Fanidan akademik litseylar fizika kursida

2.2.FIZIKA 0 ‘QITISH USLUBINING RIVOJLANISHI VA HOZIRGI MUAMMOLAR. 
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika kursi ancha yuqori saviyada organiladi. 
Oquvchilarning orta umumtalim maktablarida olgan bilim va malakalari yanada 
rivojlantiriladi, kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi. 
Maktab fizika kursining reformasi, undagi asosiy goyalar-1997 yilda Ozbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Talim togrisida”gi qonun va “Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi” togrisidagi qarorida elon qilindi va Ozbekistonda talim 
maz-munini, tarkibini isloh qilish bosh masala qilib belgilandi. Natijada, barcha fanlar 
boyicha umumiy orta talimning Davlat talim standarti va oquv dasturlari ishlab 
chiqildi. Fizikaning oquvchilar ozlashtirib olishi lozim bolgan muhim nazariy va amaliy 
masalalari standart va dasturning asosiy qismiga kiritilgan. Qoshimcha qismga 
majburiy majmuadan chetdagi ayrim nazariy masalalar, kopincha texnik 
qurilmalarning tavsiflari, tarixiy materiallar kiritilgan. Bob oxirida oz-ozini tekshirish 
uchun savollar, yechish uchun sifatiy va miqdoriy masalalar berilgan. Mustaqil ishlar 

---

uchun topshiriqlar, laboratoriya matnlari kabi malumotlar ham kiritilgan. Akademik 
litsey va kasb-hunar kollejlarining dasturida klassik fizika tushunchalarining ilmiyligi
oshirilgan. Masalan: Mexanika bolimini oqitishda qator fizikaviy kattaliklarning 
quyidagi shartlar yangi darsliklarda hisobga olingan (tezlik, tezlanish, kuch, 
impuls) vektor harakat haqidagi tushunchalarga kengroq etibor berish; molekulyar 
fizikada oquvchilarda statistik tasavvurlarni shakllantirish; elektrodinamikada Lorents 
kuchi tushunchasi va induktsiyalangan elektr maydoni haqidagi tasavvurdan 
foydalanish, ferromagnit jismlarning doimiyligi strukturasi va ularning magnitlanish 
jarayonini Tebranish va tolqinlar bolimi-da rezonans kabi masalalarni toliqroq 
tushuntirish va hokazolarga alohida etibor berilgan. Klassik fizika masalalarini 
umumiy qabul qilingan fizik qarashlarga muvofiq bayon etish, orta talim fizika kursi 
ilmiy saviyasini oshirishning asosiy yollaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, klassik 
fizika qonun va nazariyalari, tushunchalarining (massaning doimiyligi, klassik 
mexanikada tezliklarni qoshish qonuni va shunga oxshashlarning) qollanish 
chegaralarini korsatish, ularning yangi fizika bilan boglanishini ochish, klassik fizika 
tushunchasi, qonunlari va hozirgi zamon fani yechib bergan yangi faktlar orasidagi 
qarama-qarshiliklarni 
korsatish 
ham 
kozda 
tutiladi. 
Shunday 
yol 
bilan 
mexanika-nisbiylik nazariyaisga, optika-yoruglikning foton nazariyaisga, atom 
tuzilishi-atom energetik sathlarining diskret qiymatlarga ega ekanligi kabi 
malumotlarga tutashgan holda organiladi. 

---

Fizikaning asosiy masalalaridan biri materiyaning tuzilishi haqidagi talimotdir. 
Fizika-materiyaning xossalarini uning ikki modda va maydon koʻrinishida
oʻrganadi. Modda va maydon korpuskulyar-tolqin xossalarga egadir. Shuning uchun 
oquvchilar tola-tokis manoda atomistikani, tebranish va tolqin jarayonlar haqidagi 
talimotni mustahkam ozlashtirishlari kerak.
Fizika faqat zarralar (atom, molekula, elektronlar, foton va boshqalar)ning 
xossalarigina emas, balki shuningdek, zarralarning qattiq, suyuqlik, gaz, nurlanish 
holatlarini ham organadi. Ularning tabiatini tavsiflashda statistik tasavvurlardan 
foydalaniladi. Demak, modda va maydonni organish uchun maktab kursiga atomistika, 
tolqinlar haqida talimot, statistik tasavvurlarni va nisbiylik nazariyasidan bazi bir 
malumotlarni kiritish kerak boladi. 
Keltirilgan misollar oquvchilar ozlashtirishi kerak bolgan oquv materialining hajmini 
genlashga intilishni korsatadi. Yuqori sinflarda bayon qilishning deduktiv metodini 
kuchaytirish ham kozda tutiladi. Umumtalim maktabi va akademik litsey, kasb-hunar 
kollejlarida fizika tabiiy-ilmiy fan sifatida oqitiladi. Bunga kora fizika kursi mantiqan 
izchil, ilmiy, togri va ozlashtirilishi mumkin bolgan bilimlar majmuasi eksperemental 
asosda tuzilgan. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining fizika kursiga murakkab 
masalalar kiritilgan. Chunki ularni ozlashtirish uchun oquvchilar saviyasi yuqoriroq 
saviyada rivojlangan va matematik tayyorgarligi yaxshi bolishi kerak. Bu yerda 
tezlanish, elektr maydonining kuch va energetik xarakteristikalari, magnit induktsiyasi, 
E.Yu.K., Lorents kuchi, tebranish va tolqinga doir bir qator boshqa fizikaviy

---

tushunchalar kiritildi. Boshlangich fizika kursida shakllana boshlagan massaning 
gravitatsiya xossalari, ogirlik, vaznsizlik va ota yuklanish; tempraturani 
molekulyar-kinetik tarzda (miqdoriy) tushuntirish, ideal gaz parametrlarining 
ozgarishida ichki energiyasining ozgaruvchanligi; turli xil moddalarning otkazuvchanlik 
mexanizmlari va ferromagnitlarning magnitlanishi kabi tu-shunchalar rivojlantiriladi. 
Jismlarning harakat trayektoriyasi, birinchi kosmik tezlik, induktsiya, E.Yu.K kattaligi, 
elektr maydoni energiyasi kabi murakkab hisoblashlar bajariladi hisoblashdir. Nihoyat, 
kursning ikkinchi bosqichida: Nyuton qonunlari, gazlar molekulyar-kinetik nazariyasi, 
elektromagnit maydon, fizikaviy optika, nisbiylik nazariyasi asoslari, atom yadrosi va 
elementar zarralar fizikasi kabi kursning yangi bolimlari organiladi. Shunday qilib, 
fizika oqitish maktabda, litsey va kasb-hunar kollejlarida bilimlarning boglanishi va 
rivojlanishini taminlovchi yagona kursni tashkil etadi.
Mexanikani organish moddiy nuqta kinematikasidan boshlanadi. Mexanik harakatlarni
klassifikatsiyalash uchun moddiy nuqta harakat trayektoriyasi tushunchalarini kiritish 
zarur. Harakat vaqtida jismning istalgan nuqtasi hosil qiladigan chizigi trayek-toriya 
deyiladi, degan tushuncha murakkab emas. Bu tushuncha konkret misollar ustida 
oydinlashtiriladi: borning doskaga qolgan izi va hokazo. Moddiy nuqta tushunchasi 
esa juda abstraktdir. Shuning 

---

uchun bu tushunchaning kiritilishi oquvchilarga yetarli darajada batafsil asoslab 
berilishi lozim. Jismlar harakatining bazi turlarini organishda bu tushunchaning 
zarurligini va undan foydala-nishga togri kelishini tushuntirish lozim. Biz fizikaning 
mexanika bolimini organishda modellashtirish usulidan foydalanib koplab kinematik 
masalalarni hal etamiz. Misol uchun, jismning ilgarilanma harakatini yozishni 
organishda uning bironta nuqtasining harakat qonunlarini bilish kifoya. Shuning uchun 
ham jismning ilgarilanma harakatini organishda uni moddiy nuqta deb, 
modellashtirib tushuntirish mumkin.
Oquvchilar jism vaziyatini uning koordinatalari boyicha aniqlash usulini ozlashtirib 
olishlari uchun ularga biron harakatlanayotgan jismning bir necha turli vaziyatini 
qayd etishni va tanlab olingan sanoq sistemasiga nisbatan vaziyatdagi 
koordinatalarini aniqlashni taklif etish lozim. Koordinata tushun-chasi faqatgina biror 
sanoq sistemasiga nisbatan manoga ega ekanligini oqtirib otish muhimdir. Doska 
boyicha kochirilayotgan bor, suyuqlik bilan toldirilgan uzun shisha naydagi havo
pufagi harakatlanayotgan jism bolishi mumkin. Sinf doskasiga ikkita koordinatalar 
sistemasini chizib oquvchilarga ularning har birida A va B jismlarning 
koordinatalarini aniqlashni taklif etish shu va shunga oxshash mashqlar orqali 
koordinatalarning nisbiyligini ozlashtirishga yordam berish maqsadga muvofiqdir.
Kochish. Kochish tushunchasi VII sinf fizika kursida birinchi marta oqitiladi.