Falsafa va fizikada substansiya, substrak va materiyaning o’zaro aloqasi

Oob’ektiv-idealistik yondashuv – materiya barcha mavjudlikdan qat’iy nazar, dastlabki ideal (mutlaq) ruhning tug‘ilishi (ob’ektivizatsiya) bo‘yicha ob’ektiv mavjuddir;
Sub’ektiv-idealistik yondashuv – materiya mustaqil voqelik sifatida umuman mavjud emas, u faqat sub’ektiv (inson ongida) mavjud ruhning mevasi (fenomen – hayoliy voqelik «gallyusinatsiya»);
Pozitiv yondashuv – materiya tushunchasi yolg‘ondir, chunki uni tajribaviy-ilmiy tadqiqot yordamida to‘liq o‘rganish va isbotlash mumkin emas.
Jonsiz tabiat
Jonsiz tabiatning darajalari
submikroelementar (kvarklar, glyuonlar, superstrunalar – materiyaning eng kichik birliklari, atomdan ham kichik);
mikroelementar (adronlar, kvarklardan tashkil topgan elektronlar); yadro (atom yadrosi);
atomar (atomlar);
molekular (molekulalar);
yagona jismlar darajasi;
makrotana daraja;
planetalar darajasi; planetalar tizimi darajasi;
gallaktikalar darajasi;
gallaktikalar tizimi darajasi;
metagalaktikalar darajasi;
butun Olam darajasi.
Materiya (moddiy borliq)
Materiya tuzilishi elimentlari
Materiyaning
uch tarkibiy darajasi
Mikrodunyo
«...dan tashkil topadi»
tamoyili amal
qilmaydigan atomlar
va elementar
zarralar dunyosi
Megadunyo
koinot dunyosi
(sayyoralar,
yulduzlar
komplekslari,
galaktikalar,
megagalaktikalar)
Маkrodunyo
barqaror shakllar
va insonga mos
kattaliklar dunyosi
(unga molekulalarning
krisstallashgan
komplekslari,
organizmlar,
organizmlarning
hamjamiyatlari
ham kiради)
12
Hozirgi davrda materiyaning uch
tarkibiy darajasi farqlanadi:
-mikrodunyo – «...dan tashkil topadi» tamoyili amal qilmaydigan atom-
lar va elementar zarralar dunyosi.

• megadunyo – koinot dunyosi (sayyoralar, yulduzlar komplekslari,

galaktikalar, megagalaktikalar);

• makrodunyo – barqaror shakllar va insonga mos kattaliklar dunyosi

(unga molekulalarning krisstallashgan komplekslari, organizmlar,
organizmlarning hamjamiyatlari ham kiradi);

• materiyaning harakat shakllari bir-biri bilan genetik jihatdan, kelib chiqishi

jihatdan ketma-ket bog’langan ya’ni harakatning murakkabroq
shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiqqandir.

Materiya tuzilishi haqidagi tabiiy-ilmiy ta’savvurlar