Fanidan akademik litseylar fizika kursida

2.1 FIZIKA 0 ‘QITISH USLUBINING PREDMETI, VAZIFASI VA 0 ‘RGANISH 
USLUBLARI 
Yangi talim tizimi asosida tuzilgan fizika dasturi boyicha fizika kursi alohida oquv 
predmeti sifatida VI-sinfdan boshlanadi. Maktab fizika talimining birinchi yilida 
oquvchilarga fizikaviy hodisalar va kattaliklar haqida umumiy malumotlar berildi. Bu 
bilan oquvchilarni fizikaga qiziqtiriladi, fizika fani haqida dastlabki tasavvur hosil 
qilinadi, tevarak atrofdagi fizik hodisalarning mohiyatini elementar tarzda tushuntirish 
orqali ilmiy dunyoqarash shakllantiriladi. 
Dasturda, VI-sinfda beriladigan fizika talimi mazmuni ozgartirilmagan holda, fizik 
hodisalar va kattaliklarning organish ketma ketligini ikki xil tartibi tavsiya etilgan: 
Ulardan birinchisi quyidagi tartibda: 

---

1. Kirish. 
2. Harakat va jismlarning ozaro tasiri. 
3. Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar. 
4. Modda tuzilishi. 
5. Issiqlik hodisalari. 
6. Issiqlik mashinalari. 
7. Tovush hodisaliri. 
8. Yoruglik hodisalari. 
Tuzilishi ananaviy bolgan fizika talimining bunday ketma ketligida oʻquvchilar 
avval jismlarning harakati, bosib otgan yoli, unga ketgan vaqt, tezlik massa, zichlik 
kabi kattaliklar bilan tanishadilar. Songra modda tuzilishi, issiqlik, tovush va yoruglik 
hodisalarini organadilar. Fizika oqitishni yoruglik hodisalaridan boshlash ham oziga xos 
afzalliklarga ega. Birinchidan, yoruglik hodisalari fizika fanining katta qismini tashkil 
etib, optika nomi bilan yuritiladi. Optika qonunlari esa inson hayotida juda katta 
ahamiyatga ega. Ikkinchidan, kundalik hayotimizda har xil yoruglik hodisalariga duch 
kelamiz. Uchinchidan, optika qonunlari asosida yoruglik va optika texnikasi vujudga 
keladi. Bundan tashqari, yoruglik hodisalarini organish jarayoni qiziqarli bolib, 
formulalar kam ishlatiladi. Yoruglik hodisalaridan song tovush, issiqlik, mexanik 
hodisalar organiladi. Bu variantdagi har bir bolimga ajratilgan dars soatlari miqdori 
birinchi variantdagi tegishli nomdagi bolimga ajratilgan dars soati miqdoriga mos 

---

keladi. Akademik litseylarda oquvchilar ozlari tanlagan yonalishi boyicha bilimlarini 
oshirishi va muayyan fanlar asoslarini chuqur, mukammal ozlashtirish imkoniga ega 
boladilar. Shuning uchun ham akademik litsey bitiruvchilariga qoyiladigan talablar 
ham zamon talablariga mos saviyada boladi. Akademik litsey bitiruv-chilari fizika talim 
sohasida quyidagi bilimlarga, tushunchalarga ega bolmogi lozim : 
-fizika va unga yaqin bolgan fanlar boyicha qoyilgan vazifani hal etishda fizika 
qonunlarini bilish bilan birga boshqa bilim sohalarini ham birgalikda qollay olish; 
-asosiy fizikaviy olchov asbob-uskunalaridan foydalana bilish, sodda amaliy vazifalarni 
qoyish va ularni yechish, olingan natijalarni qayta ishlash, tahlil qilish, baholay bilish 
hamda umumiy xulosalar chiqarish; 
-oqish davomida oquv va qoshimcha adabiyotlaridan mustaqil foydalana bilish. 
Majburiy va majburiy ixtiyoriy talim tizimida fizika oqitishning ahamiyati shundan 
iboratki, bunda fizika-jonsiz tabiat qonunlarini orgatadigan asosiy-tabiiy fanlardan 
biridir. Olam doimiy ozaro tasirda va uzluksiz harakatda bolgan moddiy jismlar 
majmuasidan iborat. Tabiatda sodir boluvchi barcha hodisalar muayyan qonunlar 
boyicha yuz beradi. Turli hodisalar orasidan qonuniy boglanishni ochish va organish 
har qanday fan tarmogining bosh maqsadi hisoblanadi. Jismlarning harakati va ozaro 
tasir, issiqlik, elektromagnit hodisalar qonunlarining tahlili fizikaga taalluqlidir. 
Fizikada organiladigan hodisalar doirasini yoki bu fanning shartli chegarasini aniqlash 
juda qiyin. Faqat bir narsani aytish mumkin: yangi kashfiyotlar, texnikaviy 
tadqiqotlarning yangi-yangi sohalari bu chegarani yildan-yilga kengaytirmoqda. 

---

Keyingi vaqtda fizikaning plazma fizikasi, elementar zarralar fizikasi, yarim otkazgichlar 
fizikasi, biofizika, qattiq jismlar fizikasi, gaz va suyuqliklar dinamikasi kabi yangi 
bolimlari yaratilmoqda. Bular maktab va orta maxsus talimida fizikaning boshlangich 
tushunchalar kursida ozining aksini topgan. Maktab fizika kursining asosiy maqsadi, 
oddiy fizika bilimlari bilan bir 
qatorda hozirgi zamon fizikasi bilimlarini oquvchilar ongiga singdirishdir. Fizikaga oid 
asosiy qonunlar va hodisalarni organmay turib, jamiyat rivojlanishini, taraqqiyotini 
tushunib yetish mumkin emas. Chunki tabiat hodisalari asosini fizik qonunlar egallaydi. 
Ularni maktabda organish hamma pedagogik talablar asosida olib boriladi. 
O‘zbekiston maktablarida fizika kursi ikki bosqichda o‘rganiladi. Kursning bunday 
tuzilishi o‘rta maxsus ma’lumot berishga mos keladi va fizika asoslarining o‘quv fani 
sifatida o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. Fizik tushunchalarning shakllanishi 
uzundan-uzoq jarayondir. Kuch, massa, ish, energiya, molekula, elektr zaryad, maydon 
to‘g‘risidagi tushunchalar; fizikaning asosiy qonunlari-energiyaning saqlanish va bir 
turdan boshqa turga aylanish qonuni, dinamika qonunlari, o‘zgarmas tok qonunlari; 
moddalarning 
elementlik, 
plastiklik, 
murtlik, 
mustahkamlik, 
qovushqoqlik 
(yopishqoqlik), siqiluvchanlik, issiqlik o‘tkazuvchanlik, elektr o‘tkazuvchanlik kabi va 
boshqa xossalari to‘g‘risidagi tasavvurlar kursning ayni bir joyda tarkib topishi va 
puxta o‘zlashtirilishi mumkin emas. Bu tushuncha, qonun va xossalar o‘quv 
materialining murakkablashib borgani sari, fizik kursining har xil qismlarida bir necha 

---

marta takrorlashda, hodisa va munosabatlarni o‘rganish natijasida, uzoq muddat 
ichida sekin-asta o‘zlashtiriladi. Buning hammasi fizikani takror o‘rganishni talab qiladi. 
Shularni hisobga olgan holda, fizikaning o‘rganishni 
umumiy o‘rta ta’limda to‘g‘ri, bir tekis, ketma-ketlikda hajmi qismlarini o‘qish 
mo‘ljallangan bo‘lib, (kursning tugallangan formasi), akademik-litsey va kasb-hunar 
kollejlarida fizika kursining murakkab materiallarini takror o‘qitish mo‘ljallangan.