Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va

Ontologiya» atamasi. Falsafaning ko‘plab sohalari va turli
yo‘nalishlari bor. Ular orasida borliq to‘g‘risidagi fan «Ontologiya» muhim o rin egallaydi. Ontologiyaning predmetini borliq
tashkil etadi. Uning mazmuni borliq va yo‘qlik, me’yor va sifat,
miqdor va olchov, makon va zamon, harakat va o‘zgarish kabi
tushunchalar orqali yoritiladi.
0 ‘z o‘rni va ahamiyatiga kora asl falsafani olganish aynan
ontologiyadan boshlanadi. Shuning uchun ham olm ishda yashagan faylasuf va mutafakkirlar ijodida ontologiya qamrab oladigan
borliq va mavjudlik, koinot va olam, botiniylik va zohiriylik, borlik va yo‘qlik, materiya va harakat, makon va zamon, cheklilik
va cheksizlik, inson va jamiyat borligl bilan bogliq masalalarga
alohida ahamiyat berilgan. Falsafa tarixida ushbu sohaga doir
turli oqimlar va yo‘nalishlar shakllangan.
«Ontologiya» atamasi borliq haqidagi ta’limot ma’nosida ilk
bor R.Goklenius (1636-yil) va I.Klauberg (1646-yil) tomonidan
ilmiy muomalaga kiritilgan. Lug‘aviy ma’noda u yunoncha «ontos» — borliq va «logos» — ta’limot degan mazmunni anglatadi.
G ‘arb faylasufi X.Volf tadqiqotlari bu atamaning keng tarqalishiga asos yaratdi va u falsafaning asosiy mazmunini tashkil etuvchi
muhim bo‘1imini ifodalay boshladi.
Gnoseologiya — bilish falsafasi bolib, olamni anglash, bilish
nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to‘g‘risidagi
ta’limotdir. Gnoseologiya asosan, bilishning falsafiy muammolarini
hal etish bilan shug‘ullanadi. Har bir tarixiy davr jamiyatning
rivojlanish ehtiyojlaridan kelib chiqib, gnoseologiya oldiga yangi
vazifalar qo‘yadi. Xususan, XVII asr o‘rtalarida yevropalik faylasuflar ilmiy bilishning ahamiyati, haqiqiy ilmiy bilishlar hosil
qilishning usullarini o‘rganish, ilmiy haqiqat mezonini aniqlash
bilan shug‘ullandilar. Tajribaga asoslangan bilimgina haqiqiy bilimdir, degan g‘oyani olg‘a surdilar.
XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli imkoniyatlariga, ratsional bilishning hissiy bilishga nisbatan ustunligiga alohida urg‘u berdilar. Buyuk nemis faylasufi I. Kant bilish natijalarining haqiqiyligi xususida emas, balki insonning bilish qobiliyatlari
haqida bahs yuritdi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi, degan masala keskin qo‘yildi. Insonning bilish imkoniyatlariga
shubha bilan qaraydigan faylasuflar agnostiklar deb ataldi. «Gnoseologiya» vujudga keldi
va u qadimgi lotincha «gnozis» — bilish va «logos» — fan, ilm
ma’nolarini anglatadi.