Fanidan o„quv-uslubiy majmua

1-jadval O„zbekistonning tashqi savdo aloqalari rivojlanish ko„rsatkichlari

Ko„rsatkichlar	O„lchov birligi	2008	2009	2010
YAIM	mlrd. so‗m	36 839,4	48 097,0	61831,2
	mln. AQSh dollari	27 919,8	32 808,8	*
Eksport	mln. AQSh dollari	11 493,3	11 771,3	13044,5
Eksportning YAIMdagi ulushi	%	41,2	35,9	*
Import	mln. AQSh dollari	9 704,0	9 438,3	8797,9
Importning YAIMdagi ulushi	%	34,8	28,8	*
Tashqi savdo aylanmasi	mln. AQSh dollari	21 197,3	21 209,6	21842,4
Tashqi savdo aylanmasining YAIMdagi ulushi	%	75,9	64,6	*
Saldo (X-M)	mln. AQSh dollari	1 789,3	2 333,0	4246,6
Saldo (X-M) ning YAIMdagi ulushi	%	6,4	7,1	*

Bu ko‗rsatkichlarning barchasi, avvalo, eksport tarkibida yuqori qo‗shimcha qiymatga ega bo‗lgan raqobatdosh tayyor mahsulot ulushining izchil oshishi, birinchi navbatda, iqtisodiyotimizning o‗sib bohayotgan saloriyati va imkoniyatlaridan dalolat beradi. Shu bilan birga, bunday rolat eksportimiz-ning xomashyo resurslari narxi tez-tez o‗zgarib turadigan jahon bozori ta‘siriga bog‗liqligini kamaytirishda muhim yo‗nalish bo‗lib xizmat qiladi.
Jahon iqtisodiy inqirozi davom etayotgan hozirgi sharoitda bunday o‗zgarish ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Nega deganda, bugungi kunda eksport asosan xomashyo etkazib berishdan iborat bo‗lib, dunyo bozoridagi narx-navo o‗yinlariga haddan tashqari bog‗lanib qolayotgani ayrim mamlakatlarda valyuta tushumlarini kamaytiradigan, moliyaviy barqarorlikning yomonlashuviga olib keladigan, iqtisodiyotni izdan chiqaradigan jiddiy faktorga aylanmoqda.
Xalqaro savdo bir qator o‗ziga xos xususiyatlarga ega:

1. 
   Iqtisodiy resurslarning xarakatshanligi mamlakatlar o‗rtasida, mamlakat ishidagiga qaraganda ancha past bo‗ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ishida viloyatdan viloyatga, hududdan hududga erkin o‗tishi mumkin. Mamlakatlar o‗rtasidagi til va madaniy to‗siqlar haqida gapirmaganda ham, YAIMigratsion qonunlar ishchi kuchining mamlakatlar o‗rtasidagi migratsiyasiga qattiq sheklashlar qo‗yadi. Soliq qonunshiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi farqlar va boshqa qator muassasaviy to‗siqlar real kapitalning milliy shegara orqali migratsiyasini sheklaydi.
   
2. 
   Har bir mamlakat har xil valyutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar o‗rtasida xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinshiliklar tug‗diradi.
   
3. 
   Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga markum bo‗lib, bu ishki savdoga nisbatan qo‗llaniladigan tadbirlardan xarakteri va darajasi bo‗yicha sezilarli farqlanadi.
   

qiyosiy xarajatlar nazariyasiga ko‗ra erkin savdo tufayli, jahon xo‗jaligi resurslarni samarali joylashtirishga va moddiy farovonlikning yuqori darajasiga erishishi mumkin. Proteksionizm, ya‘ni erkin savdo yo‗lidagi to‗siqlar xalqaro ixtisoslashuvdan olinadigan nafni kamaytiradi yoki yo‗qqa chiqaradi.
Erkin savdo yo‗lida juda ko‗p to‗siqlar mavjud bo‗ladi. Ularning asosiylari quyidagilar:
- boj to‗lovlari import tovarlarga aksiz soliqlari hisoblanadi, u daromad olish maqsadida yoki rimoya uchun kiritilishi mumkin.
Import kvotalari yordamida ma‘lum bir vaqt ohalig‗ida import qilinishi mumkin bo‗lgan tovarlarning maksimal hajmi o‗rnatiladi.
Ta‘rifsiz to‗siqlar deyilganda litsenziyalash tizimi, mahsulot sifatiga standartlar qo‗yish yoki oddiy ma‘muriy taqiqlashlar tuchuniladi;
Eksportni ixtiyoriy sheklashlar savdo to‗siqlarining nisbatan yangi shakli hisoblanadi. Bu holda chet el firmalari o‗zlarining ma‘lum mamlakatga eksportini «ixtiyoriy» sheklaydi.
Mamlakatlar xalqaro savdo yordamida o‗zlarining davlatlaharo ixtisoslashuvini rivojlantirishi, o‗zlarining resurslari unumdorligini oshirish va shu orqali ishlab chiqarishning umumiy hajmini ko‗paytirishi mumkin. Alohida davlatlar, eng yuqori nisbiy samaradorlik bilan ishlab chiqarish mumkin bo‗lgan tovarlarga ixtisoslashishi va ularning o‗zlari samarali ishlab chiqarish holatida bo‗lmagan tovarlarga ayirboshlash hisobiga yutish mumkin.
Bu yerda mamlakatlar nima uchun savdo-sotiq qiladi? degan savol tug‗iladi. Birinchidan, iqtisodiy resurslar dunyo mamlakatlari o‗rtasida juda notekis taqsimlanadi: mamlakatlar o‗zlarining iqtisodiy resurslar bilan ta‘minlanishi keskin farqlanadi. Ikkinchidan, har xil tovarlarni samarali ishlab chiqarish har xil texnologiya yoki resurslar uyg‗unlashuvini talab qiladi. Bu ikki rolatning xalqaro savdoga ta‘sirini oson tuchuntirish mumkin. Masalan, YAponiya ko‗p va yaxshi tayyorlangan ishchi kuchiga ega, malakali Mehnat ortiqsha bo‗lganligi sababli arzon turadi. Shu sababli, YAponiya tayyorlash uchun ko‗p miqdorda malakali Mehnat talab qilinadigan turli-tuman Mehnat sig‗imli tovarlarni samarali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Avsthaliya esa aksincha, juda keng maydonlariga ega bo‗lgan holda yetarli bo‗lmagan miqdorda inson resurslari va kapitalga ega. qisqacha aytganda, rimoya qilinadigan tarmoqlar savdo to‗siqlarini kiritishdan oladigan foyda, butun iqtisodiyot uchun ancha katta yo‗qotish hisoblanadi.