Фанидан амалий машғулотларни бажариш бўйича услубий кўрсатмалар

ЎЗБЕКИСТОН АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАКУЛЬТЕТИ

МАЪЛУМОТЛАР ТУЗИЛМАСИ ВА АЛГОРИТМЛАР
фанидан
амалий машғулотларни бажариш бўйича услубий кўрсатмалар
(топшириқлари билан)

ТОШКЕНТ – 2011

Муаллиф: АТДТ кафедраси доцентлари, т.ф.н.

Худайбердиев М.Х.,

Акбаралиев Б.Б.

Тақризчилар: т.ф.д., проф. Нишанов А.Х.
т.ф.н. Хусаинов Н.О.

Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

Мундарижа

К и р и ш 4

Дастурлаш асослари 6

С++ муҳитида дастурлаш 14

1-амалий машғулот. Маълумотларни стандарт турлари. Оддий ва мураккаб турдаги

маълумот тузилмаси 28

2-амалий машғулот. Векторлар, массивлар, ѐзувлар ва жадваллар 50

3-амалий машғулот. Чизиқли маълумотлар тузилмаси стеклар, навбатлар, деклар устида

амаллар бажариш 77

4-амалий машғулот. Чизиқсиз маълумотлар тузилмаси. Боғланган рўйхатлар.

Дарахтсимон маълумотлар тузилмаси 86

5-амалий машғулот. Қидирув усуллари 107

6-амалий машғулот. Маълумотларни саралаш 117

Мураккаб топшириқлар 128

Фойдаланилган адабиѐтлар 129

Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

Кириш


Улар асосий элементлари билан ихтиёрий электрон ҳисоблаш машина
дастурига хизмат қилади.
Маълумотнинг тузилиши ва процедурани
шакллантириш дастур ишини тўғрилигини текширишга имкон беради.

Никлас Вирт

Маълумотлар тузилмаси ва алгоритмлар ҳақидаги тушунчага эга бўлмай туриб бирор-бир жиддий дастурий маҳсулот ишлаб чиқиб бўлмайди. Эпиграфда келтирилган мазмун буни тасдиқлайди. Ушбу ўқув қўлланманинг асосий вазифаси қуйидагилардан иборат:

Маълумот тузилмаси қандай шаклларга эга, хотирада физик шаклда қандай ифодаланади, яъни “ичкарида” қандай шаклантирилади ва мантиқий даражада ҳамда қандай амалга оширилади, яъни мазкур тузилма дастурлаш тилларида қандай амалга оширилади;

Унинг устида бажариладиган физик ва мантиқий амаллар;
Алгоритмни ишлаб чиқишда тузилмали ѐндашувни аҳамиятини ѐритиб бериш, қизиқарли масалаларда алгоритмни шакллантириш тартибини кўрсатишдан иборат.
ЭҲМ хотирасининг барча синфлари учун маълумотлар тузилмасининг физик ва мантиқий ифодалаш ҳақида батафсил маълумот маълумотлар тузилмасини туркимларга ажратилган ҳолда келтирилган: оддий, статик, ярим статик, динамик ва ҳ.к. Етарлича миқдордаги алгоритмларда бажариладиган энг асосий (муҳим) амаллар процедура ва функция шаклида ифодаланиб, С++ дастурлаш муҳитидаги дастурий кўрсатмалар келтирилган.

Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

Буларни амалдаги тадбиқида талабалар ѐки дастурчиларнинг шахсий тажрибалари асосида қайта ишлаб чиқилади.
Фанни ўқитилишидан мақсад: Маълумотлар таркиби ва алгоритмлар хақида назарий ва амалий билимларга эга бўлиш, уларни амалиѐтда қўллашни ўрганиш.
Фанни ўрганиш учун талабалардан олий математика, дискрет математика, информатика, дастурлаш тилларидан бирини мукаммал ва шахсий компьютерни фойдаланувчи сифатида билиш талаб килинади.
Фанни ўқитиш «Олий математика», «Дискрет математика», «Информатика», дастурлаш тиллари фанлари асосида олиб борилиши лозим.
Фанни ўқитиш давомида талабалар дастурий воситаларни яратишда замонавий услубий фундамент ҳисобланувчи маълумотлар таркиби ва алгоритмлар билан танишадилар, уларни ўрганадилар ва кўникмаларга эга бўладилар.
Лаборатория машғулотларни ўтказишдан мақсад, аниқ масалаларни ечиш чоғида назарий билимларни мустаҳкамлаш, чуқурлаштириш, юқори унумли компьютер системаларида фойдаланадиган, қурилмаларни ва уларда ишлатиладиган алгоритмларни, ахборотни ўзгартириш усулларини ҳамда ишлов бериш воситаларини ўрганишдан иборат.
Мазкур қўлланма амалий машғулотларни ўтказиш ѐки ўзлаштириш учун ҳар бир машғулотга мос услубий кўрсатма ва мисоллар асосида шакллантирилган.

Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

Дастурлаш асослари
Дастурлаш учун дастлабки маълумотлар
Дастур бирор дастурлаш тили орқали дастурчи томонидан ишлаб чиқилиб, компьютер ѐрдамида амалга оширилади. Дастур натижаси, компьютер экранида, принтер, файлларда намоѐн бўлади.
Дастурлаш – шундай мантиқий жараѐн-ки, объектдаги жараѐнни тасаввур қилиниб, сўнг уни босқичма – босқич кетма-кет амалга оширилади. Албатта, бирор матн таҳрирлагич ѐки дастурлаш муҳити ѐрдамида дастур тузилади ва дастурлар қуйидаги қадамлардан иборат:

1. 
   ўзига хос хусусиятлари (тавсиф, аниқлашлар, дастур талабини шакллантириш);
   

2. 
   алгоритмни ишлаб чиқиш;
   

3. 
   кодлаш;
   

4. 
   дастурни ишга тушириш;
   

5. 
   тестдан ўтказиш (фойдаланиш даражаси ѐки ...).
   

Ўзига хос хусусиятлари – дастурлашнинг энг асосий босқичларидан бири бўлиб, бошланғич ахборот элементларини тўғри шакллантириб олинади. Бу эса яхши натижа учун тўғри дастлабки қадам бўлади.
Алгоритмни ишлаб чиқиш – дастурлаш мақсадига эриштирувчи амаллар кетма-кетлигини тўғри ва энг қисқа йўл орқали шакллантириш босқичидир.
Кодлаш – аниқ талаблар асосида шакллантирилган алгоритмни машинага ўқитиш учун бирор дастурлаш муҳитидаги тили орқали ѐзилади.
Дастурни ишга тушириш – бунда ишлаб чиқилган дастурни ишга тушириб хатоликлардан холи қилиш жараѐнидир. Хатоликларни икки тури мавжуд: синтактик (дастур матнида учрайдиган) ва алгоритмик. Синтактик хатони аниқлаш бир мунча енгил. Чунки, аксарият ҳолларда уни дастурлаш тили ўзи аниқлайди. Алгоритмик хатони аниқлаш мураккаб бўлиб, катта лойиҳали дастурларда янада мураккаблаши кетади. Сабаби бунда дастур хатосиздек ишлайди.
Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

Тестдан ўтказиш – ишлаб чиқилган дастурий маҳсулотни фойдаланувчилар оммасига қулай шаклда тақдим этиш. Бу муҳим босқич бўлиб, дастурнинг интерфейсидан тортиб, киритиладиган ўзгарувчилар ва бошқа томонларини аниқ ҳамда тушунарли бўлиши зарур. Бу жараѐнда олинган натижалар орқали дастурнинг тўғри ѐки нотўғрилигини ишлаѐтганлиги аниқланади.

C++ даги асосий амаллар:

			1-жадвал
	Ама	Номланиши	C++ даги ифодаси
	ллар
	+	Қўшиш	x + y
	–	Айриш	x – y
	*	Кўпайтириш	x * y
	/	Бўлиш	x / y
	%	Бўлинмани қолдиғи	x % y
	::	Соҳаларни боғлаш	class_name::class_member
			_name
	::	Глобал мурожаат	:: variable_name
	∙	Элемент танлаш	object.member_name
	–>	Элемент танлаш	pointer–>member_name
	[]	Индексация	pointer[element]
0
	()	Функцияни чақириш	expression(parameters)
1
	()	Қийматлар	type(parameters)
2		тузилиши
	sizeo	Объектни ўлчами	sizeof expression
			Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

3	f
	sizeo	Тоифани ўлчами	sizeof(type)
4	f
	++	…дан ортиб боради	i++
5
	++	...гача ортиб боради	++i
6
	– –	…дан камайиб	i– –
7		боради
	– –	...гача камайиб	– – i
8		боради
	&	Объект адреси	&variable
9
	new	Тузиш ѐки ҳосил	new type
0		қилиш (жойлаштириш ѐки
		ўрантиш)
	delet	Ўчириш (озод	delete pointer
1	e	қилиш)
	delet	Массивни ўчириш	delete pointer
2	e[]
	!	Мантиқий инкор	!expression
3
	()	Ўрнатиш	(type)expression
4
	.*	Элемент танлаш	object.*pointer
5
	–>	Элемент танлаш	object–>*pointer
6
	= =	Тенг	x = = y

Муаллифлар: М.Х.Худойбердиев, Б.Б.Акбаралиев

7
	!=	Тенг эмас	x != y
8
	>	Катта	x > y
9
	<	Кичик	x < y
0
	>=	Катта ѐки тенг	x >= y
1
	<=	Кичик ѐки тенг	x <= y
2