Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi. Reja

Lekin bilim ob’ektiv va haqiqat bo’lishiga qaramasdan, u hamma narsani qamrab ololmaydi. Falsafiy, metafizik bilim dunyosi ustida boshqa bir dunyo borki, u bilan ilohiyot shug’ullanadi. Bu dunyoga tafakkurning tabiiy kuchi bilan kirish mumkin emas. Foma Akvinskiy ta’limoticha, xristianlik dinining o’ta muhim sirlari falsafa va bilimdan tashqarida bo’ladi. Bu yerda gap g’ayri-tabiiy haqiqatlar haqida ketayapti. Lekin uningcha, fan va din o’rtasida qarama-qarshilik yo’q. Xristian dini aqldan ustun turadi, lekin aqlga qarama-qarshi emas. Haqiqat faqat bitta, chunki u xudodan kelib chiqadi. Xristian diniga qarshi inson aqli pozitsiyasidan qarama-qarshi qo’yilgan dalillar komil, ilohiy aqlga qarama-qarshidir. Inson tafakkuri ega bo’lgan vositalar esa yetarli emas. Bunday fikrni Foma hamma vaqt o’zining bahs yurituvchi risolalarida ta’kidlaydi. Bu munozarali risolalar mushriklarga ham, xristian shakkoklariga ham qarshi qaratilgan edi.
Uningcha, falsafa ilohiyotga, dinga shuning uchun xizmat qilishi kerakki, u diniy haqiqatlarni aks ettiradi, ularni tafakkur kategoriyalarida talqin qiladi, shuningdek, dinga qarshi bo’lgan soxta dalillarni inkor qiladi. Falsafaning o’zi g’ayritabiiy haqiqatni isbot qilolmaydi, lekin unga qarshi qo’yilgan dalillarni kuchsizlantiradi. Akvinskiy dunyoqarashida ilohiyotning quroli sifatidagi falsafaning roli mukammal o’z aksini topgan.
Akvinskiyning borliq haqidaga ta’limotida olam bir necha bir-biridan ajralgan pog’onalarga bo’lingan tartibda mavjuddir. Eng quyi pog’ona- o’lik tabiat. Uning ustida o’simlik va hayvonot dunyosi mavjud. Ulardan esa eng yuqori pog’ona odamlar dunyosi kelib chiqadi. Odamlar dunyosi g’ayritabiiy, ruhiy dunyoga o’tish bosqichidir. Hamma mavjud narsalarning maqsadi, ma’nosi, oliy darajasining birinchi mutlaq sababi, eng komil reallik-xudodir.
Akvinskiy o’zining jon va bilish haqidagi ta’limoti asosida axloqiy ta’limotni yaratdi. Axloqiy faoliyatning belgilovchi omili deb Akvinskiy iroda erkinligini ko’rsatadi. Olijanoblik belgilari sifatida Akvinskiy yunon falsafasidagi to’rt fazilat: donolik, jasurlik, mo’tadillik, adolatdan tashqari yana uch xristianlik oliyjanobligini: - iymon, umid va muhabbatni e’tirof etadi. Olijanoblik haqidagi Akvinskiy ta’limoti murakkab, lekin bu ta’limotning markaziy g’oyasi oddiy. Bu quyidagi g’oyaga asoslanadi: inson tabiati aqldir. Demak, kim aqlga qarshi bo’lsa, u insonga ham qarshidir. Aql irodadan ustun va uni boshqaradi. Uningcha hayotning ma’nosi baxtdir. Baxtni esa u xudoni shuur qilish va bilish deb hisoblaydi. Bilish insonning eng oliy vazifasidir. Xudo- bilishning tubsiz manbai. Insonning oxirgi maqsadi xudoni shuur qilish, bilish va unga muhabbatdir. Bu maqsadga erishish yo’li sinovlarga to’la. Aql insonni axloqiy tartibga yetaklaydi. Axloqiy tartib-bu ilohiy qonunlardir. Aql abadiy rohat va baxtga erishish uchun nima qilish kerakligini insonga o’rgatadi.
Akvinskiy tabiat, moddiy dunyo, tabiiy-ilmiy masalalar bilan ham qiziqqan. U eng avvalo axloqiy dunyo, demak, jamiyat masalalari bilan qiziqadi. Uning diqqat markazida ma’naviy va ijtimoiy masalalar alohida o’rin egallaydi. Qadimgi yunonlar singari u ham odamni eng avvalo jamiyatda, davlatda olib qaraydi. Davlat umumiy farovonlik haqida g’amxo’rlik qilish vazifasini bajaradi. Lekin Akvinskiy ijtimoiy tenglikka mutlaq qarshi chiqadi. Tabaqalanish farqlari abadiydir, deydi u. Quyi tabaqalar o’z xo’jayinlariga bo’ysunishlari kerak, umuman, butun xristianlar uchun bo’ysunish-olijanoblikdir. Davlatning eng afzal shakli monarxiyadir. Xudo dunyoda, jon tanada qanday o’rin egallasa, monarx o’z podsholigida shunday o’rinni egallashi kerak. Olijanob va adolatli podshoning hokimiyati xudoning olamdagi hokimiyatining aks etishidir.
Monarxiyaning vazifasi fuqarolar farovonligini ta’minlashdir. Buning uchun eng avvalo tinchlikni saqlash va fuqarolar farovonligani ta’minlash kerak. Davlatning tashqi maqsadi va mazmuni esa samoviy rohat-farog’atga erishishdir. Bunga esa fuqarolarni davlat emas, cherkov yetaklaydi. Lekin har qanday cherkov emas, balki yerdagi xudoning o’rinbosari bo’lgan-Rim papasi boshchiligidagi cherkov yetaklamog’i lozim. Cherkovning roli davlatning rolidan yuqoridir, shuning uchun dunyoviy hokimlar cherkovga bo’ysunishi kerak. Demak, Akvinskiy dunyoviy hokimiyatning ruhoniylar hokimiyatiga bo’ysunishi zarurligini ta’kidlaydi. Hamma narsani qamrab oluvchi hokimiyat faqat cherkovga tegishlidir.