Fani bo’yicha O’quv-uslubiy majmua bilim soxasi

2. Hisobot turlari va shakllari.
Iktisodiy mazmuni va hisobot kursatkichlarini olish manbaiga kura hisobotni quyidagi ikki turi mavjud:

• Buxgalteriya hisoboti;

  
  

• statistika hisobot.

  
  

Buxgalteriya va statistik hisobot avvalgi xujalik yuritish tizimida bitta davlat hisoboti deb karalar edi. Ular asosan yukori tashkilotlarga moliya organiga, bank muassasiga, statistik organiga topshirilar edi. Bunday sharoitda buxgalteriya hisoboti statistik hisoboti urtasidagi fark sezilmas edi.

Ammo ular urtasidlagi eng muxim fark kursatkichlar mazmunida vap tegishli hisobot shakllarini tuzish usulidadir. Statistik hisoboti, operativ-texnik, statistik va buxgalteriya xisobining ma’lumotlari asosida tuzilsa, buxgalteriya hisoboti esa asosan xujaliklar bilan tasdiklanadigan buxgalteriya xisobi ezuvlari asosida tuziladi.
Buxgalteriya hisobotida asosan umumiy kursatkichlar. Masalan, korxona mablaglari, balans foydasi va x.k. Statistika hisoboti bulsa, absolyut mikdorlar bilan birga nisbiy va urta mikdorlar xakida ma’lumot beradi. Masalan, foizlarning usish daraajasi, urtacha daraja u eki bu kursatkichlarning usish yoki pasayish dinamikasi va boshkalar.
Buxgalteriya hisoboti xujalik faoliyati xakidagi asosiy ta’minot manbaidir. U birinchidan, korxonaning uziga kerakdir. Ikinchidan – korxonada ishlamaydigan shaxslarga (aksiyadorlik ja’miyatlarida) ya’ni o‘z mablagini ulush sifatida kuygan aksiyadorlar va boshka kreditorlarga kerak. Uchinchidan hisobot davlatning solik va boshka organlariga kerak.
Buxgalteriya hisoboti turli moliya va tijorat tuzilmalari uchun kerak. Ular kimmatli kogozlarni oldi-sotdisini olib boradilar, ya’ni birjalar, banklar.
Buxgalteriya hisoboti avvalom bor korxona mulki tarkibini xamda korxona moliya natijalarini xarakterlaydi. Undan tashkari bu hisobotda boshka korxonalar bilan buladigan xisob-kitobldar, moliya organlari va bank muassasalari bilan buladigan xisob-kitoblar aks ettiriladi. Hisobot ma’lumotlarini mana shunday tulik berilishi shu bilan xarakterlanadiki korxona mustakil iktisodiy ob’ekt deb karaladi.
Statistika hisoboti o‘z oldiga xarajatlar jaraeni ustidan umumiy nazoartni amalga oshirishni muljallaydi. Statistika ayrim olingan korxonaga mustakil ob’ekt emas, balki butun xalk xujaligining bir kismi deb karaydi. Statistika hisoboti xudud, tarmok bulsa, ma’lum bir kursatkichlarni bajarilishini nazorat kilib, ular tugrisida ma’lumot beradi. SHunga karab, statistika hisoboti shakllanib boradi.
Hisobot xalk xujaligidagi axamiyatiga karab quyidagi ikki turga bo‘linadi:

• umumdavlat hisoboti

  
  

• korxona ichidagi hisobot.

  
  

Umumdavlat hisoboti Moliya vazirligi va Davlat Statistika kumitasi tomonidan belgilangan shakl va tartibda tuziladi va tegishli organlarga o‘z vaktida topshirilishi lozim buladi.

Korxona ichidagi hisobot esa kiska bulib, shu korxona ichida foydalaniladi. Masalan, kassir hisoboti, modiy javobgar shaxs hisoboti va na ma’lum bir tashkiliy-texnikaviy tadbirlarni amalga oshirish rejalarining bajarilishi xakidagi hisobot. Bu hisobotlar korxona raxbari, bosh buxgalter belgilagan muddatda tegishli bulimlarga ya’ni boshkaruv bulimiga asosan buxgalteriya bulimiga topshirilishi lozim.
Hisobotda bir korxona kursatkich ma’lumotlari yoki bir necha korxona kursatkich ma’lumotlari kursatilgan bulishi mumkin. Demak, shu xususiyatiga kura hisobotni quyidagi ikki turga ajratish mumkin:

• dastlabki hisobot;

  
  

• yigma hisobot.

  
  

Yigma hisobot birlashmalar, assotsiatsiyalar, aksiyadorlik jamiyatlari, bosh boshkarmalar, vazirliklar tarmokning boshka yukori tashkiloti tomonidan tuziladi.

Hisobotni tuzish va topshirish muddatiga kura esa, quyidagi turlarga ajratish mumkin:

• yil ichidagi (davomidagi) hisobot;

  
  

• yillik hisobot

  
  

Yil ichidagi hisobot esa, oylik, choraklik va yarim yillik buladi.

Yillik hisobot shakllari kuyidagilardan iborat:
1.Korxona balansi № 1.
2.Moliyaviy natijalar xakida hisobot № 2.
3.Asosiy vositalar xarakati xakida hisobot № 3.
4.Pul mablaglari xakida hisobot № 4.
5.Korxona mulkining xolati xakida hisobot № 5.