Falsafa va fizikada substansiya, substrak va materiyaning o’zaro aloqasi

Gravitatsion
(kvantlar-gravitonlar)
Elektromagnit
(kvantlar - fotonlar)
Elektron-pozitronli
(kvant elektronlar, pozitronlar)
Yadro
(kvantlar - mezonlar)
Maydon
Umuman olganda, substansiya, substrat va materiya o'rtasidagi munosabatlar murakkab va ko'p qirrali mavzu bo'lib, uni asrlar davomida faylasuflar ham, fiziklar ham o'rganib kelishadi. Ushbu tushunchalarning tabiati bo'yicha turlicha qarashlar bo'lishi mumkin bo'lsa-da, ularning barchasi bizning jismoniy dunyoni va uni boshqaradigan asosiy tamoyillarni tushunishimizda muhim rol o'ynaydi. Ushbu tushunchalarning nozik tomonlarini o‘rganishda davom etar ekanmiz, moddiy olamning ishlashi haqida yanada chuqurroq tushunchaga ega bo‘lishimiz aniq.