabatlar sintagmatik munosabatni hosil qiladi. Sintagmatik munosabatlar doimo yaqqol ta’sir qilishi insonda lisoniy sezgi uyg‘otishi bilan ham o‘ziga xosdi.
Sintagmatik munosabatlar nutq faoliyatidagi birliklar aloqasi, munosabati sifatida, paradigmatik munosabat birliklaridan farqli, bir guruh birliklari orasida ham, shuningdek, turli guruh birliklari orasida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Qiyoslang: Ko‘klam kirib keldi va hammayoq yashilga burkandi. Ushbu birliklardan har biri o‘zi tegishli bo‘lgan guruhningparadigmatikaning vakili hisoblanadi. Demak, sintagmatikadagi munosabatlar muayyan birliklarso‘zlar munosabati sifatida emas, balki guruhlar-sinflar, paradigmalar sistemasi munosabati sifatida namoyon bo‘ladi. Semantik paradigma ma’no shakllanish jarayoni haqida ma’lum ilmiy tasavvur beradi. “Ko‘k” leksemasi ishtirokidagi iboralar tahlili orqali leksemaning semantik imkoniyatlarini unga yondosh, u bilan bog‘langan boshqa birliklar semantikasi orqali ochib berishga harakat qilamiz. “Ko‘k” leksemasi bir qator kasallik nomlariga ham asos bo‘lgan: Ko‘ksov – o‘pkasi ishdan chiqqan, ko‘p va qattiq yo‘taladigan kasallik belgisi. Ko‘p hollarda hayvonlarga nisbatan qo‘llanadi: Chang orasida bitta-yarimta ko‘ksov qo‘ylarning yo‘talgani eshitilar edi. Ko‘ksuv – ko‘zdan yosh (suv) oqib turishi bilan kechadigan ko‘z kasalligi. Ko‘kyo‘tal – tib. O‘qtin-o‘qtin tutib, uzluksiz yo‘taltiradigan, odatda bolalarda bo‘ladigan yuqumli kasallik. Yo‘talning kechasi, shuningdek, dam-badam tutishi ko‘kyo‘talning alohida xususiyatlaridandir. N.Ismoilov,Kasallarni parvarish qilish . Ko‘k yadroli iboralar ham tilimizda ko‘plab uchraydi. Boshi ko‘kka yetmoq iborasi insonning ruhiy holatini ifoda etadi, xursandlikning yuqori darajasini ifodalaydi. Bosh metonimiya asosida inson ruhiyatini aks ettiradi, ko‘k esa ruhiyatning quvonch ta’siridagi maqomini ifoda etadi. Boshi ko‘kka yetmoq iborasi shaxs o‘zida yuzaga kelgan ruhiy holatni aks ettirsa, “tavsifini juda oshirmoq, o‘ta maqtamoq” ko‘kka ko‘tarmoq barqaror birikmasida “boshqa shaxs tomonidan amalga oshish” semasi reallashgan. Bu sema ko‘tarmoq harakat fe’lining holat fe’li sifatida qo‘llanishida namoyon bo‘ladi. Ko‘k maqtash, ulug‘lash faoliyatining yuqori darajasini ifodalashga xizmat qilgan. Yeru ko‘kka ishonmaslik iborasi “o‘ta darajada ehtiyotlamoq” ma’nosini bildiradi. “Ko‘k” leksemasi yer so‘ziga nisbatan antonimik munosabatni ifodalab, birgalikda “olam”, “dunyo” semalarini anglatgan. O‘z navbatida “hech qaysi joy” konseptini namoyon qilgan. Qayd etilgan iboralarda ijobiy semalar ifodalangan. Ko‘k yadroli quyidagi iboralarda esa salbiy sema, baho aks etgan: Kulini ko‘kka sovurmoq iborasi katta hajmdagi, keng ko‘lamdagi voqelikka bo‘lgan salbiy munosabatni ifodalaydi. Ibora “yo‘qotish” semasini darajalab ko‘rsatishga xizmat qiladi. Kulini ko‘kka sovurmoq iborasida quyidagi mantiqiy-semantik jarayon o‘z ifodasini topgan:
1.Olovda yoqish.
2.Kulga aylantirish.
3.Kulni ko‘kka sovurish – mayda zarrachalarga bo‘lish, yo‘qotish.
Ko‘k “osmon”, “kenglik”, “koinot” semalarini ifoda etgan. Iborada “tugallanganlik” semasi ham mavjud. Chunki kul olovning oxirigacha yonib bo‘lish jarayoni natijasidir. Tutuni ko‘kka chiqmoq iborasi ham “olov” tushunchasi bilan bog‘liq. “O‘ta darajada xafa bo‘lmoq, xunob bo‘lmoq” ma’nolarini ifodalaydi. Iborada “tugallanmaganlik” semasi mavjud. Chunki tutun o‘chgan olov belgisi bo‘lib, jarayonning davomini ifoda etadi. Yonayotgan ashyoning kuyishidan dalolat beradi. Demak, ibora semantikasi ashyoning yona olmay kuyishi va insonning o‘tni qayta yondira olmay, asabiylashishiga asoslanadi. Ko‘k bu ruhiy holatning yuqori darajasini ifodalashda markaziy o‘rin tutadi. Ko‘k yadroli “Ko‘kning hidini olgan sigir boyloqda turmas”, “Ko‘kka boqqan yiqilur, loy botqoqqa tiqilur”, “Ko‘k kirsin, qizil chiqsin”, “Ko‘kdan arpa yog‘sa ham, eshakning yemi – nimcha” (nimcha – “nimxo‘rd” ham derdilar, chorakning to‘rtdan biri, botmonning esa 256 dan biri), “Kekkayganga kekkaygin boshing ko‘kka yetguncha, enkayganga enkaygin boshing yerga tekkuncha”, “Daraxt bir joyda ko‘karadi”, “Dalaning ko‘kiga ishonma, odamning – po‘kiga”, “Ko‘kini ko‘rib, ko‘ksingni kerma”, “Dalaning ko‘kiga ishonguncha, otangning go‘riga ishon”, “Duo bilan el ko‘karar, yomg‘ir bilan yer ko‘karar”, “Duo olgan ko‘karar, tuhmat olgan oqarar”, “Tinchlik bilan el ko‘karar, yomg‘ir bilan – yer” , “Ayol yerdan chiqqan emas, erkak bolasi, erkak ko‘kdan tushgan emas, ayol bolasi”, “Aql ko‘pga yetkazar, hunar – ko‘kka”, “Odobli o‘g‘il – ko‘kdagi yulduz, odobli qiz – yoqadagi qunduz”, “Oydinda oq kiygan, ko‘lankada ko‘k kiyar” paremiyalari “belgi”, “osmon”, “yuksaklik” semalari asosida turli mental mazmunni ifodalashga yo‘naltirilgan. Xususan, qozoq tilida ham “ko‘k” leksemasi bilan shakllangan quyidagicha milliy-madaniy birliklarni uchratamiz: “Ko‘k” leksemasining “osmon” ma’nosidagi lisoniy birliklari: ko‘k yuzi → osmon (ko‘k yuzi); ko‘k → falak; ko‘k qasqa aytu → qurbon qilmoq; qurbonlik qilish (otni); osmonga egilib; ko‘kga boylan → baland o‘smoq (daraxtlar haqida); ko‘kga boylagan minaralar → baland minoralar (ko‘kka cho‘zilgan minoralar) kabi iboralar mavjud.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, ko‘k so‘zidan shakllangan 25ta leksema hozirgi o‘zbek tilida ishlatiladi. Ko‘k ishtirok etgan 150 ta turli hajmdagi (2 ta so‘z→37 ta so‘z: eng kichigi ikkita so‘z va eng kattasi 37 ta so‘zdan iborat) matn namunalarini to‘pladik. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, mumtoz badiiy matnlarda ko‘k leksemasining “osmon”, “balandlik”, “yuksaklik” semalari faol qo‘llangan. Hozirgi davr matnlarida esa ko‘k leksemasining “yashil” semasi dominantlik qiladi. Ko‘pincha, ko‘k so‘ziga rang jihatidan qaralsa, qizil yo sariq so‘zlari nutqimizdan kelib chiqqan holda qarama-qarshi qo‘yiladi. Ko‘k-qizil, ko‘k-sariq kabi. Agar ko‘k leksemasiga osmon, samo ma’nolari jihatidan qaralsa, ko‘kka yer so‘zi qarshi qo‘yiladi.

XULOSA

Tilshunoslikning o‘zi til haqidagi butun g‘oyaning sof sohasi, deyiladi. Tilshunoslik so'zlarning tovushlariga qiziqish bilan bog'liq. Inson sifatida biz tovushga munosabat bildiramiz. Biz o'z tovushlarimizni yaratamiz va uning rivojlanishi yillar davomida aloqa shakli bo'lib xizmat qildi. Tilshunoslik ildizga ega. Bu bizning o'rganish, o'rgatish, tarixni tasvirlash, o'zimizni ifodalash va ma'lumot uzatish vositamizdir. Antropolog madaniy omillar til orqali muloqot qilish usullarini o'zgartirishiga rozi bo'ladi. Til bizning dunyoga qarashimizga ta'sir qiladi. Bu lingvistik nisbiylik printsipi sifatida tanilgan. Lingvistik antropologiya tillar orasidagi xilma-xillikni tan oladi va ijtimoiy vaziyatlarning ta'siriga asoslanib, ortiqcha vaqt rivojlanishini o'rganadi.
Bugungi kunda butun dunyoda mavjud bo'lgan va qo'llaniladigan turli xil tillar mavjud. Har bir tilda jargon, shevalar va sizda nima borligi kabi o'ziga xos xususiyatlar qatori mavjud. Hayvonlarga o'xshab, odam turi ham til xilma-xilligidan iborat. Umumiy aloqaga ega bo'lgan hayvonlar turlarining turli tasniflari singari, bizda ham yuzlab tillarni o'zlashtirgan bir necha xil irq va etnik guruhlar mavjud. Madaniyat sohasida til va tillarni farqlash muhim ahamiyatga ega. Bu irqiy tilshunoslik deb ataladi.Tilni ilmiy tadqiq etuvchi fan tilshunoslik deb ataladi. Bu tillarning tuzilishi, ishlatilishi va tushunilishi bilan shug'ullanadigan fan sohasidir. Til o'qituvchisi bo'lish, ayniqsa chet tilini o'rgatishda qiyin bo'lishi mumkin. O'qituvchilik qobiliyatingizni oshirish uchun siz tegishli ta'lim va uzluksiz ta'limga sarmoya kiritishingiz kerak bo'ladi. Ushbu maqola tilshunoslikni sinfdagi faoliyatingizda qanday qo'llash va ta'limotingizni yaxshilash uchun tilshunoslikdan foydalanish bo'yicha foydali takliflar atrofida aylanadi. Har bir til o'ziga xosdir. U tushunchalarni etkazish uchun so'zlar, iboralar va jumlalarni yaratishning o'ziga xos uslubiga ega va u noyob dunyo kontseptualizatsiyasini qamrab oladi. Turli tillarning so‘z boyligi va tuzilishini solishtirish orqali biz yashayotgan dunyoni yaxshiroq tushunamiz. Dunyo tillarining murakkabliklarini tushunishdan tashqari, bu ma'lumotlardan shaxslararo muloqotni yaxshilash, savodxonlikni oshirishga yordam berish va nutq buzilishlarini davolashda foydalanish mumkin. Tilshunoslik bo'yicha treninglar tillarni o'rganish va egallash uchun ham foydalidir.