Fanidan tayyorlagan mustaqil ishi mavzu: tuproq mineral elementlar

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY 
VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI 
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 
BIOLOGIYA FAKULTETI
304-GURUH TALABASI 
TOJIXONOVA SARVINOZNING 
O’SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI 
FANIDAN TAYYORLAGAN 
MUSTAQIL ISHI 
 
MAVZU: TUPROQ MINERAL ELEMENTLAR 
MANBAI. TUPROQ ERITMASI, UNING TARKIBI 
VA MINERAL ELEMENTLARNING YUTILISH 
MEXANIZMI. 
 
 
 
 

 
 
 
Toshkent-2023 

---

Reja:
1.Tuproqda azot
2. Tuproqda fosfor va kaliy
3.Tuproqda oltingugurt
4.Foydalanilgan adabiyotlar

---

 Tabiatdagi mavjud azotning asosiy qismi atmosferada uchraydi. Uning bu 
miqdori 78 % ni tashkil qiladi. Azotning anorganik birikmasi foydali qazilma 
tariqasida Tinch okean qirg’og’ida, Chilida natriyli selitra (NaNO
3
, NaNO
2
) 
tariqasida mavjud.
Tuproqda yalpi azot kam miqdorda, uning mineral formasidagisining asosiy 
miqdori, nitritlar, nitratlar ko’rinishida bo’ladi. Lekin azotning asosiy massasi 
tuproqda, tuproq organikasi, ya’ni ammonikislotlari va gumusi, gumin kislotalar 
bilan bog’liq.
yalpi azot murakkab organik birikmalar bo’lgan oqsil moddalar tariqasida, 
har qaysi o’simlik va har qaysi hayvon tarkibiga kiradi.
Hujayraning eng muhim qismlari protoplazma va yadro, oqsil moddalaridan 
tuzilgan. Azot oqsil jismlarning zaruriy, tarkibiy qismidir. Demak azot bo’lmasa, 
oqsil bo’lmasa hayot yo’q.
Litosfera, gidrosferadagi azot atmosfera azotni 0,04 % ni tashkil qiladi. Azot 
kimyoviy jihatdan nisbatan inert modda.
«Azot» grekcha so’z bo’lib, hayotiy emas degan ma’noni aglatadi. Aslida esa 
hayot uchun eng zaruriy elementlardan biri. Lotincha nomi nitrogenium bo’lib, 
selitra tug’diruvchi demakdir. Tuproqdagi azot miqdori kamdan-kam hollardagina 
o’simlik uchun yetarli bo’ladi. Och-yashil rang, ya’ni bargning och-yashil rangli 
bo’lishi azot yetishmasligidan dalolat beradi. Bunday o’simliklar azotga muhtoj 
bo’lib, azot solinganda keskin o’sib, rivojlanib ketadi. Shuning uchun ham azotli 
o’g’itlar qishloq õo’jaligida ko’p qo’llaniladi.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, tuproqdagi azotning asosiy qismi, ya’ni 99 % 
organik formada bo’lib, yiliga 1-5 % dan o’simlik unumli foydalaniladi. Bu 
miqdorning asosiy qismi organik moddalarning parchalanishidan hosil bo’ladi.
O’simlik o’zlarining navlari va turlariga qarab, yiliga 100 kg/ ga gacha va 
undan ortiq azot ite’mol qilishlari mumkin. Demak, o’simlik organik azotdan 
mo’tadil zonada 5 %, ya’ni atiga kg/ga miqdordan foydalanadi. Qolgani mineral 
azot tariqasida berilishi kerak. Ammo tropik zonada organik azot o’simlik ehtiyojini 
50% gachasini qondiradi.
Tuproq kesimida azotning tabaqalanishi gumus kabi bo’ladi. Lekin 
gumusning tuproqdagi tarqalish qonuniyati jadaligiga nisbatan past darajada 
bo’ladi. Bu qonuniyat faqat yalpi azot uchun õosdir. Azotni boshqa murakkab 
birikmalar, TSK bilan birikish jarayoni azot fiksatsiyasi nomi bilan ma’lum. 
Tabiatda momaqaldiroq vaqtida azotning fiksatsiyasi ma’lum, lekin miqdor 
jihatdan o’simliklar talabini qondira olmaydi.
O’simliklar tarkibidagi ko’pchilik organik moddalar azot saqlaydi. Bularga 
amminokislotlar, nuklein kislotalar, fermentlar, õlorofil va boshqalar kiradi.

---

O’simlik azotsiz yashay olmaydi. Bu element yetishmagan taqdirda 
yuqoridagi moddalarning azotga bo’lgan ehtiyojini ta’minlay olmaydi. O’simlik 
fotosintez jarayonida hosil bo’lgan qand moddalarini oqsillarga aylanishi uchun 
ham azot kerak. Azotsiz bu jarayon ham tugallanmay qoladi. Azotning 
yetishmasligi o’simlik o’sishini susaytiradi.
Tuproqda doimo azotning -3, +5 valentli formalari uchraydi. Azotni boshqa 
shakldagi, ya’ni boshqa valentlikdagi birikmalari ham mavjud bo’lib, ular oz yoki 
efimer, ya’ni vaqtinchalik ko’rinishda bo’ladi.
Ammiak (NH
3
) tuproqda erkin holda uchramaydi. U tuproqda organik 
o’g’itlar va organik moddalar mineralizatsiyasi natijasida hosil bo’ladi. U suvda 
yaõshi eriydi, 100 gramm suvda 50-70 gramgacha erishi mumkin. Bu jarayon 
quyidagicha tasvirlanadi.
NH
3 
+ H
2
O → NH
4
OH
muvozanat konstantasi
K = 
[
NH
4+ 
]
∙ 
[
OH 
-
] 
= 1,75 *10
-5 
(
18
0
C
)
[
NH
3
]
Tuproqda azotning mineral formasi ammoniydan boshqa nitrat va nitrit 
ko’rinishida mavjud bo’ladi. Nitritlar tuproqda juda oz 0,1 kg/ga atrofida bo’ladi. 
Nitrat va nitrit, ammoniy shakllaridan tashqari, tuproqning gaz fazasida azot 
oksidlar ko’rinishida uchraydi.
Mineral shakldagi barcha azotni o’simlik oladi, lekin fiksatsiya qilingan 
ammoniyni ololmaydi.
Tuproqqa solingan azotli o’g’itlar uni nitrat va nitrit, ammoniy shakllarini 
boyitadi. Lekin nitratlar va nitritlar tuproq tomonidan singdirilmaydi.
Nitratlar va nitritlar harakatchan bo’lib, ular sizot va oqova suvlari orqali 
boshqa toza suvlarni ifloslashi mumkin.
Tuproqda mo’tadil havo almashinish hollarida nitrifikatsiya jarayoni 
kuchayadi. Natijada ammoniy nitratlarga transformatsiyalanadi, organik 
moddalarning mineralizatsiyasi jarayonida ham nitratlar hosil bo’ladi.
Sug’oriladigan yerlarni uzoq sug’orish va o’g’itlash natijasida ham tuproqda 
nitratlar to’planish va nitratli sho’rlanishni 
keltirib chiqarishi mumkin. Ba’zi hollarda 
nitratlarga boy tuproqlarda o’sayotgan 
o’simliklar nitratlarning ruõsat etilgan 
kontsentratsiyasidan ham ko’p singdiradilar.
O’simlik 
bevosita 
nitratlar 
va 
ammoniy shakldagi azotni NO
3
-
, NH
4
+
ko’rinishlarda oladi. Ba’zan esa quyi 
molekulyar 
og’irlikka 
ega 
bo’lgan 

---

aminokislotalarni ham olishi mumkin. Tuproqda mineral azot miqdori ozligi uchun 
asosiy azot zahirasi rolini organik moddalar o’taydi.
Tuproqdagi azot mobilizatsiya, amonifikatsiya, nitrifikatsiya jarayonlarini 
o’z boshidan kechiradi.
Organik moddallarni kimyoviy yoki biokimyoviy transformatsiyasi 
natijasida mineral shakldagi azotni hosil bo’lish jarayonlariga uning mobilizatsiyasi 
deyiladi.
Agar tuproqdagi azot mobilizatsiyasini hisobga olsak, u holda podzol 
tuproqlardagi azot 50-60 yilga, ko’ra tuproqlardagi azot 300-400 yilga, bo’z 
tuproqlardagi azot esa 30-40 yilga yetishi mumkin.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, tuproqdagi barcha azot mobilizatsiya 
qilinsa, unda tuproq tarkibidagi gumus parchalanib tamom bo’lishi kerak. Bu bilan 
bir qatorda tuproq o’zining qator ijobiy hususiyatlarini yo’qotadi.
Tuproq organik qismidagi azot quyidagi shakllarda mavjud:
H
|
1. 
Aminokislota tarkibidagi azot, ya’ni 
R 
- 
C 
- 
COOH
|
NH
3
2. 
Amid holdagi azot, umumiy formulasi 
R 
- 
C 
- 
NH
2
||
O
va boshqalar.
Amidlar tarkibidagi azotning aminokislotalar azotidan farqi karbon 
kislotadagi OH o’rniga NH
2
kirgan, aminokislotalarda esa H o’rnini egallagan. Bu 
har ikkala azot ham ajralib chiqqanda NH
4
ni hosil qiladi. Shuning uchun azotning 
bu turiga ammoniyli azot deyiladi.
3. 
Uchinchi guruhga aminli qandlarning azoti kiradi, bular yetarli darajada 
o’rganilmagan.
Bularning asosiy vakillari glyukoza, õitin va boshqalar hisoblanadi.
4. 
Geterotsikli azot, ya’ni piridin, pirimidin, pirrol, purinlar tarkibidagilar. 
Geterosiklik azotni eng ko’p miqdori gumin kislotalarda va guminlarda bo’ladi. 
Azotning guruhli analizi gidrolizga asoslangan bo’lib, bir necha usullari mavjud.
Ba’zi 
tuproq 
tiplaridagi 
azot 
guruhlarining 
miqdori 
quyidagi 
diagrammalarda ko’rsatilgan:
  
2-diagramma