Fakulteti yo'nalish

Asosiy qisim

I Rim, Qadimgi Rim — qad. davlat. Rivoyatga koʻra, Rim shahriga aka-uka Romul va Rem tomonidan miloddan avvalgi 754/753 yilda asos solingan. Rivoyatlarda 8 — 6-asrlarda hukmronlik qilgan 7 podshoh qayd etilgan. Soʻnggi podshoh Tarkviniy Takabbur quvilgach, respublika tuzumi oʻrnatilgan (miloddan avvalgi 510/509 yil). Miloddan avvalgi 3-asr oʻrtalariga kelib, butun Italiya hududini tobe etgan R. yirik davlatga aylangan. U Oʻrta dengiz havzasida gegemon boʻlishga intilgan, bu R.ni Karfagen bilan toʻqnashuviga sabab boʻlgan. Puni urushlaritsan soʻng miloddan avvalgi 146 yil Karfagen ustidan gʻalaba qozongan R., Oʻrta dengiz havzasining eng yirik davlatiga aylangan. Yirik yer egaligi va qulchilikning rivojlanishi dehqonlar ommasini xonavayron boʻlishiga, qishloq kambagʻallari, qullar qoʻzgʻolonining avj olishiga (Spartak qoʻzgʻoloni) sabab boʻlgan; Rim shahri koʻchalarida fuqarolar urushi boshlanib ketish xavfi tugʻilgan. R.ning ijtimoiy-siyosiy hayotida miloddan avvalgi 1-asrda armiya va uning yoʻlboshchilari katta rol oʻynay boshlaganlar. 49—45 yillardagi fuqarolar urushi davrida Sezar davlatning mutlaq hukmdoriga aylangan; 44 yil respublika tarafdorlarining fitnasi natijasida Sezar oʻldirilgan. Fuqarolar urushining yangi davri Oktavian gʻalabasi bilan tugagan. U miloddan avvalgi 27 yil senatdan Avgust unvonini olgan. Avgust hukmronligi davridan boshlab R. imperiyaga aylangan. Milodiy 2-asrda Trayan davrida imperiya sarhadlari oʻzining yuqori choʻqqisiga yetgan. Bosib olingan yerlarda mahalliy aholining qoʻzgʻolonlari, ayni vaqtda varvarlarning mamlakat xududiga bostirib kirishlari bir qancha provinsiyalarni mustaqil boʻlib ajralib chiqishiga va imperiyani Sharqiy va Gʻarbiy qismlarga boʻlinib ketishiga (395) olib kelgan. 476 yil german yollanma askarlari sardori Odoakr Gʻarbiy Rim imperiyasining soʻnggi imperatori Romul Avgustulni taxtdan agʻdargan. Sharqiy Rim imperiyasi Vizantiya nomi bilan yana 1000-yilga yaqin mavjud boʻlgan. ds. rimliklar juda koʻp xudolarga eʼtiqod qilganlar, turli narsalarning, Mas, buloq, oʻrmon, daraxt, joylarning va ekinlarning ilohiy homiysi — maʼbudasi mavjud deb ishonganlar. Bu maʼbuda va homiylar dastlab qiyofasiz, keyinchalik etrusk va yunon dinlari taʼsirida inson qiyofasida tasvir etilgan. Ularga qurbonlik qilib turilgan (Mas, hosilni oshirishni soʻrab sigir qurbonlik qilingan). Ibtidoiy dinlarga eʼtiqod qilgan kishilar chakalakzor, togʻ, maydonlarda ibodat qilganlar (shu yerlarda mehroblar ishlangan). Ibodatxonalar qurish odati rimliklarga etrusklardan oʻtgan. Mars (dastlab dala va hosil xudosi, keyinchalik — urush xudosi), Diana (yunonLarda — Artemida; ov maʼbudasi), Venera (bogʻ, hosildorlik maʼbudasi, keyinchalik — Afrodita — muhabbat va goʻzallik maʼbudasi), Fortuna (kismet maʼbudasi), Feroniya (yer maʼbudasi) kabi xudo (maʼbuda)larga umumitalyan xalqlarining xudolari deb karalgan.
Ayrim xudolarga maʼlum tabaqalar, maʼlum kasb egalari koʻproq eʼtiqod bilan qaraganlar. Masalan, chavandozlar Neptunga, savdogarlar Merkuriyga, qullar Dianaga koʻproq eʼtiqod qilishgan. Yunon madaniyati taʼsirida koʻpgina diniy urfodatlar tarqalgan. Miloddan avvalgi 3-asrda yer osti xudolari sharafiga har 100 yilda bir marta oʻyinlar, har yili esa ekin xudosi Saturn sharafiga dala ishlari tugagandan soʻng dekabrda bayram oʻtkazilgan. Miloddan avvalgi 2-asr oxiri — 1-asrlarda Isida (qad. misrliklarning hosildorlik va onalik maʼbudasi), Osiris (kad. misrliklarning oʻsimlik, oy, Nil suvlari xudosi, shuningdek, narigi dunyoning podshosi deb ham eʼtiqod qilingan) kabi Sharq maʼbudalariga ham eʼtiqod qilina boshlandi. Miloddan avvalgi 1—milodiy 1-asrlardan hukmronlik qilayotgan va ilohiylashtirilgan marhum imperatorlarga sigʻinish joriy qilindi. Qullar va kambagʻallar rasmiy xudolardan tashqari koʻproq mehnat axli rahnamosi deb bilgan Pan (choʻponlar homiysi, chorvachilik xudosi), Silvan (oʻrmon, dala xudosi) kabi xudolarga ibodat qilishardi. Asta-sekin Sharq xudolariga eʼtiqod va ishonch kuchaydi. Shu tarzda R. dinlari tushkunlikka uchrab, 4-asr oxirlarida imperator Feodosii 1, turli maʼjusiy urfodatlarni man qildi, shu bilan R. dinlari barham topdi.Ellinizm davri Yunoniston falsafasi taʼsirida rivoj topdi. R. falsafasining ilk davri polis mafkurasining inqirozi bilan bogʻliq boʻlib, bu paytlarda tafakkur din va mifologiyadan xalos boʻldi (miloddan avvalgi 3—1-asrlar). Kar Lukretsiy (miloddan avvalgi 99 —55)ning „Narsalarning tabiati haqida“ poemasida Epikur (miloddan avvalgi 342— 270) taʼlimotini yokladi, atomistik materializmni sheʼriy shaklda tavsifladi, mayda zarralar — atomlardan tashkil topgan olam hamisha harakatda deb taʼkidladi, uning bu asari materializm rivojida muhim ahamiyatga ega boʻldi. Imperiya vujudga kelgan davr (miloddan avvalgi 1-asr — milodiy 1-asr)da imperiya va imperator shaxsiyati ilohiylashtiriddi, 4— 5-asr faylasuflari Platon va Aristotel asarlarini tashviq qildilar. Tarbiya va maori f. Qad. davrlarda bolalar oilada tarbiyalangan. Miloddan avvalgi 5-asrda ibtidoiy maktablar vujudga kelgan. Bolalar maktabga 7 yoshdan qabul qilinib, 4—5 yil oʻqitilgan. Uyda va maktabda lotin, yunon tillari, yozish, oʻqish, hisob oʻrganilgan. Bolalar dastlab xonadonlarda oʻqituvchi yollab oʻqitilgan, keyinchalik maktablarda taʼlim berishning yangi tizimi shakllandi. Miloddan avvalgi 2-asrning 60-yillarida grammatika, ritorika maktablari vujudga keldi. Milodiy 1-asrda qizlar uchun grammatika maktablari tashkil topdi. Ritorika maktablarida 13—19 yoshdagi bolalar oʻqitildi. Bu maktablar, asosan, notiqlik sanʼatini oʻrgatar edi. Maktablarda HUQoʻQ, falsafa, tarix, sheʼriyatdan taʼlim berilar edi. 2-asrdan huquqshunoslik guruhlari tashkil topdi. Imperator Mark Avreliy davrida (2-asr) Afinada oliy maktablar tashkil etildi. Bunday maktablar keyinchalik Rimning gʻarbiy viloyatlarida ham vujudga keddi. Respublika davrida taʼlim xususiy tarzda olib borildi, unga davlat aralashmadi, biroq imperiya davrida u nazorat ostiga olindi.
II Rim Imperiyasi (lotincha: Imperium Romanum Orientale, Romania, grekcha: Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία) — qadimgi Rim davlatchiligi rivojidagi post-respublikaviy davr boʻlib, uning oʻziga xos xususiyati Yevropa va Oʻrta yer dengizidagi avtokratik boshqaruv shakli va yirik hududiy mulk edi. Tarixda Oʻrta yer dengizining butun qirgʻogʻiga egalik qilgan yagona davlat. Rim imperiyasining mavjudligi xronologik doirasi birinchi imperator Oktavian Avgustning hukmronligidan imperiyaning Gʻarbiy va Sharqqa boʻlinishi va Gʻarbiy Rim imperiyasining qulashidir. Rim imperiyasining sharqiy qismi Konstantinopolda yana 977-yil — 1453-yilgacha mavjud boʻlgan. Rim imperiyasining oldingi davlati boʻlgan Rim respublikasi (miloddan avvalgi VI-asrda Rim monarxiyasini almashtirgan) bir qator fuqarolik urushlari va siyosiy nizolarda beqarorlashgan. Miloddan avvalgi 1-asrning oʻrtalarida Yuliy Sezar doimiy diktator etib tayinlangan va keyin miloddan avvalgi 44-yilda oʻldirilgan. Fuqarolik urushlari va sud jarayonlari davom etdi va miloddan avvalgi 31-yilda Actium Mark Antoni va Kleopatra ustidan gʻalaba qozongan Oktavianning gʻalabasi bilan yakunlandi. Keyingi yili Oktavian Ptolemey Misrini bosib oldi, mil. avv. IV asrda Makedoniyalik Aleksandrning fathi bilan boshlangan ellinistik davrni tugatdi. Oʻshandan keyin Octavianning kuchi bekor boʻldi va miloddan avvalgi 27-yilda Rim Senati unga birinchi marta Rim imperatori unvonini berdi, unga katta kuch va Avgust degan yangi unvonini berdi Rim respublikasi zamonaviy maʼnoda milliy davlat emas edi, lekin oʻzlarini boshqarish uchun shaharlar tarmogʻi boʻlgan (garchi Rim Senatidan har xil mustaqillikka ega boʻlsa ham) va harbiy qoʻmondonlar tomonidan boshqariladigan viloyatlar bor edi^[1][4][5][6]. Davlatning qarorini imperatorlar emas, balki Senat bilan birgalikda har yili saylanadigan magistratlar (Rim konsullari) hal qilar edi.Miloddan avvalgi 1-asr turli sabablarga koʻra siyosiy va harbiy inqilob davri boʻlib, oxir oqibat imperatorlarning boshqarishiga olib keldi, respublikachilar magʻlubiyatga uchraydi^[7].Konsullarning harbiy kuchi Rim imperiyasining huquqiy tushunchasiga tayanib, tom maʼnoda „qoʻmondonlik“ degan maʼnoni anglatadi^[8]. Baʼzida muvaffaqiyatli konsullarga faxriy unvon imperatori (qoʻmondoni) berildi va bu soʻz imperator (va imperiya) ning kelib chiqishiga sabab boʻldi, chunki bu unvon (boshqalar qatorida) har doim birinchi darajali insonlarga berilgan
Miloddan avvalgi II asrning oxiridan boshlab Rim uzoq vaqt davomida ichki mojarolar, fitnalar va fuqarolik urushlarini boshdan kechirdi, shu bilan birga Italiyadan tashqarida ham oʻz kuchini kengaytirdi. Bu Rim respublikasining inqiroz davri edi. Miloddan avvalgi 44-yilda bu davr oxiriga kelib, Yuliy Sezar suiqasddan oldin qisqa muddatli abadiy diktator boʻlgan.Miloddan avvalgi 42-yilda Oktavian va Mark Antoniy dushmanlarni Italiyada quvib chiqarishga erishadi^[10][11]. Antoniy va Oktavianning Rim olamini ikkiga boʻlishlari uzoq davom etmadi va Oktavian kuchlari miloddan avvalgi 31-yildagi Actium jangida Mark Antoniy va Kleopatrani kuchlarini magʻlub etib, Rim respublikasining urushini tugatdi. Shundan soʻng [[miloddan avvalgi 27-yilda senat Oktavianga „Avgust“(hurmatli) unvonini berdi^[12]. Garchi eski konstitutsiyaviy mexanizm oʻz oʻrnida qolgan boʻlsa-da, Avgust uni boshqarishga kirishdi.
Garchi davlat respublika nomi bilan atalgan boʻlsa-da, Avgustning zamondoshlari bu parda ekanligini va Avgustning Rimda muhim vakolatlarga ega ekanligini bilishgan.Uning boshqaruvi bir asrlik fuqarolik urushlarini tugatgan va misli koʻrilmagan tinchlik va farovonlik davrini boshlaganligi sababli, u xalq tomonidan juda iliq yaxshi koʻrilgan.Uning hukmronligi yillarida yangi konstitutsiyaviy tuzum paydo boʻldi (qisman organik ravishda va qisman dizayni boʻyicha), vafotidan keyin bu yangi konstitutsiyaviy tuzum Tiberiy yangi imperator sifatida qabul qilingan paytdagidek ishladi. Rim imperiyasi tarixdagi eng yirik davlatlardan biri boʻlgan, u butun Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda qoʻshni hududlarga ega boʻlgan^[24]. Lotin iborasi imperium sine nozik („imperiya oxirigacha“^[25]) mafkurani aks ettirdi, bu vaqt va makon imperiyani cheklamadi. Vergilning epik sheʼrida Eneyid, cheksiz imperiya Rimliklarga oʻzlarining oliy xudosi Yupiter tomonidan berilgan, deyilgan^{[25][26][27][28][29]}. Umumjahon hukmronligi haqidagi daʼvo 4-asrda imperiya xristianlar hukmronligi ostida boʻlganida yangilandi va abadiylashtirildi. Imperiya qurishga intilishda katta hududlarni zabt etish bilan bir qatorda, rimliklar ham oʻzlarining jugʻrofiyasini toʻgʻridan-toʻgʻri oʻzgartirgan juda katta haykaltaroshlar edilar. Masalan, kengayib borayotgan imperiyani yetarli miqdorda yogʻoch bilan taʼminlash uchun butun oʻrmonlar kesildi. Aflotun oʻzining „Kritiyalar“ kitobida bu oʻrmonni qisqartirishni taʼriflagan edi: u yerda „togʻlarda juda koʻp oʻtin bor edi“, endi u faqatgina „yerning skeletini“ koʻra oladi.
Rim imperiyasi shaharlari
Aslida, Rim ekspansiyasi asosan Respublika ostida amalga oshirilgan boʻlsa ham, Shimoliy Yevropaning bir qismi eramizning I asrida Yevropa, Afrika va Osiyoda Rim boshqaruvi kuchaygan paytda bosib olingan. Avgust hukmronligi davrida qadimgi davrdan beri saqlanib qolgan siyosiy geografiya, pontik yunon yozuvchisining geografiyasi boʻyicha „Rim“ da birinchi marta „maʼlum dunyoning global xaritasi“ namoyish etildi. Avgust vafot etganda, uning yutuqlari toʻgʻrisidagi esdalik hisoboti (Res Gestae) asosan imperiya tarkibidagi xalqlar va joylarning jugʻrofiy kataloglashtirilishini aks ettirdi. Geografiya, roʻyxatga olish va yozuvlarni sinchkovlik bilan saqlash Rim imperatorlik maʼmuriyatining asosiy muammolari edi^[30].
Imperiya 5 million kvadrat kilometr maydonni oʻz ichiga olgan Trayan (98-177 hukmronlik qilgan) davrida eng katta kengayishga yetib bordi^[31]. 55-60 million aholining anʼanaviy hisob-kitobi dunyo aholisining oltidan bir qismiga toʻgʻri keladi va uni Gʻarbning birlashgan siyosiy tashkilotlarning eng katta aholisiga aylantirdi. Yaqinda oʻtkazilgan demografik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, populyatsiyaning eng yuqori choʻqqisi 70 milliondan 100 milliongacha. Rim, Iskandariya va Antioxiya imperiyasining uchta eng yirik shaharlarining har biri Yevropaning istalgan shahridan deyarli ikki baravar katta edi^[32][33][34].
Tarixchi Kristofer Kelli taʼriflaganidek:
Keyin imperiya Angliyaning shimoliy qismidagi shimoliy Afrikadagi Hadrian devoridan Suriyadagi Furot qirg'oqlarigacha cho'zildi; Yevropaning unumdor, tekis tekisliklari orqali past mamlakatlardan Qora dengizgacha, Shimoliy Afrika qirg'oqlarining boy tekisliklariga va Misrdagi Nil vodiysiga qadar cho'zilgan ulkan Reyn-Duna daryosi tizimidan. Imperiya O'rta yer dengizini to'liq bosib oldi ... uni zabt etganlar uni "burun dengizi" deb atashdi - "bizning dengizimiz".Trayanning vorisi Hadrian imperiyani kengaytirish emas, balki saqlab qolish siyosatini olib bordi. Chegaralar belgilandi, chegaralar patrul qilindi^[35]. Qattiq mustahkamlangan chegaralar eng beqaror edi. Rim olamini har doim mavjud boʻlgan vahshiylik tahdidi sifatida qabul qilingan narsadan ajratib turuvchi Hadrian devori bu harakatning eng asosiy tirik yodgorligidir. Italiya yunonlar va karfagenlar o'rtasidagi kurash uzoq vaqtdan beri davom etib kelayotgan Sitsiliyani ikkinchisi tomonidan boshqarilishining oldini olishga harakat qildi. Aks holda, rimliklar bir qator boshqa muhim imtiyozlar bilan bir qatorda xavfsiz savdoni ta'minlay olmadilar.Avvalambor, italiyaliklar Messana bo'g'ozini nazorat qilishdan manfaatdor edilar. Bo'g'ozni egallab olish imkoniyati tez orada o'zini namoyon qildi: "Mamertinlar" deb nomlangan Messanani egallab oldi va ularga qarshi sirakuzalik Ieron II chiqqach, Mamertinlar Rimdan yordam so'rab murojaat qilishdi, bu esa ularni o'z konfederatsiyasiga qabul qildi.Bu va boshqa sabablar Birinchi Punik urushi boshlanishiga olib keldi (miloddan avvalgi 264-241). Shunisi e'tiborga loyiqki, Rim va Karfagen o'z kuchlari jihatidan taxminan teng sharoitda bo'lgan.Karfagenliklarning zaif tomoni shundaki, ularning armiyasi asosan yollangan askarlardan iborat edi, ammo buning o'rniga Karfagen ko'proq pulga ega bo'lganligi va ularning kuchli flotiliyasi bo'lganligi bilan qoplandi. Qadimgi Rim armiyasining tashkil etilishi. Rim davlati qadimgi dunyodavlatlari ichida eng qudratlisi hisoblangan. Rim armiyasining harbiy san‘ati hamqadimgi dunyoning harbiy san‘ati ichida yuqori darajadagi rivojlanish korinishidaedi. Toxtovsiz bosqinchilik urushlari kop sonli qullarni yigishga olib keldi. Rimquldorlari qullarga qarshi kurashish va tashqi urushlarni olib borish uchun doimoshay bolgan kuchli va kopsonli armiya yaratdilar.Ma‘lumotlarga qaraganda Rimga m.a. 753- yilda asos solingan va o‗zmavjudligining birinchi asrlarida kichik bir shahar korinishida edi. Rim Appenenyarim orolining markazida joylashgan bolib, muhim strategik mavqeni egallagan.M.a. VI asrda Yunonistonda bolgani kabi Rimda ham hamma fuqarolarnimulklarining qiymatiga qarab besh toifali mulkdor guruhlarga boluvchi islohotlarotkazilgan. Aholining eng boy qatlami armiyaga chavandozlarni va ogirqurollangan piyodalarni (legionerlarni) yetkazib bergan (13-rasm). Kambagallar(beshinchi toifa) yengil qurollangan piyodalar bilan armiyani ta‘minlagan.Beshinchi toifaga ham kiritilmagan fuqarolar proletariya deb atalgan. U xizmatgajalb qilinmagan, agar davlatga qarshi xavf kuchayib ketsagina xalq lashkarlarisafiga chaqirilgan va davlat tomonidan qurol­yarog va oziq­ovqat bilanta‘minlanganlar.Beshta toifaga kiruvchi hamma fuqarolar 17 yoshdan 45 yoshgacha dala qoshinlarida xizmat qilishga majbur bolganlar. Ulardan katta yoshdagi fuqarolargarnizon xizmatini otaganlar. Qullarga armiyada xizmat qilishga ruxsat etilmagan.M.a. VI asrning oxirida podsho hukmdorligi bekor qilindi va Rim respublikaboldi. Podsho bir xil huquqqa ega bolgan ikkita konsulga almashtirildi,
M.a. IV asrda Rim dala armiyasi tortta legiondan iborat bolgan, ular ikkita
konsul armiyasini tashkil etgan. Har bir konsul ikkita legionga qomondonlik
qilgan, qachonki ikkita armiya birlashsa konsullar Generallik armiyalarga
navbatma­navbat qomondonlik qilganlar: birinchi kun birinchi konsul, ikkinchi
kun ikkinchi konsul armiyani boshqargan. Legion 4200 piyodalar va 300 otliqni oz ichiga olgan. Eng yosh va kambagal jangchilar yengil piyodalarni (velitlar) tashkil etganlar va ularning qurollari kalta qilichlar, har birining uzunligi 2 m bolgan 6 tadan drotiklarni tashkil etgan. Undan tashqari, kamonlari, zaxira oqlari va toshlarni uloqtirish uchun esa palaxmonlari bolgan. Velitlarning soni 1200 jangchini tashkil etgan, ular legionning saf hisobiga kirmaganlar. Yoshi va mulkiy holati boyicha keyingi jangchilar guruhi gastatlar (hastatinayzachilar) deb atalgan va kalta qilichlar, ogir va yengil uloqtiriladigan nayzalar (pilum) va toliq himoya qurollar bilan qurollanganlar. Gastatlar qalqonlarga, temir dubulgalarga ega bolganlar, tanani himoya qilish uchun teridan tayyorlanib, temir parchalari tikilgan sovut xizmat qilgan. Legionerlar oyoqlariga uch qismi ochiq bolgan teri etiklar kiyib yurganlar, barmoqlari ochiq bolgan. Ularning ham soni 1200 kishini tashkil etgan. Uchinchi guruh - prinsiplar (prihcipes) huddi gastatlardek qurollanganlar. Ular ham 1200 kishini tashkil etgan. Eng yoshi katta va tajribali jangchilar triariyalar (triarii) deb atalgan. Legionda triariyalarning soni 600 kishini tashkil etgan (14-rasm). Har bir jangchi qurol­yarogni oz hisobidan sotib olgan. Rimliklarda harbiy intizom jangchi ozining fuqarolik burchini anglashiga emas, balki majburlashga asoslangan. Boysunmaslik qattiq jazolangan, xatto buning uchun jangchi qatl etilgan. Mukofot sifatida faxriylarga oljalardan tashqari yer berilgan. Piyodalar safida yigirmata harbiy yurishda yoki otliq otryadlar safida onta
harbiy yurishda qatnashgan shaxslar harbiy xizmatdan ozod qilinganlar. Osha davrdagi Rim armiyasida qoshinni toldirish militsiya usuli boyicha
amalga oshirilgan, u urush olib borish uchun yigilgan, urushning tugashi bilan
tarqatib yuborilgan va faqat jangchilarni harbiy ishga orgatish uchun yaratilgan.
Rim jangchisining asosiy quroli, ong sonining ustida taqib yuriladigan pilum
va qilich bolgan. Ikki tomoni ham otkirlangan qilichning uzunligi 0,5 m atrofida,
kengligi 4-7 sm ni tashkil etgan va krestsimon dastasi bolgan. U bilan sanchish va
chopish mumkin bolgan. Pilum - kalta (uzunligi 2 m atrofida) va ogir (4-5 kg)
nayzadir. Tashkiliy tarkib jihatidan legion avval senturiyalarga bolingan, jangda
senturiyalar taktik mustaqillikka ega bolmagan. Senturiya odatda 60 kishini oz
safiga olgan, triariyalar senturiyalari 30 kishidan iborat bolgan.
Senturiyaga senturion qomondonlik qilgan, u janglarda ozini korsatgan
jangchilardan tayinlangan. Senturion intizomiy huquqqa va katta obroga ega
bo‗lgan. M.a. IV- asrda Rim Orta Italiyani egalladi, m.a. III- asrning boshlarida esa Janubiy Italiyani bosib oldi. Armiyada islohotlar otkazildi. Jangchilarga maoshlar tayinlandi, uning hisobidan kiyim­bosh, qurol­yarog‗ va oziq­ovqatlar berilgan. Bu hol mulkdorlar va mulksizlarning ahvollarini tenglashtirib qo‗ygan, bu bir xil namunadagi qurollarni kiritish uchun muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.
Harbiy islohotlarni o‗tkazish legionlarni qayta tuzish va uning tarkibini
III Rim qo’shinlari m.a. 216- yilning 2- avgustida Varronning buyrugiga binoan jangovar tartibga saflana boshladilar. Varron karfagenliklarni jipslashgan kuchlarning qudratli zarbalari bilan qirib tashlashga qaror qildi, buning uchun u jangovar tartibni yaratishda uning frontini toraytirish va teranligini oshirishga, legionlar va manipulalarni qisqartirilgan intervallar va oraliq masofalarda joylashtirishga buyruq berdi. Rimliklar jangovar tartibining markazidan piyodalar, qanotlaridan otliqlar orin oldi. Bunday saflanish natijasida Rim armiyasi, jangmaydonida manyovrni amalga oshira olmaydigan yirik falanga tusini oldi. Rimliklarning jangovar tartiblari front boylab 2 kilometrlar atrofida boldi.
Qoshin uchta chiziqda har birida 12 sherengada saf tortdi, ya‘ni uning boylama uzunligi 36 sherengani tashkil etdi. Gannibal oz armiyasini dushmanni markazga tortib chiqarish, bosh zarbani qanotlardagi guruhlarning kuchlari bilan berishga qulay qilib safladi. Bunday maqsadni amalga oshirish uchun markazda jang olib borish qobiliyati past bolgan qoshinlar bir oz oldinga chiqarilgan holda joylashtirildi, qanotlardan esa teran kolonna bolib eng yaxshi jangchilar va otliqlar orin oldi, ong qanotda - yengil, chap qanotda - Gannibalning ukasi Gasdrubal qomondonligidagi ogir otliqlar joylashtirildi. Front boylab bolaklangan karfagenliklarning jangovar tartibi, ozining shakli boyicha rimliklarga qaratilgan taqani eslatardi. Bu bilan dushmandan jangning mohiyatini yashirishga va asosiy kuchlarni qanotlarga toplashga erishildi.Gannibal oz armiyasini dushmanni markazga tortib chiqarish, bosh zarbani qanotlardagi guruhlarning kuchlari bilan berishga qulay qilib safladi. Bunday maqsadni amalga oshirish uchun markazda jang olib borish qobiliyati past bolgan qoshinlar bir oz oldinga chiqarilgan holda joylashtirildi, qanotlardan esa teran kolonna bolib eng yaxshi jangchilar va otliqlar orin oldi, ong qanotda - yengil, chap qanotda - Gannibalning ukasi Gasdrubal qomondonligidagi ogir otliqlar joylashtirildi. Front boylab bolaklangan karfagenliklarning jangovar tartibi,ozining shakli boyicha rimliklarga qaratilgan taqani eslatardi. Bu bilan dushmandan jangning mohiyatini yashirishga va asosiy kuchlarni qanotlarga to‗plashga erishildi. Ikkila tomon ham qariyib bir vaqtning ozida jangni boshladi. Rimliklar dushmanning kuchsiz markazini siqib keldilar, lekin tezda ularning ochilib qolgan qanotlari karfagenliklarning qaqshatqich zarbalari ostida qoldi. Gannibalning otliqlari dushman otliqlarini tor­mor etdi va Rim armiyasining front ortiga hujum qildi. Karfagenliklarning jangovar tartibi chuqur bukik shaklga ega boldi. Rimliklar unga suqulib kirdilar, bu xol Karfagen piyodalariga dushmanni ikki tomonlama qurshab olishni yengillashtirdi. Karfagen armiyasi rimliklarni qurshab olishni oxiriga yetkazdi. Rimliklarning orqadagi sherengalari Karfagen armiyasining otliqlari bilan kurashish uchun ortga qaytishga majbur boldi. Legionning zich saflari ularni manyovr qilishdan maxrum etdi. Rimliklar bitta todaga siqib qoyildilar, ularning legionlari boshqaruvni yoqotgan ommaga aylanib qoldi. Jangni faqat tashqi sherengadagi jangchilar olib borishlari mumkin edi Rim armiyasining son jixatdan ustunligi oz ahamiyatini yoqotdi. Bu ulkan ommaning ichida bir­birini surish, itarish, tiqilinch boshlanib ketdi, rimliklarni ayovsiz kaltaklash boshlandi. 12 soat davom etgan jangda rimliklardan 48 ming kishini halok boldi, 10 ming kishi yarador boldi. Karfagenliklarning talofatlari halok bolganlar bilan 6 ming kishini tashkil etdi. Kannadagi jang harbiy san‘at tarixiga kam sonli qoshin bilan kop sonli qoshinni qurshab olish va toligicha tor­mor etish timsoli bolib kirdi. Gannibal rimliklar jangovar tartibining eng kuchsiz joyi hisoblangan qanotlardan aylanib otish va qurshab olishni mahorat bilan qolladi. Dushmanning qanotlarini qamrab olish uchun karfagenliklar saralangan otliqlaridan va eng yaxshi piyodalaridan foydalandilar, bu asosiy zarbani berish yonalishlarida dushman ustidan son va sifat jixatdan ustunlik yaratishga olib keldi. Kannadagi jangdan keyin janubiy Italiya va Sitsiliyaning bir nechta shaharlari Gannibal tomoniga otdi. Lekin Gannibal galaba natijalaridan oxirigacha foydalanmadi. Ozining taktik muvaffaqiyatini u strategik muvaffaqiyatga aylantirishga urunmadi. Rim­parfiyaliklar urushidagi harbiy san‘at. M.a. II asrda Rimda otkazilgan keyingi harbiy islohotlar konsul Gay Mariyaning faoliyati bilan bog‗liqdir. Mariyaning taklifiga binoan bir nechta tashkiliy tadbirlar otkazildi. Qadimgi Rimning qurolli kuchlari militsiya tizimidan professional, yollangan armiyaga otdi. Legionlarning safi ozgardi: har uchta manipulalar bitta kogortaga (600 jangchi) birlashtirilib, ular har biri beshta kogortaga ega bolgan ikki chiziqda joylashtirildi. Taktik birlik kogorta bolgan. O‗nta kogorta bitta legionga birlashtirilgan (18-rasm). Kogortaga tribun qo‗mondonlik qilgan. Manipulalarning kogortalarga birlashtirilishi legionning mustaqilligini va alohida birlashmalarning zarbdor kuchini oshirdi, ularni boshqarishni yaxshiladi, yangi kogorta taktikasining rivojlanishini boshlab berdi. Legionning kogortalar boyicha tashkil etilishi II asrning oxirigacha saqlanib qolindi. Qadimgi Rim harbiy san‘atining rivojlanishiga Gay Yuliy Sezar (m.a.100-44 y.) katta rol oynadi. M.a. 60- yilda Sezar Rim legionlariga qomondonlik qildi, Ispaniyada galabalarni qolga kiritdi va Rimda juda mashxur boldi. Shu yili Sezar osha davrning katta ta‘sirga ega bolgan siyosiy va harbiy arboblari Gnem Pompey va Mark Krasslar bilan ittifoq tuzdi. Shunday qilib, birinchi triumviratSezar, Pompey, Krass) paydo boldi. Tez orada u Rimning xaqiqiy hukmdoriga aylandi va uning faoliyati respublika senatiga qarshi yonaltirildi. M.a. 59- yilda Sezar konsul etib saylanganidan keyin davlat tizumini mustahkamlash va armiya faxriylarini ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida bir nechta qonunlarni yaratdi. Galliyaga yurishlari chogida (m.a. 58-51 y.) u butun Alp orti Galliyasini egalladi. Galliyadagi galaba Sezarning shuxratini yanada oshirdi. 18 rasm. Legionning kogortalar bo„yicha saflanishi Sezar yiqqan legionlarini yangi tamoyil boyicha tashkil etdi. Legiondagi jangchilarning soni 3000 dan 4500 gacha kishi atrofida edi. Har bir legionning safiga ogir yoy oqlarini otuvchi 55 karabalchilar, 10 ta yovvoyi eshak va ogir toshlarni uloqtiradigan katapultalar kiritilgan, ayniqsa qal‘alarni qamal qiladigan texnika oz rivojlanishiga ega boldi. Piyoda yordamchi qoshinlar - kamonchilar va palaxmonchilar katta rol oynay boshladilar. Sezar armiyasida har bir legionda 300 chavandozdan tashqari, dostona Galliya qabilalaridan kelgan 4-5 ming chavandoz ham bolgan. Vaziyatdan kelib chiqib legionning jangovar tartibi uch chiziqdan iborat bolgan. Birinchi chiziqda 4 ta kogorta, ikkinchi va uchinchi chiziqlarda uchtadan kogorta bolgan. Ikkinchi chiziq asosan qollab­quvvatlovchi chiziq bolgan, legionning uchinchi chizigi umumiy zaxirani tashkil etgan, undan dushmanning fronti va qanotiga qarshi qat‘iy manyovrni amalga oshirish yoki uning zarbasini qaytarish uchun foydalanilgan. Legionning jangovar tartibi endi juda barqaror boldi. Avval faqat qal‘alarni shturm qilish uchun qollanilgan «Toshbaqa» usulidan, dushman otliqlarining tosatdan bergan zarbalaridan himoyalanish uchun foydalanila boshlandi.Avangardga otliqlar va yengil qurollangan piyodalar ajratila boshlandi. Avangard ilg‗or otryadlarni oldinga yonaltirgan va ularning safidan alohida razvedkachilar yuborilgan. Arergardga muntazam piyodalarning uchdan bir qismigacha ajratilgan, ularning aksariyatini yosh legionerlar tashkil etgan. Legionlar bosh kuchlarni tashkil etgan. Sezar davrida legionlar juda harakatchan boldi. Kunduzgi oddiy bir kunlik yurib otish 25 kilometrdan oshmagan, tezlik bilan yurish-30 kilometrdan ortiq, ota tezlik bilan harakatlanish 45 kilometrga yetgan. Dushman hujum qilish extimoli bor vaziyatda jangovar tartibga yoyilib safar amalga oshirilganlar. Rim armiyasida shtab va muhandislik xizmatlari asoslarini yaratishda Sezarning katta xissasi bor. Sarkardaning shtabi yaratilib, u harbiy boshliqlarni tayyorlash maktabi boldi. Shtab legatlar va tribunlardan tashkil topgan. Legatlar - senat tomonidan tayinlangan sarkardalarning yordamchilari bolib, ular yirik qoshin otryadlariga yoki jangovar tartibning bir qismiga qomondonlik qilganlar. Legionda 6 nafardan harbiy tribunlar bolgan. Ular sarkardalar va legatlarning buyruglarini bajarganlar, kichik otryadlarga qomondonlik qilganlar va harbiy kengashlarda qatnashganlar. Shtablarga ad‟yutantlar majburiyatlarini bajaruvchi yosh kongillilar biriktirilganlar. Birinchi senturiya komandiri manipulaga qomondonlik qilgan. Kogortaga triariyalar senturiyasi senturioni qomondonlik qilgan. Har bir legionni birinchi kogortasining oltita senturioni harbiy kengashning majlisida qatnasha olgan. Rim­parfiyaliklar urushidagi harbiy san‘at. M.a. II asrda Rimda otkazilgan keyingi harbiy islohotlar konsul Gay Mariyaning faoliyati bilan bogliqdir. Mariyaning taklifiga binoan bir nechta tashkiliy tadbirlar o‗tkazildi. Qadimgi Rimning qurolli kuchlari militsiya tizimidan professional, yollangan armiyaga otdi. Legionlarning safi ozgardi: har uchta manipulalar bitta kogortaga (600 jangchi) birlashtirilib, ular har biri beshta kogortaga ega bolgan ikki chiziqda joylashtirildi. Taktik birlik kogorta bolgan. Onta kogorta bitta legionga birlashtirilgan (18-rasm). Kogortaga tribun qomondonlik qilgan. Manipulalarning kogortalarga birlashtirilishi legionning mustaqilligini va alohida birlashmalarning zarbdor kuchini oshirdi, ularni boshqarishni yaxshiladi, yangi kogorta taktikasining rivojlanishini boshlab berdi. Legionning kogortalar bo‗yicha tashkil etilishi II asrning oxirigacha saqlanib qolindi. Qadimgi Rim harbiy san‘atining rivojlanishiga Gay Yuliy Sezar (m.a.100-44 y.) katta rol oynadi. M.a. 60- yilda Sezar Rim legionlariga qomondonlik qildi, Ispaniyada galabalarni qolga kiritdi va Rimda juda mashxur boldi. Shu yili Sezar osha davrning katta ta‘sirga ega bolgan siyosiy va harbiy arboblari Gnem Pompey va Mark Krasslar bilan ittifoq tuzdi. Shunday qilib, birinchi triumviratSezar, Pompey, Krass) paydo boldi. Tez orada u Rimning xaqiqiy hukmdoriga aylandi va uning faoliyati respublika senatiga qarshi yonaltirildi. M.a. 59- yilda Sezar konsul etib saylanganidan keyin davlat tizumini mustahkamlash va armiya faxriylarini ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida bir nechta qonunlarni yaratdi. Galliyaga yurishlari chogida (m.a. 58-51 y.) u butun Alp orti Galliyasini egalladi. Galliyadagi galaba Sezarning shuxratini yanada oshirdi. 18 rasm. Legionning kogortalar bo„yicha saflanishi Sezar yiqqan legionlarini yangi tamoyil boyicha tashkil etdi. Legiondagi jangchilarning soni 3000 dan 4500 gacha kishi atrofida edi. Har bir legionning safiga ogir yoy oqlarini otuvchi 55 karabalchilar, 10 ta yovvoyi eshak va ogir toshlarni uloqtiradigan katapultalar kiritilgan, ayniqsa qal‘alarni qamal qiladigan texnika oz rivojlanishiga ega boldi. Piyoda yordamchi qoshinlar - kamonchilar va palaxmonchilar katta rol oynay boshladilar. Sezar armiyasida har bir legionda 300 chavandozdan tashqari, dostona Galliya qabilalaridan kelgan 4-5 ming chavandoz ham bolgan. Vaziyatdan kelib chiqib legionning jangovar tartibi uch chiziqdan iborat bolgan. Birinchi chiziqda 4 ta kogorta, ikkinchi va uchinchi chiziqlarda uchtadan kogorta bolgan. Ikkinchi chiziq asosan qollab­quvvatlovchi chiziq bolgan, legionning uchinchi chizigi umumiy zaxirani tashkil etgan, undan dushmanning fronti va qanotiga qarshi qat‘iy manyovrni amalga oshirish yoki uning zarbasini qaytarish uchun foydalanilgan. Legionning jangovar tartibi endi juda barqaror boldi. Avval faqat qal‘alarni shturm qilish uchun qollanilgan «Toshbaqa» usulidan, dushman otliqlarining tosatdan bergan zarbalaridan himoyalanish uchun foydalanila boshlandi.Avangardga otliqlar va yengil qurollangan piyodalar ajratila boshlandi. Avangard ilgor otryadlarni oldinga yonaltirgan va ularning safidan alohida razvedkachilar yuborilgan. Arergardga muntazam piyodalarning uchdan bir qismigacha ajratilgan, ularning aksariyatini yosh legionerlar tashkil etgan. Legionlar bosh kuchlarni tashkil etgan. Sezar davrida legionlar juda harakatchan boldi. Kunduzgi oddiy bir kunlik yurib otish 25 kilometrdan oshmagan, tezlik bilan yurish-30 kilometrdan ortiq, ota tezlik bilan harakatlanish 45 kilometrga yetgan. Dushman hujum qilish extimoli bor vaziyatda jangovar tartibga yoyilib safar amalga oshirilganlar. Rim armiyasida shtab va muhandislik xizmatlari asoslarini yaratishda Sezarning katta xissasi bor. Sarkardaning shtabi yaratilib, u harbiy boshliqlarni tayyorlash maktabi boldi. Shtab legatlar va tribunlardan tashkil topgan. Legatlar - senat tomonidan tayinlangan sarkardalarning yordamchilari bolib, ular yirik qoshin otryadlariga yoki jangovar tartibning bir qismiga qo‗mondonlik qilganlar. Legionda 6 nafardan harbiy tribunlar bolgan. Ular sarkardalar va legatlarning buyruglarini bajarganlar, kichik otryadlarga qomondonlik qilganlar va harbiy kengashlarda qatnashganlar. Shtablarga ad‟yutantlar majburiyatlarini bajaruvchi yosh kongillilar biriktirilganlar. Birinchi senturiya komandiri manipulaga qomondonlik qilgan. Kogortaga triariyalar senturiyasi senturioni qomondonlik qilgan. Har bir legionni birinchi kogortasining oltita senturioni harbiy kengashning majlisida qatnasha olgan.Qoshinning jangovar tartibi har birida 10 tadan sherengaga ega bolgan uch chiziqdan tashkil topdi. Sezar armiyasining chap qanoti va Pompey armiyasining ong qanoti irmoqning egilgan qirgogiga borib taqalgan edi, shuning uchun har ikkala tomonning otliqlari irmoqning qarama­qarshi tomonlaridagi qanotlarda joylashdi. Pompey otliqlarini asosiy zarba berish extimoli bor yonalishini oldindan bilgan Sezar, uchinchi chiziqdan 10-legionning saralangan oltita kogortasini oldi va ularni alohida zaxira sifatida ozining ong qanoti ortiga joylashtirdi, uchinchi chiziqning qolgan kogortalari umumiy zaxirani tashkil etdi. Jangning boshida Pompey otliqlari
Xulosa
Men Muminov Yaxyobek ushbu mavzudan shuni xulosa qildimki har bir davlat o’z mustaqilligi yolida har qanday urushlar olib boradi. Rim, Qadimgi Rim davlat. Rivoyatga koʻra, Rim shahriga aka-uka Romul va Rem tomonidan miloddan avvalgi 754-753 yilda asos solingan.
Kanna jangida rimliklarning imperatori Emiley Pavel Kanna yaqinida janga kirmaslik chekinish dushmanni ortidan ergashtirish va Rim piyodalarining harakatlari qulay bolagan pozitsiyadan janga kirishishi Rimliklarning ushbu jangda g’olib bolishiga sabab boldi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. S.Mamajonov “Harbiy tarix” Darslik 2021-yil
2.” O’zbekiston tarixi ” 1967-yil
3.” Qadimgi dunyo tarixi” 6-sinf