Fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti

II BOB. EMOTSIONAL HOLATLAR VA HISSIYOTNING AHAMIYATINI O‘RGANISH
2.1. Emotsional holatlar tushunchasi va o'ziga xos xususiyatlari

Emotsional holatlar XX asrning 50-yillari oxiridan boshlab maxsus ilmiy tadqiqot ob’ektiga aylandi. Rus psixologiyasida dastlabki diqqatga sazovor tadqiqot ish 1955 yilda N.D.Levitovning “Psixik holatlar muammolari” maqolasi bo‘ldi. N.D.Levitovning ta’kidlashicha, emotsional holatlar muammosi maxsus tadqiqotlar mavzusi bo’lishi kerak, chunki bunday holatlar inson psixikasining muhim elementlari hisoblanadi. Keyinchalik esa N.D.Levitov emotsional holatlar sohasida bir qator tadqiqotlar olib bordi, ularning natijalari 1964 yilda “Insonning ruhiy holati to‘g‘risida” monografiyasida taqdim etilgan [31].

Zamonaviy ilm-fanda emotsional holatlar psixik tartibga solishning butun tizimining muhim qismi bo‘lib, ular har qanday faoliyat turiga va uning xatti-harakatlariga ta'sir qiladi. Emotsional holatlar etarli darajada o'rganilmaganligi sababli, ularni o'rganish imkoniyatlari biroz cheklangan, rivojlanish prognozi, barqarorligi yoki o'zgaruvchanligini aniqlash holatlarning faoliyatga, xatti-harakatlarga, shuningdek, shaxslararo munosabatlarga ta'sirini hisobga olishni qiyinlashtiradi.
Psixik hodisalar ko'pincha xususiyatlar, holatlar va jarayonlarga bo'linadi. Ushbu hodisalar o'zlarining dinamikligi bo'yicha o'sish tartibida keltirilgan. Bu ketma-ketlikda dinamizm, hodisalarning o'zgarish tezligi, labillik kuchayadi; shunday qilib, emotsional holatlar dinamizm belgisiga nisbatan oraliq holatda.
O'ziga xos psixologik kategoriya sifatida ruhiy holatning birinchi ta'rifini N.D. Levitov. U psixik holatlarni u psixika faoliyatining ajralmas xarakteristikasi shaklida ko'rib chiqadi, bu ma'lum vaqt davomida ruhiy jarayonlarning borishi xususiyatlarini tavsiflaydi [31].
V.A.Xansenning fikriga ko'ra, emotsional holat yaxlit, murakkab, ko'p strukturaviy va ko'p funktsional hodisa sifatida qaraladi. Bunday ta'rif insonning ruhiy holatini tizimli tavsif ob'ekti sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi [34].
Yu.E.Sosnovskaya shaxsning emotsional holatlarini ma'lum bir keskinlikka ega bo'lgan va ma'lum bir vaqt ichida atrof-muhit bilan insonning muvozanatlash darajasini ifodalovchi psixikaning barcha jabhalarining nisbatan barqaror va o'ziga xos munosabatlari deb ta'riflaydi.[53].
A.V.Rodionov, ruhiy holat ostida, ruhiy jarayonlar va psixofiziologik funktsiyalarning ma'lum bir dinamikasi bilan bog'liq bo'lgan ma'lum bir davrdagi insonning aqliy faoliyatining ajralmas xususiyatini ko'rib chiqadi. Uning fikricha, psixologik holat odamlarning ichki va tashqi muhit omillarining o'zaro ta'siriga munosabatini aks ettiradi [46].
L.V.Kulikov emotsional holatlarni psixikaning o'zini o'zi boshqarish shakli va shaxsni ma'naviy, jismoniy va aqliy tashkilotning birligida bir butun sifatida integratsiyalashning asosiy mexanizmlaridan biri deb hisoblaydi [30].
Yuqorida tavsiflangan barcha ta'riflarning muhim jihati shundaki, ruhiy holat insonning aqliy faoliyatini tavsiflaydi, tipik va o'ziga xos xususiyatlarni ta'kidlaydi. Masalan, charchoq holati bu holatni mehnat qobiliyati yoki uyg'oqlik holatidan ajratish uchun etarlicha xarakterlidir.
Har qanday ruhiy holat tajriba sifatida va ma'lum bir tashqi ifodaga ega bo'lgan faoliyat sifatida qaralishi mumkin. Faoliyat va psixikaning birligi tamoyiliga amal qilgan holdagina psixik holatlarni to`g`ri tasvirlash va tushuntirish mumkin bo`ladi. Emotsional holatlarni tajribaga qisqartirganda, tajriba noto'g'ri ko'rib chiqiladigan sub'ektivlikdan tashqariga chiqish mumkin.
Sifatida Yu.E.Sosnovikov, charchoqning sub'ektiv tuyg'usi ishlash darajasining pasayishi bilan ifodalangan charchoq holatiga mos kelmasligi mumkin. Tajribalarni tavsiflashda inson xulq-atvorining tashqi ko'rinishlari bilan cheklanib qolmaslik kerak, chunki bir xil xatti-harakatlar turli xil tajribalar bilan chambarchas bog'liq bo'lishi mumkin va bu turli xil psixologik holatlarni ko'rsatishi mumkin [53].
Emotsional holatlarning xususiyatlarini tahlil qilishda og'zaki hisobot usuli yoki suhbat usulidan foydalanish kerak. Har bir ruhiy holat, birinchi navbatda, tajribadir va shuning uchun inson o'z tajribasini qanday tushunishi va u bilan nima aloqasi borligini bilish ayniqsa muhimdir. Ushbu xususiyat bilan bog'liq holda, og'zaki hisobotning mazmuni nafaqat ob'ektiv va tashqi faktlar to'g'risidagi ma'lumotlarni, balki o'z-o'zini kuzatish to'g'risidagi ma'lumotlarni ham o'z ichiga olishi mumkin.
Bir tomondan psixik jarayonlar va holatlar o`rtasida, ikkinchi tomondan shaxs xususiyatlari va holatlari o`rtasida dialektik aloqalar mavjud. Psixik jarayonlarni ma'lum darajada holatlar deb hisoblash mumkinligi aniqlangan, tez-tez takrorlanadigan holatlar esa mos keladigan shaxsiy xususiyatlarning shakllanishiga yordam beradi.
Hozirgi vaqtda juda ko'p turli xil emotsional holatlar mavjud va har xil jihatdan. Ko'p murakkab va qarama-qarshi emotsional holatlar mavjud, ularni nomlash qiyin, ammo ularni to'g'ri tasvirlash kerak.
Emotsional holatlar, shaxsiy xususiyatlar, irodaviy fazilatlar, his-tuyg'ular bilan solishtirganda, vaziyatli va kamroq barqaror ruhiy hodisa sifatida "tasodifiy" ta'sirlarga ko'proq moyil bo'ladi. Ruhiy holat insonga xos bo'lishi mumkin, u juda tasodifiy bo'lishi mumkin. Boshqa holatlarda ruhiy holat tabiiy ravishda yuzaga keladi. Shunday qilib, V.A. Xansenning fikriga ko'ra, ikkita ruhiy holat guruhini ajratish mumkin - tasodifiy va muntazam. Muntazam emotsional holatlar takrorlanishi mumkin, ular davriy, tsiklik bo'lishi mumkin. Tasodifiy holatlar bir marta sodir bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, emotsional holatlar rivojlanish, harakat va jarayondir. Shu bilan birga, turg‘un va tez o‘tadigan emotsional holatlar mavjud. Mazkur holat yuzasidan N.D.Levitov aqliy jarayonlarning tezlashtirilgan oqim davrlarini ifodalovchi ikkita ruhiy holat guruhini ajratib ko'rsatish mumkin deb hisoblaydi [31].
Shuningdek, holatlar va his-tuyg‘ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liqligi qayd etilgan. Emotsional holatlar integrativ funktsiyalarga ega bo‘lib, hozirgi vaziyatda insonga bir butun sifatida javob berish imkoniyatini beradi. Har qanday davlat ajralmas qism sifatida muayyan his-tuyg‘ularni o'z ichiga oladi. Hissiy holatlar deganda hissiy xususiyatlar birinchi o'ringa chiqadigan holatlar sinfi tushuniladi. Ushbu sinfga topshiriq, hissiy holatlardan birida bo'lgan shaxs kuchli his-tuyg'ularni boshdan kechirishi mumkinligini ko'rsatadi.
Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi davrda hissiy holatlar muammosiga ikki xil qarash mavjud. Birinchi nazariy pozitsiyani N.D. Levitov, P.K., Anoxin, A.O. Proxorov va boshqalar.Bu olimlarning fikricha, emotsional holatlar inson psixik holatlarining alohida turi sifatida qaralishi mumkin. Bunday holda, butun hissiy sohani hissiy holatlarga qisqartirish mumkin. Ushbu nazariy pozitsiya doirasidagi shaxsning hissiy holatlarining asosiy xususiyatlari - faollik va ohang, ikkilik, tajribalar spektrining kengligi, intensivlik, hukmron tuyg'u, hissiy javobning individual o'ziga xosligi. Ushbu nazariy pozitsiyani baham ko'rgan holda, biz hissiy holatlarni emotsional holatlarning ma'lum bir turi sifatida ko'rib chiqish mumkin degan xulosaga kelishimiz mumkin, ammo butun hissiy sohani faqat emotsional holatlarga qisqartirish mumkin emas.
Ikkinchi nazariy yo‘nalish doirasida tadqiqotchilar V.K. Vilyunas, E.P. Ilyin, B.I. Dodonov, A.N. Leontiev va boshqalarning fikriga ko'ra, hissiy holatlar hissiyotlar va hissiy holatlarni aniqlash bilan bevosita shaxsning hissiy sohasi bilan bog'liq. Shu nuqtai nazardan, his-tuyg'ularni tafakkurni hissiy-ob'ektiv faoliyat bilan bog'lashning ichki psixologik mexanizmi (L.S.Vigotskiy bo'yicha), atrof-muhit tasviridagi muvozanatni buzuvchi maxsus mexanizm sifatida (V.K.Vilyunas bo'yicha) ko'rib chiqish mumkin [10] ]. Hissiyotlar olimlar tomonidan ham inson faoliyatining ichki tartibga solinishi jarayoni (A.N.Leontyev), nerv-mushak, fenomenologik va neyrofiziologik jihatlarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayon sifatida qaraladi (K.Izard) [22].
Ushbu tadqiqot uchun har qanday his-tuyg'uni his-tuyg'ular bosqichlarining ketma-ket o'zgarishini o'z ichiga olgan jarayon sifatida ko'rib chiqish muhimdir, bu tajriba shaklida baholashdan boshlanadi va tananing yoki ma'lum bir turdagi reaktsiya bilan yakunlanadi. xulq-atvor harakati. Emotsional holat, bizning fikrimizcha, bir yoki bir nechta hissiyotlarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan murakkabroq ruhiy hodisadir. Shu bilan birga, to'g'ridan-to'g'ri his-tuyg'ulardan farqli o'laroq, hissiy holat o'zining asosiy maqsadi sifatida muhim ehtiyojni qondirish uchun zarur bo'lgan ichki resurslarni yoki tashqi imkoniyatlarni izlaydi. Hissiy holat qandaydir muhim ta'sirga javob bera olmaslik yoki qandaydir javob berish usulining samarasizligi natijasida yuzaga keladi.
Boshqacha qilib aytganda, hissiy holat insonning haqiqiy ehtiyojining ahamiyatini baholash bosqichida shakllanadi va ehtiyojni qondirish va qondirish uchun ma'lum imkoniyatni izlash zarurligini qo'llab-quvvatlaydigan ma'lum bir psixofiziologik holatning shakllanishi bilan yakunlanadi.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, insonning hissiy holatining xarakteristik xususiyatlari va belgilarini ajratib ko'rsatish mumkin, xususan: fon xarakteri, murakkabligi, davomiyligi, ma'nosizligi, sub'ektning baholash xarakteri, shuningdek, oqim dinamikasining o'ziga xosligi. .
Keling, shaxsning hissiy holatining ko'rsatilgan belgilarining batafsil tavsifini bajaramiz:
1. Emotsional holatning fon tabiati inson tajribasi va faoliyatining ranglanishida ifodalanadi. Ba'zi olimlar odamlarning muayyan vaziyatlarga va o'zlariga global munosabatini o'z ichiga olgan "hissiy fon" tushunchasidan foydalanadilar.
2. Emotsional holatlarning vaqt bo'yicha davomiyligi ular bir necha daqiqadan bir necha kun va oylargacha davom etishi mumkinligi bilan ifodalanadi. Ular davomiyligi bilan tavsiflanadi.
3. Emotsional holatlarning ma'nosizligi shundan iboratki, hissiy holatlarning sababi har doim ham amalga oshirilmaydi. Hissiy holat ma'lum bir vaqtning o'zida sharoitlar qanday rivojlanishini ma'lum bir umumlashtirilgan baholashni aks ettiradi. Ba'zi vaziyatlarda hissiy holatlarning paydo bo'lishi sabablarining noaniqligi hissiy holatni keltirib chiqaradigan o'tkinchi tuyg'u yoki hissiyotlar tizimi, shuningdek, sub'ektning o'zini idrok etishni istamasligi, shuningdek uni ushlab turishni istamasligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. psixikani shikastlaydigan ma'lum bir davlat paydo bo'lishining sabablarini yodda tuting.
4. Emotsional holatlarning murakkabligi shundan iboratki, bitta emotsional holatga bir yoki bir nechta hissiyotlar kirishi mumkin.
5. Emotsional holat doirasidagi sub'ektning o'zini baholash xarakteri, sub'ektning hodisa yoki muhim stimulga qanday munosabatda bo'lishini ochib berishni o'z ichiga oladi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, hissiy reaktsiya bo'lgan taqdirda, stimulning xususiyatlari va uning shaxs uchun ahamiyati muhim ahamiyatga ega, emotsional holatda esa, eng muhimi, paydo bo'ladigan psixofiziologik o'zgarishlar bo'lib, ularning mavjudligi yoki yo'qligi haqida xabar beradi. zarur ichki resurslar.
6. Emotsional holat oqimi dinamikasining o'ziga xosligi uning tsiklik xarakterga ega bo'lishi va hissiy stressni ma'lum darajada ushlab turishida ifodalanadi.
Shunday qilib, ilmiy manbalarni tahlil qilish natijalariga asoslanib, shunday xulosaga kelish mumkinki, insonning hissiy holati - bu ichki va tashqi stimullarning ta'sirining ahamiyatini boshdan kechirish shaklidagi aks ettirishning murakkab ruhiy holati. Emotsional holatning muhim belgilari uning zaif intensivligi, murakkabligi, vaqt bo'yicha davomiyligi, ob'ektiv bo'lmaganligi, shuningdek, ob'ektning o'zini baholash xususiyati, shuningdek, ichki hissiy holatning tsiklikligi va saqlanishidir.