Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi. Reja

Mazdakiylik ham Turonda keng tarqalgan. Uning asoschisi Mazdak (470-529) zardushtiylik koxinlari va zodagonlariga qarshi kurashga boshchilik qilgan. Uning ta’limotiga ko‘ra, olamda ezgulik, yorug‘lik manba’i bilan qorong‘ulik (johillik) o‘rtasidagi kurashda «yaxshilik» «yomonlik» ustidan g‘alaba qozonadi.Mazdakiylik g‘oyalari Eron va Turonda keng yoyilib, saltanat hamda boy-zodagonlar uchun xavf soladi. CHunki bu ta’limotga ko‘ra, o‘ziga tinch, boy odamlar nochor kishilarga yordam qo‘llarini cho‘zishlari kerak edi. Aks holda ular mulkining bir qismi zo‘rlik bilan qashshoqlarga olib berilardi. Mazdakiylik harakati bostirilib, Mazdak qatl etilgan bo‘lsa-da, ammo uning ta’limoti Eron, Turon, Ozarbayjon xalqlarini zulmga, adolatsizlikka qarshi kurashida qo‘l keldi. Turonni arablar bosib olgach, ularga qarshi kurash (Muqanna, Bobak qo‘zg‘alonlari) uchun g‘oyaviy madad rolini o‘ynadiTurk hoqonlarining birlashishga qaratilgan otashin da’vatlariga qaramay, VII asr oxiri VIII asr boshlariga kelib o‘zaro qirg‘inbarot urushlarda, ayniqsa Xitoy hoqonlari va Eron shoxlarining bu xalqning orasini buzishga qaratilgan makrli tashqi siyosatlari hamda bosqinchilik urushlari tufayli Markaziy Osiyo xalqlari xoldan toygan edilar. Uning ustiga turli xudolarga sig‘inish natijasida g‘oyaviy parokandalik ham dushmanga qarshi birlashib kurashishga mone’lik qilardi.
Parchalanib ketgan va yagona davlatga ega bo‘lmay qolgan turk elatlarini bosib olish arab istilochilari uchun nisbatan qiyin bo‘lmadi. Ammo bu erksevar xalqni butunlay bo‘ysundirib olish qiyin kechdi. So‘gdda, CHoch, Ettisuv – Talas. CHu vodiysi, Ili daryosi bo‘ylari, Irtish (Eritish) havzasida, Farg‘ona vodiysi, Zarafshon vodiysi, Tohariston, Buxoro, Samarqandda arab bosqinchilariga qarshi katta qo‘zg‘alonlar bo‘ldi. Ayniqsa Ishoq Turk (769-776), Muqanna (767-783) boshchiligidagi hamda Rafi’ ibn Lays boshliq So‘g‘d qo‘zg‘alonlari arab bosqinchilarini holdan toydirdi.
Harbiy kuch bilan bu erksevar xalqni boshqarib bo‘lmasligiga aqli etgan arab siyosatdonlar islom g‘oyalarini ta’sirli mafkuraviy usullar bilan odamlar ongiga singdirish, uni xalq maslagiga aylantirish yo‘lini tutdilar. Ular zardushtiylik va boshqa dinlarga oid barcha kitoblarni yondirdilar, ularga e’tiqod qilganlarni qatl etdilar, ko‘p ulamolar boshqa mamlaktalarga qochib, jonlarini saqlab qoldilar. Arab tili va yozuviga davlat maqomi berildi. Bosqinchilar mahalliy xalq namozgohlarini buzib, masjidlar qurdirdilar. Nomozga kelganlarga 2 dirhamdan pul in’om etdilar. Islomga o‘tganlarni soliqlarning bir qismidan ozod etdilar. SHu tariqa 1-2 avlod o‘tgach, keyingi avlod to‘lasicha islomni qabul etdi.Arab istilosi tufayli g‘arbiy Xitoydan tortib Ispaniyagacha, SHimoliy Afrikani o‘z ichiga olgan juda katta xududda imperiya yuzaga keldi. Bu yirik markazlashgan davlatning barpo bo‘lishi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotning rivoji uchun qulay sharoitlar yaratdi. Iqtisodiy va savdo-sotiq rivoji fan oldiga yangi katta talablar qo‘ya boshladi. Natijada Bog‘dod, Samarqand, Buxoro kabi shaharlarda yirik kutubxonalar vujudga keldi. Madrasalar, mahadlar (diniy oliy o‘quv yurtlari) barpo bo‘ldi. Ularda sof diniy bilimlardan tashqari, dunyoviy fanlar ham o‘qitila boshlandi. Bog‘dodda «Baytul-ilm» - fanlar akademiyasi barpo etildi, unda qadimiy olimlar, ulamolar, faylasuflar, ilohiyotchilarning kitoblari to‘plandi. U joyda Markaziy Osiyolik olimlar ko‘p edi. qadimiy kitoblarni arab tiliga tarjima qilish, ularga sharhlar yozish keng tus oldi. Ayniqsa xristian ruhoniylarining ta’zyiqi ostida xalq xotirasidan chiqarib yuborilgan miloddan avvalgi grek olimlarining asarlari tarjima qilingani va ularga sharhlar yozilgani indiavidual va ijtimoiy ongda jiddiy o‘zgarishlarga olib keldi. Astronomiya, matematika, geologiya, geodeziya, geografiya, lingvistika kabi fanlar rivojlanishi ta’sirida falsafiy fikrlarda ham yangicha yondashuvlar paydo bo‘la boshladi. Xalifatdagi ijtimoiy-siyosiy hayot va uni barqaror qilish maqsadlari mahalliy aholining urf-odatlari, marosimlari, umuman madaniyatiga yangicha munosabat belgilashni taqoza etardi. CHunki bosib olingan mamlakatlardagi iqtisodiy va madaniy hayot arablarnikidan ancha ustun turardi. Bularni hisobga olmay siyosat va mafkura belgilash imperiya asoslariga putur etkazishi mumkin edi.
Ma’lumki, SHarq falsafasining etakchi yo‘nalishi inson qalbini, ruxini poklashga, unda komil insonlik sifatlarini vujudga keltirishga, shu negizda ijtimoiy munosabatlarni insoniylashtirishga qaratilgan.Co‘fiylik oqim sifatida islomgacha xam mavjud bo‘lganini tadqiqotchilar ko‘rsatmoqdalar. Masalan, SHamsuddin Boboxonov va Abdulaziz Mansurning fikricha, tasavvuf lafzi xijratning ikkinchi asrida paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin shu mazmunni ifoda etuvchi zoxidlik kabi lafz-istilohlar orqali bu yo‘nalish islomdan oldingi davrlarda ham mavjud bo‘lganligini qayd etib o‘tadilar. Ammo u islom zaminida muayyan bir tizimga kirib, tashkiliy tus olganini aytish joizdir.Tasavvuf murakkab diniy-falsafiy oqim bo‘lib xilma-xil yo‘nalishga ega. Unda 2 ta asosiy goyaviy yo‘nalish ko‘zga yaqqol tashlanadi: bu o‘tkinchi dunyo, mol-mulk, mansabga ixlos qo‘yish Allohni unutishga, imonsizlikka olib keladi, degan g‘oyaga tayanib, tarki dunyochilikni targib etganlar; azro‘zi azalda peshonaga yozilgan taqdir borligiga, odam undan qochib qutila olmasligiga ishontirishga intilganlar.
Ikkinchi yo‘nalish – bu dunyo Alloh tomonidan odamlar, ularning insonlardek yashashi uchun yaratilgani, odam shu dunyodagi ezgu ishlari bilan u dunyoda xudo visoliga etishi uchun og‘ir, mashaqqatli poklanish yo‘lidan borishini tashviq etganlar.Tasavvufda Alloh raxmatiga etishishning, inson ma’naviy kamolot yo‘lining 4 bosqichi mavjudligi tasdiq etiladi. Bular shariat, tariqat, ma’rifat va xaqiqatdan iborat.
SHariat – diniy qonun-qoidalar va marosimlarni, qur’oni Karim va Xadisi SHarifdagi axloqiy, iloxiy ko‘rsatmalarni puxta o‘zlashtirish, aynan izchil sur’atda bajarish, xudoga ibodat qilishdir. SHariat xudoni idrok bilan tanishni ko‘zda tutadi. SHariat talablari, qoidalarini bajarmasdan tariqatga o‘tish mumkin emas.
Tariqat – er yuzasidagi lazzatlardan voz kechib, nafsni tiyib, xilvatda yashab, faqat xudo xaqida o‘ylash, hayol surish, eslash, uni qalbdan sevishdan iborat yo‘lni tanlash bosqichidir.