Fan: Suv omborlaridan foydalanish kafedra

5. Ҳисоб даврида сув омборидаги чўкма ҳажмини аниқлаш. Бу вазифа икки босқичда бажарилади:
а) сув омборида лойқа оқизиқлар чўкишидан ҳосил бўлган чўкма (W_cho`kma) миқдорини оғирлик ўлчов бирлигида аниқлаш:

=(35+0.35+0.98+0.793)=37.8*10⁶ tonna
b) сув омборида лойқа оқизиқлар чўкишидан ҳосил бўлган чўкма ҳажми (V_R) ни аниқлаш:
= =15.39*10⁶ m³
бу ерда -лойқа оқизиқларнинг солиштирма оғирлигини ифодалайди. Унинг қиймати турли сув омборларида турлича бўлади ва бу ўзгариш сув омборлари ҳавзасидаги тоғ жинсларининг хусусиятлари билан аниқланади. Ҳатто биргина сув омборининг турли қисмларида унинг қийматлари турлича бўлиши мумкин. Масалан, биз ўрганаётган Чорбог сув омборида 1985 йилнинг кузида ўтказилган батиметрик сиёмка натижасида лойқа оқизиқлардан ҳосил боиган чўкманинг солиштирма оғирлиги қуйидаги оралиқларда ўзгарган: максимал қиймати 1,72 тонна/м³, минимал қиймати эса 1,30 тонна/м³ бўлган. Шунинг учун ҳам юқорида лойқа оқизиқларнинг солиштирма оғирлиги ўртача 1,49 тонна/м³ га тенг деб қабул қилинди (7.4-жадвал).
6. Сув омборининг лойқа оқизиқлар билан тўлиб бориш жадаллиги баҳолаш. Сув омборининг лойқа оқизиқлар билан тўлиб бориш жадаилигини оғирлик ўлчов бирлигида ёки ҳажм ўлчов бирлигида баҳолаш мумкин:
а) сув омборининг лойқа оқизиқлар билан тўлиб бориш жадаллигини оғирлик ўлчов бирлигида баҳолаш:
=
б) сув омборининг лойқа оқизиқлар билан тўлиб бориш жадаллигини ҳажм ўлчов бирлигида баҳолаш:
= =0,6
Хулоса
Биз сув омборларидан фойдаланиш фанидан курс лойиҳасини Ҳисорак сув омбори мисолида бажардик. Бунда биз қуйдагиларни ўргандик. Биринчи навбатда сув омборининг жойлашган ҳуди , географик жойлашган ўрни ва сув омборидан фойдаланишни ташкил этишни назарий ўргандик.
Кейинги ишимизда Ҳисорак сув омборидаги сув чиқариш иншоотининг затворлар очилиш баландлиги ва сув ўтқазиш қобилятини аниқладик. Ҳисорак сув омбори сув чиқариш иншооти затворини тўлиқ очганимизда 270 м³/с эканлигини аниқладик ва затворнинг ишчи гирафигини туздик.
Кейинги амалий машғулотни бажаришда сув омборлари заҳирасидаги сувни тежаб, самарали ишлатиш учун сув омборларини тўлдириш ва бўшатиш графиги ишлаб чиқдик. Графикни тузишда сув омборини таъминловчи дарёдаги сув оқимини, сув омборидаги йил бошигача йиғилган сув ҳажми ва ҳисобий йилда истеъмолчиларга сув етказиш режасини ҳисобга олган ҳолда ҳисоблаб чиқдик. Дастлаб сув омборини таъминловчи дарё бўйича 20-30 йиллик гидрологик кузатув маълумотлари асосида сув оқимининг ўзгариши ўрганиб чиқдик ва шу йиллар ичидан сув кўп бўлган, ўртача ва кам сувлилари топилади. Сўнгра шу йиллардаги сув омборини ўн кунлик сув балансининг кирим ва чиқимни ташкил этувчилари ҳисобланди. Барча маълумотлар йиғилгандан сўнг сув омборини самарали тўлдириш ва бўшатиш учун диспетчерлик графиги тузилди. Диспетчерлик графиги сув омборини тўлдириш ва сув беришни чегаралаш чизиқлардан иборат.
Кейинги ишимизда Ҳисорак сув омборида шамол тезлиги билан боғлиқ бўлган омилларни, яъни тўлқин баландликларини, сув юзасидан бўладиган буғланишни аниқлаш учун бевосита сув омборида шамол тезлигини аниқладик.

Кейинги амалий машғулотни бажаришда Ҳисорак омборининг седиментация баланси тенгламаси элементларини миқдорий баҳолашда гидрометрик кузатишлар ма’лумотларидан, О.П. Шеглованинг тупроқ ювилиши картасидан ва бошқа гидрологик ма’лумотлардан фойдаланилди. Ҳисоблашлар натижасида қуйидаги Ҳисорак сув омборига қуйиладиган йирик дарёларнинг оъртача йиллик муаллақ оқизиқлар сарфи (∑R_d.o`rt) кг/сек

W_d=∑R_{d o`rt}*T*n=39.64*31.54*10⁶*28=35*10⁶ tonna
Шундан сўнг Сув омборига гидрометрик кузатишлар олиб борилган сойлар келтириб қуйган лойқа оқизиқлар миқдори (W_s) ҳам ма’лумотлари асосида юқоридаги тартибда аниқланди: 0.35*10⁶ tonna. Сув омборига гидрометрик кузатишлар олиб борилмайдиган сойлар суви билан қўшиладиган муаллақ оқизиқларнинг ўртача кўп йиллик сарфи қуйидагича аниқланади
(550 ton/km²*65km²)/(31.54*10⁶)=1.02 kg/sek
Сўнг Косонсой сув омборига кичик сойлардан қўшиладиган лойқа оқизиқлар миқдори ҳисобланади:
1.02*31.54*10⁶*28=0.98*10⁶ tonna
Ювилиш модулининг О.П.Шегловаъ картасидан аниқланган қийматининг 550 т/км² га тенг эканлигини ҳисобга олиб, қирғоқ бўйи майдонидан юза оқим билан сув омборига қўшиладиган лойқа оқизиқлар миқдори қуйидагича аниқланади:
=5.5*28*5=0.793*10⁶ tonna
Шу тартибда сув омборининг лойқа оқизиқлар билан тўлиб бориш жадаллигини оғирлик ўлчов бирлигида баҳола дик ва қуйдаги натижани ҳосил қилдек Ҳисорак сув омборига лойқа оқизиқлари йилига 22,4 тонна лойқа чўкар экан.