Falsafa asoslari

ШШШШШШШШЯШИШШЯШШВШШШ 
Jahon madaniyati ravnaqiga ulkan hissa qo'shgan siymolardan 
biri, ulug' o'zbek shoiri va mutafakkiri Nizomiddin Mir Alisher 
Navoiydir (1441—1501). Uning otasi G'iyosiddin kichkina Shahri-
sabzdan Hirotga borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy Hi-
rotda Husayn Boyqaro saroyida turli lavozimlarda ishladi, 1472-
yildan boshlab vazir etib tayinlandi. Mamlakat obodonchiligi, 
xalq ravnaqi va osoyishtaligi yo'lida ko'p ishlar qildi. 
Navoiy ijodi boy bo'lib, asarlari turli mavzularga bag'ishlangan. 
«Xamsa» ya'ni «Hayratul abror», «Farhod va Shirin», «Layli va 
Majnun», «Sab'ai sayyor», «Saddi Iskandariy» dostonlari hamda 
«Xazoyin ul maoniy» («Ma'nolar xazinasi»), «Lison ut-tayr», 
«Majolis un nafois», «Mahbub ul qulub», «Mezon ul-avzon», 
«Muhokamat ul-lug'atayn» va boshqalar. 
Navoiyning ijodi falsafiy fikrlarga boy bo'lib, unda jamiyat va 
inson munosabati, insonning baxt-saodati, komil inson va fozil 
jamoa, ta'lim-tarbiya haqidagi fikr-o'ylari o'z ifodasini topgan. 
Shoir ijtimoiy-falsafiy qarashlarining muhim xususiyati shundan 
iboratki, unda falsafiy fikrlar majoziy tarzda, badiiy o'xshatish va 
ramziy iboralar yordamida, zohiriy va botiniy ma'nolarda bayon 
qilinadi. Navoiyning ijodiy merosida insonparvarlik va komil in­
son g'oyasi muhim o'rinni egallaydi. Navoiyning yaxshilik, ezgu-
lik, muhabbat, do'stlik, adolat, tinchlik, osoyishtalik va boshqa 
go'zal fazilatlar, ma'naviy-axloqiy qadriyatlar to'g'risidagi qim-
matli fikrlari, nasihatomuz so'zlari respublikamiz mustaqillikka 
erishgandan so'ng ham barkamol insonni tarbiyalashga xizmat 
qilmoqda. 
O'sha davrning ko'zga ko'ringan mutafakkirlaridan biri Ka-
moliddin Husayn Voiz Koshifiy (taxm. 1440/1450 — 1505-yillarda 
yashagan) bo'lib, O'rta Osiyo va Xurosonda axloq falsafasi rivo-
jiga hissa qo'shgan. Koshifiy Sabzavor shahrida tavallud topadi, 
keyinchalik Abdurahmon Jomiyning taklifi bilan Xirotga ko'chib 
keladi. U qolgan umrini Hirotda o'tkazadi va shu yerda vafot etadi. 
Olimning muhim risolalari «Axloqi muxsiniy» «Futuvvatnomayi 
sultoniy», «Anvari Suxayli», «Maxzanul-insho», «Risolayi xotami-
ya» va boshqalardir. Koshifiy katta olim va mudarris bo'lib yetisha-
di, butun umrini ilm-fan va nasru-nazm ravnaqiga bag'ishlaydi. U 
54 

---

Navoiy va Jomiy bilan do'stona aloqada bo'ladi. «Mavlono Husayn 
Voiz Koshifiy taxallus qilur, sabzavorlikdur. Yigirma yilqa yaqin 
borkim, shahardadur va mavlono zufundun va rangin va purkor 
voqe' bo'lubtur. Oz fan bo'lg'aykim, daxli bo'lmag'ay. Xususan, 
va'z, insho va nujumki, aning haqqidur va har qaysida mashhur 
ishlari bor...» — degan edi Navoiy uning haqida. 
XV asrning oxiridan boshlab Temuriylar davlati sekin-asta 
inqirozga yuz tuta boshladi. Bunga temuriy shahzodalarining 
o'zaro urush-janjallari, tarqoqlikning kuchayishi, o'zaro nizolar, 
taxt uchun kurashlar natijasida mamlakatning bo'linib ketishi, 
iqtisodning tushkunlikka uchrashi sabab bo'ldi. Natijada Mova-
rounnahr Shayboniyxon tomonidan bosib olindi.