Fan: biologiya

SANA: __________ SINF 10
____
FAN: BIOLOGIYA 
60-MAVZU
: ARXEY, PROTEROZOY ERALARIDAGI HAYOT 
 
Darsning maqsadi:
 
1. 
Ta’limiy:
O’quvchilarga
arxey protezey eralaridagi hayot haqida tushuncha va
bilimlar berish
2. Tarbiyaviy: 
Mavzuga oid bilimlar asosida o’quvchilarga tarbiyaviy tushunchalar berish va 
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash
3. Rivojlantiruvchi: 
era, davr, arxey, proterozoy, paleozoy, mezozoy, kaynazoy xaqida o’quvchi 
bilimini rivojlantirish. 
Fanga oid kompetensiyalar: 
Biologik ob’ekt, hodisa, jarayonlarni tushunish, tanish, izohlash kompetentsiyasi.
Biologik ob’ekt, hodisa, jarayonlar ustida kuzatish va tajribalarni o’tkazish kompetentsiyasi.
Sog’lom turmush tarzi va ekologik kompetentsiya.
O’zini o’zi rivojlantirish kompetentsiyasi 
Doimiy ravishda o’z-o’zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga 
intilish, hayot davomida mustaqil o’qib-o’rganish, kognitivlik ko’nikmalarini va hayotiy tajribani 
mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o’zxatti harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul 
qila olish ko’nikmalarini egallashni nazarda tutadi. 
Uslubi:______________
Ko’rgazmali qurollar: «Biologiya» darsligi, «Biologiya fanidan o’quv uslubiy qo’llanma»Fanga oid 
ko’rgazmali qurollar va rasmlar
, doska bo’r, daftar. 
Darsning borishi: 
I.Tashkiliy qism: O’qituvchining salomlashishi, jurnalga yo’qlama qilishi,sinf o’quvchilarini darsga jalb 
qilib, ishchi muhitini yaratish. 
II.Uy vazifasining bayoni:______________________________________________________________ 
__________________________________________________________________________________ 
III.Yangi mavzuning bayoni:
Yer Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar bilan birgalikda 5 mlrd yil 

---

www.sadikov.uz @sadikov_uz
Mazkur dars ishlanmalar to’plamidan faqat namuna sifatida foydalansa bo’ladi!
ilgari paydo bo‘lgan. Yerning va undagi turli qatlamlarning yoshini aniqlashda, odatda, radioaktiv 
elementlarning parchalanishi asosiy mezon qilib olinadi. Yer paydo bo‘lganidan to hozirga qadar 
rivojlanish tarixi eralarga, eralar esa davrlarga, davrlar epoxalarga bo‘linadi. Eralarning nomi yunon 
tilidagi arxey (arxeis) – eng qadimgi, proterozoy (proteroszoe) – dastlabki hayot, paleozoy (paleozoe) – 
qadimgi hayot, mezazoy (mezos) – o‘rta hayot, kaynazoy (kainos) – yangi hayot degan ma’nolarni 
bildiradi. Arxey erasi 900 mln yil davom etgan. Eraning qatlamlari yuqori harorat 
va bosim ta’sirida ko‘rinishini o‘zgartirib, o‘zidan hech qanday hayot izlarini qoldirmagan. Dastlabki tirik 
organizmlar arxey erasida paydo bo‘lgan. Organik birikmalardan ohaktosh, marmartosh, ko‘mirli 
moddalarning bo‘lishi arxey erasida tirik organizmlar, bakteriyalar, ko‘k-yashil suvo‘tlari bo‘lganligidan 
dalolat beradi. Yerda hayot evolutsiyasining eng muhim bosqichi fotosintezning paydo bo‘lishi bilan 
bog‘liq, natijada organik olam o‘simlik va hayvonot dunyosiga ajraldi. Dastlabki fotosintezlovchi 
organizmlar – prokariotlar, ya’ni ko‘k-yashil suvo‘tlari – sianobakteriyalar bo‘lgan. Proterozoy erasi 
2000 mln yil davom etgan. Tog‘ hosil bo‘lish jarayonlari jadal kechgan. Natijada ko‘pgina quruqliklar 
hosil bo‘lgan. Bu erada bak teri yalar, suvo‘tlari avj olib rivojlangan. Qirg‘oqqa yaqin joyda ha yot kechi 
ruv chi suvo‘tlarida tana tabaqalashib, uning bir qismi substratga – biron sirt yuzasiga joylashib, boshqa 
qismi esa fotosintezni amalga oshirish ga moslashgan. Havo va suvning kislorod bilan to‘yinishi 
oqibatida aerob organizmlar paydo bo‘lgan. Proterozoy oxiriga kelib, ko‘p hujayrali organizmlar 
rivojlanadi. Kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, keyinchalik halqali chuvalchanglar, molluskalar, 
bo‘g‘imoyoqlilar paydo bo‘ladi. Proterozoy erasida ro‘y bergan aromorfoz tipidagi yirik o‘zgarishlarga 
ikki tomonlama simmetriyali hayvonlarning kelib chiqishini misol qilib keltirish mumkin. Bu ular tanasi 
oldingi va keyingi, yelka va qorin qismlariga bo‘linishini ta’minlaydi.
.IV.Mustahkamlash:
1. Yerning yoshini aniqlashda qanday mezonga asoslanadi? 
2. Arxey erasida nima sababdan tirik organizmlarning hech qanday qoldiqlari saqlanib qolmagan? 
3. Arxey erasidagi aromorfozlarni tushuntiring.