Fanidan joriy nazorat mavzu: Angliya va Fransiyada Klassik Maktabning Shakllanishi. Bajardi

. V.Petti – Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi

Vilyam Petti (1623-1687) Romsi shaҳrida tuGilg’an, Ang’liya klassik iqtisodiy maktabining’ asoschisidir. Ko’pchilik bu olimning’ iqtisodiyot fani soҳasidag’i faoliyatig’a yuksak baҳo berib, uni buyuk va takrorlanmas iqtisodchi-tadqiqotchi deb baҳolag’an edi. V.Petti favqulodda ҳar tomonlama va yuksak bilimli inson bo’lg’an. U mayda ҳunarmand-matochi oilasida tuG’’ildi. Leyden, Parij va Oksford universitetlarida medistina soҳasida taҳsil ko’rdi. U juda keng’ qobiliyatli talaba bo’lg’an, 1647 yilda nusxa ko’chiradig’an mashinani (kseroks) ixtiro qildi, 1649 yilda fizika doktori ilmiy darajasig’a eg’a bo’ldi. U deng’izchi, vrach sifatida ҳam ishladi. Petti shu bilan birg’a yirik er eg’asi ҳam edi, u yirik ing’liz lendlordlar (yirik er eg’asi) sulolasining’ asoschisi bo’lib qoldi. 1652 yilda Kromvel ҳukumatining’ topshirig’ig’a ko’ra Irlandiyaning’ «er obzori» (kadastri)ni o’tkazdi. U XVII asrdag’i Ang’liya burjua inqiloblaridan keyin kuchayg’an ing’liz tadbirkorlar mafkurachisi sifatida tanildi. U tadbirkorlar mulkini, ya’ni xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi va uni turlicha yo’llar bilan ҳimoya qildi. Ish ҳaqini cheklash tarafdori sifatida ishchilarg’a fizik jiҳatdan minimum ҳaq to’lash va shu bilan birg’a yang’i sinfning’ boyishig’a yordam berishni qo’lladi. U meҳnatning’ kapital tomonidan ekspluatastiyasini yoqlab chiqdi. Xuddi shuning’dek, Ang’liyaning’ mustamlakachilik siyosatini ҳam qonuniy deb ҳisobladi. V.Petti kapitalg’a soliq solishg’a qarshi edi, chunki bu ishlab chiqarishni cheklashi mumkin edi. Shu bilan birg’a u meҳnatkashlarning’ daromadlaridan soliq olish tarafdori edi. U iqtisodiy muammolarg’a baG’’ishlang’an «Soliqlar va yig’imlar to’g’risida risola» (1662y.), «So’z donishmandlarg’a» (1665y.), «Irlandiyaning’ siyosiy anatomiyasi» (1672y.), «Siyosiy arifmetika» (1683y.) va boshqa shu kabi asarlarni yozdi. V.Petti XVII asrdag’i eng’ taniqli shaxslar qatoridan o’rin oladi (Mak-Kulloxning’ 1845 yilda berg’an baҳosi). U iqtisodiyotni o’rg’anishda yang’i usulni qo’lladi, ko’rinib turg’an voqealarni sharxlashdan ularning’ moҳiyatini taҳlil etishg’a o’tdi. V.Petti tadqiqot predmeti sifatida ishlab chiqarish soҳasini oldi. Uning’ fikricha, boylik paydo bo’lishi va ko’payishi faqat moddiy ne’matlar yaratish soҳasida ro’y beradi, bu jarayon savdo va savdo kapitalining’ ҳech qanday ishtirokisiz bo’ladi. Olimning’ tadqiqot usulida empirizm elementlari (unsurlari) bo’lishig’a qaramasdan (bu masalan, er baҳosini talqin etishda ko’rinadi), davlatning’ iqtisodiy faoliyatg’a aralashuvini qisman qo’llaydi (mamlakatdag’i savdog’arlar sonini qisqartirishni talab etadi), u asosan erkin iqtisodiyot (laisser faire) prinstiplarini qo’llaydi va merkantilistlardan farqli ravishda pul muomalasi va savdoni erkinlashtirish tarafdori bo’lg’an. U o’z tadqiqotlarida bir qancha metodik (shartli) soddalashtirishlardan foydalaniladi:
muomala soҳasining’ ishlab chiqarishg’a teskari ta’siri inkor etiladi; pul va tovar bozorlarining’ o’zaro boG’’liqlig’i ko’zda tutilmaydi; tovarlar va xizmatlar qiymati (qimmati) paydo bo’lish tabiatida ҳarajatlar ҳarakteristikasi (sabab-oqibat prinstipi) qo’llaniladi; ishҳaqini ishchi meҳnati baҳosi sifatida talqin etish, oqibatda erkin raqobat sharoitida ish ҳaqining’ minimal bo’lishi va boshqalar. U iqtisodiy jarayonlarga xos ichki qonuniy aloqalar va ularning sababiy munosabatlarini ko’rsatishga intildi. Uni «faqat tabiatda ko’rinarli asosga ega bo’lg’an sabablargina» qiziqtirar edi. Petti iqtisodiyotga tabiatshunoslikda qo’llaniladigan usulni kiritib, shu bilan birga iqtisodiy taҳlilning statistik usulidan ҳam keng foydalandi. V.Pettining’ dastlabki asarlarida merkantilistlarning’ ta’siri ancha kuchli bo’lg’an, ammo keying’i «Pul to’G’’risida bir necha oG’’iz so’z» (1682y.) kitobida u merkantilizmdan butunlay voz kechdi. Boshida u faol (aktiv) savdo siyosatini, davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvini qo’lladi, ammo bu ishlab chiqarishni rivojlantirishg’a yordam berishi kerak, deg’an fikrda bo’lg’an. U boylik va qashshoqlikka baҳo berib, bu ҳayotning’ abadiy va o’zg’armas, shafqatsiz qonunidir, deg’an xulosag’a keldi. «Ba’zi odamlarning’ boshqasidan ko’proq qashshoqlig’i doim bo’lg’an va doim bo’ladi» deg’an edi u. Ammo Petti ortiqcha zeb-ziynatg’a berilishdan tiyilish zarur deb bilg’an. Merkantilizm nuqtai nazaridan amaliy, aniq masalalarni echish borasida u o’z asarlarida bo’layotg’an voqealarni ta’riflashg’a ko’proq o’rin berg’an. Ammo iqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish davomida ҳodisalarning’ ichki moҳiyatig’a kirib bordi, ularni izoҳlashg’a o’rindi, iqtisodiyotda tabiiy fan metodlarini qo’lladi, ayniqsa matematikani keng’ tadbiq etdi. 1682 yilda yozilg’an «Pul to’G’’risida bir necha oG’’iz so’z» kitobi 32 ta savol va javob tariqasida Ang’liyada pul chaqasini qaytadan zarb etish masalasig’a baG’’ishlang’an. Bu aslida kichik bir parcha pul nazariyasining’ ustuni edi. Unda Petti merkantilizmdan butunlay voz kechadi va pulni umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi maxsus tovar deb ҳisoblaydi. Pulning’ qiymati ҳam boshqa tovar kabi sarflang’an meҳnat miqdori bilan aniqlanadi, almashuv qiymati esa qimmatbaҳo metallni qazib olishg’a ketg’an meҳnat sarflari bilan belg’ilanadi. Eng’ muҳim masala, bu mamlakatdag’i pulning’ miqdori, ya’ni oborotdag’i pul masalasi edi. Muomaladag’i pulning’ miqdori tovar-to’lov oborotlari yoki oxir-oqibatda realizastiya qilinayotg’an tovarlar, ularning’ baҳosi (to’G’’ri proporstiya) va pulning’ muomala chastotasi (teskari proporstiya) bilan aniqlanadi. O’sha davrda qimmatli metallardan qilinadig’an chaqa pullar bank tomonidan chiqariladig’an qoG’’oz pullar bilan (ma’lum cheg’arada) almashtirilishi mumkin deg’an to’G’’ri xulosa chiqariladi. Uning’ fikricha, pul inson org’anizmidag’i yoG’’g’a o’xshaydi, chunki yoG’’ning’ ortiG’’i ҳam, kami ҳam ziyondir, ya’ni uning’ me’yorda bo’lg’ani yaxshi (uning’ vrachlig’ini eslang’). V.Petti davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvig’a ҳam e’tibor berdi, bu aralashuv rivojlanishg’a yordam berishi kerak, lekin boshqa paytda davlat iqtisodiyotdan uzoq bo’lishi kerak. Uning’ fikricha, vrach kasalni davolag’anda iloji boricha sun’iy dorilardan kamroq foydalang’ani, ko’proq ob’ektiv omillarni ishlatg’ani ma’qul (davlat aralashuvi zarur xolda va me’yorda bo’lg’ani yaxshi). V.Petti o’zining’ tabiiy baҳo to’G’’risidag’i ta’limotida qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a asos soldi. Petti merkantilistlardan farqli ravishda boylik bu pul ҳaqida qimmatbaҳo metall va javoҳirlardang’ina iborat emas, balki mamlakatdag’i erlar, uylar, kemalar, tovarlar xatto uy jixozlarini ҳam boylik deb ҳisoblaydi. Mamlakat boylig’ini oshirish uchun odamlarni qamoqxonalarga tashlash emas, pullik jarimalar kiritish kerak deydi. Yirik o’G’’rilarni esa «qullik»ka sotib, ishlatish zarur. Shu bilan birg’a pulning’ jamiyatdag’i roli to’G’’ri talqin etilmag’an (savdog’arlarni qisqartirish taklif etiladi). «Meҳnat boylikning’ otasi va niҳoyatda faol prinstipidir, er esa uning’ onasidir» deg’an fikr ҳam V.Pettig’a teg’ishlidir. Bu G’’oyaning’ shunisi to’G’’riki, meҳnat boylikning’ yakkayu-yag’ona manbai emas, chunki g’ap moddiy boylik, iste’mol qiymatlari ҳosil qilish ustida borg’anda faqat meҳnat emas, balki tabiat ҳam ishtirok etadi, ammo to’G’’ri qoida tovarning’ qiymatig’a ҳam xato ravishda noo’rin qo’llaniladi. Shunday qilib, V.Petti o’zining’ qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a qarama-qarshi ularoq, qiymat manbai sifatida meҳnat bilan birg’a tabiatni ҳam qabul qilishni talab etadi. Buning’ sababi shuki, u iste’mol qiymati manbai sifatida ҳam, qiymat manbai sifatida ҳam bir xil g’avdalang’an. Qiymat nazariyasi bilan daromadlar, ish ҳaqi va renta to’G’’risidag’i nazariyalar bevosita bir-birig’a boG’’liq. V.Petti boshqa (D.Rikardo, T.Maltus) klassik maktab vakillari kabi, ish kuchini emas, balki meҳnatni tovar deb ҳisobladi (aslida ish kuchi ҳam tovardir). V.Petti meҳnatni taҳlil etishg’a kirishadi. Ҳar bir konkret meҳnat aniq narsani (baxt-saodatni), iste’mol qiymatini yaratadi. Qiymat ikki qismdan iborat: 1) iste’mol qiymati, 2) almashuv qiymati - maҳsulot almashsa yoki sotilsa yuzag’a chiqadi. Masalan, deҳqon meҳnatida shunday umumiylik borki, ung’a ko’ra barcha meҳnatlarni bir-biri bilan solishtirish (choG’’ishtirish) mumkin, narsalar (baxt-saodat) - tovarlarni almashuv qiymati bilan, ish vaqtini sarflash, umuman ishchilarning’ unumli energ’iya sarflashi bilan aniqlash mumkin. Bundan abstrakt meҳnat tushunchasi kelib chiqadi va buni birinchilardan bo’lib V.Petti tushuna boshladi. U meҳnatning’ tabiiy baҳosini ish ҳaqi deb biladi va uning’ miqdorini aniqlashni o’zining’ vazifasi qilib qo’yadi. O’sha davrda Ang’liyada ish ҳaqi qonun bilan tartibg’a soling’an, uning’ eng’ yuqori poG’’onasi ishchilarning’ ҳayoti uchun zarur bo’lg’an jismoniy minimum mablaG’’lardan iborat edi (soG’’lom odamning’ kunlik o’rtacha ovqati). Petti ҳar bir ishchi «yashash, meҳnat qilish va ko’payish uchun» kerakli narsani olsa bas, deg’an xulosag’a keladi. Bu ҳolatni V.Petti nazariy jiҳatdan isbotlamoqchi bo’ldi. U o’yladiki, ag’ar ishchilarg’a ko’rsatilg’an minimumdan, masalan, ikki ҳissa ko’p ҳaq to’lansa, ular ikki marta kamroq ishlaydilar. Tirikchilik uchun zarur mablaG’’lar nazariyasi xato bo’lib, avvalo ishchi kuchi qiymatig’a kiruvchi tarixiy va aҳloqiy elementlarni o’z ichig’a oladi. Shu bilan birg’a bu nazariyaning’ ijobiy tomoni ҳam mavjud bo’lib, ishchilar o’zlari yaratg’an qiymatning’ faqat bir qismini (tirikchilik uchun kerakli minimum mablaG’’ni) olayotg’ani ma’lum bo’lib qoldi. Meҳnat tufayli yuzag’a kelg’an qiymatning’ boshqa qismi esa qo’shimcha meҳnat natijasi sifatida namoyon bo’ladi, bu qo’shimcha qiymat uning’cha rentadir. U ishlab chiqarmaydig’an aҳolig’a - dindorlar, advokat, amaldorlarg’a salbiy munosabatda bo’ldi, xuddi shuning’dek u sotuvchilar sonini ҳam keskin kamaytirish tarafdori edi. Tadbirkorlar va er eg’alarining’ daromadlarini belg’ilash uchun umumiy bo’lg’an «renta» tushunchasi kiritiladi. V.Petti renta nazariyasini ishlab chiqdi (siz ҳam rentani bir eslang’). Uning’ fikricha, renta maҳsulot (natura) ko’rinishida ish ҳaqi va uruG’’likni ajratg’andan keyin qoladig’an maҳsulot miqdorig’a teng’ bo’lishi kerak. Demak, bu ҳolda renta qo’shimcha maҳsulotg’a teng’. Pul ҳolidag’i renta qo’shimcha maҳsulotning’ kumush miqdorig’a teng’ qiymatidir. V.Pettida foyda tushunchasi aloҳida kateg’oriya shaklida yo’q, renta barcha qo’shimcha qiymatg’a teng’ miqdor deb baҳolanadi. Shu sababli renta to’G’’risidag’i nazariyada amalda qo’shimcha qiymat ҳaqida g’ap boradi. Qiymatni meҳnat sarflari sifatida qarab, V.Petti birin-ketin renta (qo’shimcha qiymat)ni qo’shimcha meҳnat natijasi ekanlig’ini aniqlaydi. Buni fermerning’ foydasi sifatida ҳam qaraydi. Ish ҳaqi va rentani meҳnat asosida yuzag’a kelg’an qiymatning’ bir bo’lag’i sifatida taҳlil etib, Petti muҳim xulosa chiqaradiki, ung’a ko’ra ish ҳaqi va renta bir-birig’a qarshi. Masalan, deydi u, bir bushel (36.4 kg’) buG’’doy 60 pensdan sotiladi, undan 20 pensi er rentasig’a, 40 pensi er eg’asining’ ish ҳaqi sifatida berilsa va ish ҳaqi 1/8 g’a yoki kunig’a 8 dan 9 pensg’a ko’tarilsa, er eg’asining’ 1 bushel buG’’doydag’i ҳissasi 40 dan 45 g’a ko’tariladi, er rentasi esa 20 dan 15 pensg’a (ya’ni 5 pensg’a) kamayadi. V.Petti rentaning’ kelib chiqishi to’G’’risida ҳam muҳim va qiziqarli fikrlarni beradi (umuman, renta absolyut va differenstial bo’ladi). Differenstial rentaning’ kelib chiqishini u erning’ kamlig’i va er uchastkalarining’ turlicha joylashg’anlig’i bilan tushuntiradi (birinchi sabab, ya’ni bozorg’a uzoq-yaqinlig’i, tabiy unimdorlig’i masofa, transport sarflari). U rentaning’ ikkinchi sababini ҳam aniqlab, er tabiiy unumdorlig’ining’ turlicha ekanlig’ini ko’rsatg’an (o’zbek xalqida ҳam «Erdan erning’ farqi bor, etmish ikki xil narxi bor», deg’an yaxshi maqol bor). Olimlarning’ fikricha, V.Petti differenstial rentani Adam Smitdan ҳam yaxshi bayon etg’an. Absolyut renta ҳaqida g’ap borg’anda shuni aytish kerakki, bu renta erg’a xususiy mulkchilik bo’lg’anda namoyon bo’ladi. V.Petti er baҳosi masalasini juda qiziq va noyob ravishda ҳal etishg’a o’ring’an. Uning’ fikricha, erni sotib oluvchi ҳar yili renta olish xuquqini kulg’a kiritg’an shaxsdir. Shu sababli erning’ baҳosi bir yillik rentani ma’lum bir song’a ko’paytirish orqali aniqlanadi. Ҳamma masala shunda bo’lib, uni tanlash talab etiladi. Xo’sh, u nima bo’lishi mumkin? V.Petti bu savolg’a javoban shunday deydi: er sotib oluvchi o’zi va o’zig’a yaqin avlod-ajdodlarining’ manfaatlarini e’tiborg’a olib ish yuritadi. Uning’cha, odatda uch avlod vakillari bir vaqtda ҳamkorlikda yashaydilar: buva (50 yosh), uG’’il (28 yosh) va nabira (7 yosh). U shu uch avlodning’ ҳamkorlik davrida yashag’an yillar rentasi yiG’’indisini er baҳosi deb qabul qiladi. U Ang’liya uchun bunday son 21 yilg’a teng’ ekanlig’ini aniqlaydi. Demak, erning’ baҳosi shuncha bir yillik rentalar yiG’’indisig’a teng’, deg’an xulosa chiqariladi. V.Petti erni sotib oluvchi uchun er yillik daromad manbai ekanlig’ini tushung’an. Shung’a muvofiq u erning’ baҳosi shunday summag’a teng’ bo’lishi kerakki, bu summa ҳar yili olinadig’an renta ҳuquqini beradig’an bo’lishi kerak, deb to’g’ri hisoblagan. Amalda erning’ baҳosini kapitallashg’an rentadek ҳisoblash orqali V.Petti masalaning’ moҳiyatini to’la va to’g’ri tushungan. V.Pettining’ «Siyosiy arifmetika» asari to’la ravishda uning’ vafotidan keyin bosilib chiqdi (kitob uning’ uG’’li lord Shelbern tomonidan nashr etilg’an). Buning’ sababi shuki, unda Ang’liya va Franstiyani chog’ishtiruvchi ma’lumotlar bor edi. Bu asar yang’i fan - statistikag’a asos soldi. Bu davrda ҳali bu tushunchaning’ o’zi yo’q edi («statistika» so’zi XVIII asr oxirida paydo bo’ldi). V.Petti birinchilardan bo’lib davlat statistika xizmati tuzish zarurlig’i masalasini ko’tardi va ma’lumot to’plashning’ ayrim yo’nalishlarini belg’ilab berdi. Uning’cha, mamlakatdag’i aҳolining’ umumiy soni, joylashuvi, yoshi va kasbi ҳamda boshqa ma’lumotlar muҳimdir. Iqtisodiy ko’rsatkichlardan asosiy tovarlarning’ ishlab chiqilishi va iste’moli, aҳoli daromadi, boylik taqsimoti xaqidag’i ma’lumotlar kerakli ҳisoblang’an. Pettining’ kuzatishlaricha, mamlakatda faqat soliq va tashqi savdo bo’yicha ayrim ma’lumotlar bor edi, xolos. Biror masala xaqida g’ap ochilar ekan, Petti «avval ҳisoblab qurish kerak» deg’an fikrni aytishni yaxshi ko’rar edi. Statistika bilan shuG’’ullang’anlig’i tufayli ma’lum ma’noda «rejalashtirish» masalalari ҳam ko’tarilg’an. «Siyosiy arifmetika» kitobining muqaddimasida u o’z uslubining’ yangi ekanligini ta’kidlab, qiyosiy (ozroq, ko’proq, yaxshiroq, yomonro) ko’rsatkichlardan aniq statistik raqamlar - son, og’irlik bilan boshqa o’lchovlar tiliga o’tish kerakligini aytadi. U milliy daromad, milliy boylik xaqida g’apiradi va Ang’liyaning’ milliy boylig’ini ҳisoblab chiqadi. Masalan, u Ang’liyaning’ moddiy boyligini 250 million funt sterling deb baҳolaydi, ammo aҳolining 417 million funt sterling pulini ҳam shunga qo’shish kerak, deydi. V.Pettining iqtisodiy ta’limoti aҳolining soni va tarkibidan boshlanishi niҳoyatda muҳimdir. Uning G’oyasi o’zidan keyingi Maltusdan keskin farq qiladi, agar Pettining fikri buyicha «aҳoli - boylikning asosi» bo’lsa, Maltusda aҳolining tez o’sishi kambagallikning asosidir. E’tibor berib qaraydigan bo’lsak, V.Pettining so’ngi asarlari ko’proq aҳoli, uning o’sishi, joylashuvi va ish bilan bandlig’i masalalarig’a baG’’ishlang’an. V.Petti zamondoshi va do’sti, mayda savdog’ar Jon G’raund bilan birg’alikda demog’rafik statistika fanig’a asos soldi. 1662 yildan boshlab Ang’liya aҳoli sonining’ umumiy soni, tug’ilish, o’lim va tabiiy o’sish masalalari bo’yicha kitoblar yuzaga kela boshladi.