Fan bo‘yicha mustaqil ish mavzulari

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGIMUHAMMAD AL-
XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI 
  
“KOMPYUTER INJINERINGI” FAKULTETI 
1-BOSQICH TT-11-22 (s) GURUH TALABASINING 
‘‘Falsafa” fanidan 
MUSTAQIL ISHI
  
 
 

Bajardi:

Shomurodov Shahboz
 


 

 
 
 
 
 

---

REJA:
1.Falsafiy dunyoqarashni o’z-o’zinii anglashdagi roli.
2. Insonning ma’naviy kamolotida falsafiy dunyoqarashning roli.  
3. Bilim inson ma’naviy kamoloti omili. 
4. Tarix falsafasi va falsafa tarixi uyg‘unligi. 
5. Globallashuv sharoitida antropologik inqirozning oldini olishning
zaruriyati.
6. Ontologik va munosabatdosh kategoriyalarning uyg‘unligi. 
Bajarish: 
 1. Agar 
falsafa
so‘zining kelib chiqishi (etimologiyasi)ga e'tibor bersak, 
uning yunon tilidagi tarjimasi «donolikni sevaman» ma'nosini anglatadi.
Diogen Laertskiy
(eramiz II asri oxiri - III asr boshlari) so‘zlariga 
qaraganda, o‘zini birinchi marta faylasuf deb atagan kishi – yunon 
mutafakkiri va olimi 
Pifagor
dir. Faylasuflarning qanday ekanliklariga ta'rif 
berib, u shunday degan: «Hayot o‘yinga o‘xshaydi: ba'zilar unga 
musobaqalashgani kelsa, ayrimlar savdolashgani, eng baxtlilari esa 
tomosha qilgani keladilar; hayotda ham xuddi shunday, ba'zilar qullar kabi 
shuhrat va boylikka o‘ch bo‘lib dunyoga keladi, vaholanki faylasuflar - 
faqat 
haqiqat uchun keladi
».
Bugungi kunda haqiqatni izlash faqat falsafagina taalluqli degan fikrga 
qo‘shilib bo‘lmaydi. Faylasuf bo‘lmasdan ham fizika, tibbiyot, badiiy ijodda 
yoki kundalik hayotda bilim va haqiqatga intilish mumkin. Biroq haqiqatni 
ongli izlash aynan falsafadan boshlangan. 
«
Falsafa nima degani?
» savolga javob izlash oson emas. Har birimiz u yoki 
bu matn, yo nutq falsafiy yohud falsafiy emasligini ichki sezgi bilan his etamiz. 
Ammo falsafaga qat'iy ilmiy ta'rif berish juda mushkul. Bunga urinib 
ko‘rishning o‘zi kifoya. Falsafaga tegishli bo‘lmagan narsani aniqlash osonroq. 
Masalan, falsafa DNK tuzilishini aniqlash bilan shug‘ullanmaydi, differensial 
tenglamalarni yechmaydi, kimyoviy reaksiyalarni o‘rganmaydi, yer qobig‘i 
harakatini tadqiq etmaydi va hokazolar. 

---

Agar fanlar, aytaylik, botanika yoki lingvistika ta'riflarini oladigan bo‘lsak, 
ulardagi mavjud farq, odatda, mashg‘ulotning asl mohiyatiga daxl qilmaydi. 
Hech bir botanik mutaxassisligi fanining mavzusi - o‘simlik olami ekanligiga 
e'tiroz bildirmaydi. Har qanday lingvist o‘z fanining mavzusi - til ekanligini 
tasdiqlaydi. Falsafada esa boshqacharoq. Bir faylasufning ta'rifi 
boshqasinikidan farq qilishi mumkin. Falsafaning ta'rifi shu qadar ko‘p va 
turli-tumanki, ko‘pchilikda «O‘zi bir fan to‘g‘risida gap ketyaptimikin yoki 
yo‘qmi?» degan savol tug‘ilishi mumkin. 
Ba'zi falsafiy tizimlarda falsafa oliy bosh ibtido yoki birinchi sabab to‘g‘risidagi 
fan deb ta'riflanadi. Masalan, qadimgi yunon faylasufi 
Arastu
ta'limotida, u 
«barcha mavjudotning ibtidosi va sabablari to‘g‘risidagi fan» deyilgan bo‘lsa, 
o‘rta osiyolik mutafakkir 
Abu Ali Ibn Sino
falsafani «mutlaq borliq 
to‘g‘risidagi oliy fan» deb ta'riflagan. Boshqa yo‘nalishlarda falsafaning bosh 
sababi birinchi ibtidolarni bilish ekanligi umuman rad etiladi, masalan, o‘rta 
asr ilohiyotchisi 
al-G‘azzoliy
o‘zining «Faylasuflarni rad etish» nomli maxsus 
asarini shu mavzuga bag‘ishlagan. 
Ba'zi ta'limotlarda falsafa «to‘g‘ri fikrlash orqali erishilgan bilim» (
T.Gobbs
), 
umuman, «fanlarni ko‘rib muhokama qiluvchi» (G.V. Xegel) deb keng 
tasavvur qilinsa, boshqalarida tor ma'noda, masalan, «fikrning mantiqiy 
oydinlashuvi» 
(
L.Vitgenshteyn
) 
yoki 
«umummajburiy 
qadriyatlar 
to‘g‘risidagi fan» (
V.Vindelband
) sifatida tushuniladi. Odatda, falsafaning u 
yoki bu ta'rifi umuman falsafani emas, balki tegishli faylasuflarning o‘z 
nazariyalarini belgilashi hisoblanadi, 
garchand
, ko‘pchilik faylasuflar aynan 
o‘z falsafiy qarashlarinigina haqiqiy (yoki chinakam) deb o‘ylaydilar. 
Falsafaning o‘z ifodasini topishidagi nomuayyan vaziyat, ayniqsa, eng Yangi 
davr uchun xosdir. Bu shu qadar oddiy holga aylandiki, hatto zamonaviy 
faylasuflardan biri X.F.Morua falsafada yuzaga kelgan vaziyatni quyidagicha 
ifodalashiga sabab bo‘ladi: «Falsafa» deganda nimani tushunish hamisha 
mushkul bo‘lgan, biroq 20-asr mobaynida «falsafa»ni ta'riflash mushkulligi 
shu darajada ortdiki, buni bartaraf etish deyarli mumkin bo‘lmay qoldi» 
. 
Umuman falsafani ifoda kilish mumkinmi? Nemis faylasufi 
G.V.Xegel 
(17701831)
muayyan falsafa yagona jahon falsafasining - tarixiy bosqichlari, 
uni shakllanish onlari va bir butun rivojlanishining mohiyatidir, deb 
hisoblagan. Boshqa faylasuflar tasavvuriga ko‘ra tarixiy-falsafiy jarayon - bu 
muayyan falsafiy ta'limotlar tarixidir, falsafa tarixi esa qandaydir yagona va 
rivojlanuvchi ta'limot sifatida mavjud emas. Bundan shunday xulosa kelib 

---

chiqadiki, muayyan falsafa mavzusinigina ifoda kilish mumkin, masalan, 
ekzistensializm (mavjudlik) falsafasi yoki analitik (tahliliy) falsafani aniqlash 
mumkin, ammo umuman falsafani emas. 
Biroq tajribaga asoslangan (empirik) oddiy dalil mavjud. Qanday yo‘nalishga 
tegishliliklaridan qat'iy nazar, faylasuflar o‘zlari falsafa bilan 
shug‘ullanayotganliklariga shubha qilmaydilar. O‘z raqib va muxoliflarini 
nima deb atashlaridan qat'i nazar, ularni «noshud», «gumroh» ta'birlari 
bilan siylasalarda, ularning faylasuflar deb atalishiga huquqlari bor, negaki, 
ular har holda faylasuf deb ataladilar. Boshqacha aytganda ularning 
mashg‘ulotlarida qandaydir narsa mavjudki, bu narsa ularning faylasuf deb 
atalishiga asos bo‘ladi. Bu shuning uchun yuz beradiki, ularning 
tushunchasida falsafa deganda, iboralarning mantiqiy tahlili, borliqning 
birlamchi ibtidolari haqidagi ta'limot yoki tajribada hosil kilingan 
ma'lumotlarning tanqidiy bahosi berilgan bo‘ladi.
Hamonki shunday ekan, kantchilar, ekzistensialistlar, pozitivist va boshqa 
falsafiy maktablarga mansub bo‘lgan barcha faylasuflarni nima birlashtiradi? 
Ushbu savol va demakki «Falsafa nima degani?» savoliga javob berish uchun 
falsafaning mohiyatiy sifat xususiyatlari, ya'ni uning ma'naviy faoliyatning 
ma'lum turi sifatida bajaradigan vazifalarini aniqlash zarur.