Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

Diktum - asosiy fikr-voqeani ifodalaydigan, gapning mazmuniy asosini ifodalovchi termin.
Modus - asosiy fikr yoki axborotning sub`ektiv yo’nalishi.

Bir bosh bulakli gaplar ikki bosh bulakli gaplardan kura nutkiy tejamli sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki uta ahamiyatli bulgan axborot (xarakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki bosh bulakli gaplar singari tarkibiy va ma`no xususiyatlarni ifoda khliShda tilda teng xizmat k,ila olishini kursatadi.

Turkiy tillarda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqiyotining barcha davrdariga xos bo’lgan sintaktik hodisadir.
Bir bosh bulakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadkik; kilingan, lekin ularning ichki tasnifida xar xilliklar uchraydi. I.Jakipov esa lasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noanik egasiz gap, shaxsi umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakiupov)59, 246), lekin kozok, tilshunoslari bir bosh bulakli gaplar sirasida shaxsi anik, gapni sanab utmaydilar va shaxsi noanSh hamda shaxssiz gdplarnilina k,ayd kiladilar, shuningdek, undov gap, undov gap tiplarini bir bosh bulakli gap sifatida karamaydilar (Qarang: Qozoq tilining grammatikasi, 1967, O’zbek tilshunosligida ham R.Abdurahmonov, A.G'ulomov, Asqarova M. A. Safoev A. X. Sulaymonov, S. Usmonov, I. Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo'lakli gaplar va ularning nazariy asoslari yoritib berilgan.
Ba`zi adabiyotlarda bunday gaplar kesim orqali ega anglashilib turganligi uchun ikki sostavli gaplarga, ba`zi adabiyotlarda esa tuli siz gaplarga ham kiritiladi. Lekin aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplar sifatida e`tirof etiladi. R.Abdurahmonov ham bu tip gagsharni bir bosh bulakli gaplarning bir turi sifatida karamaydi (Abdurahmonov G., 1996).
Aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplarning kesimi birinchi va ikkinchi shaxsshaklida buladi, uchinchi shaxs shaklidagi kesimlar esa shaxsi noma`lum gaplarga xos.
A.G’ulomov shunday yozadi: «shaxsi anik, bir sostavli gap uchun kesimning birinchi va ikkinchi shaxsformasida kelishi kup uchraydi»
Ma`lumki, birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxsolms uz ma`nosi bilan bir-biridan farqladi. Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari insonni kuzda tutadi, uchinchi shaxsolmoshi esa konkret uchinchi shaxsdan tashsari, har qanday shaxs yoki predmetni ifoda qilishi ma`lum. Shunday ekan, uchinchi shaxsolmoshi konkret shaxsni ifodalaganda, birinchi, ikkinchi shaxsolmoshlari bilan umumishshkka ega buladi. Bu vazifada u olmoshi men, sen olmoshlari sirasida k,aralishi lozim. Shu ma`noda u olmoshining gapda kullanmasligi men, sen olmoshlarining kullanmasligi kabi sintaktik norma buladi. Shuning uchun bu tip gaplar eski uzbek tilida: