Fanidan tayyorlagan mustaqil ishi mavzu: tuproq mineral elementlar

Azot guruhlarining miqdori, kg/ga

---

C h im li p o d z o l tu p r o q la r 
  
T ip ik q o r a tu p r o q la r 
B o 
‘z tu p r o q la r 
Y a lp i a z o t
A m in o g u r u h 
la r a z o t i
A m m o n iy li a 
z o t
A m in o q a n d li 
a z o t
G id r o liz la n m 
a y d ig a n a z o t
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, har õil ekologik sharoitdagi tuproq bo’lishidan 
qat’iy nazar ularning hammasida ham gidrolizlanmaydigan azot miqdori boshqa 
guruhlardan ko’p.
Bu qora va bo’z tuproqlarda yalpi 40-45 % ni tashkil qiladi. Bu hodisa 
tuproqlardagi biologik faollikning yuqori ekanligi bilan tushuntiriladi.
Azot manbai rolini gumus kislotalari va gumin bajaradi. Bo’z tuproqda GK 
azoti bilan FK azoti miqdor jihatdan deyarli bir õil, boshqa tuproqlarda esa bu 
ko’rsatkich keskin farq qiladi.
Tuproqda azotning to’la transformatsiyasi murakkab bo’lib, u quyidagi 
jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Y a lp i a z o t
A m in o g u r u h 
la r a z o t i
A m m o n iy li a 
z o t
A m in o q a n d li 
a z o t
G id r o liz la n m 
a y d ig a n a z o t
Y a lp i a z o t
A m in o g u r 
u h la r a z o t i
A m m o n iy li 
a z o t
A m in o q a n 
d li a z o t
G id r o liz la n m a 
y d ig a n a z o t
3420
400
650
270
1400
3560
425
500
400
1080
9890
1010
1040
670
4340

---

 1.Turganka bakteriyalar yordamida atmosfera azotning fiksatsiyasi.
2.Azot saqlaydigan organik qoldiqlarning gumus kislotalariga aylanishi.
3.Azotli organik moddalar ammonifikatsiyasi.
4.Nitrifikatsiya jarayonlari.
5.Denitrifikatsiya.
6.Ammoniyni gilli minerallar tomonidan fiksatsiyasi.
7.Azotli birikmalarining yuvilishi.
Ammoniyning gilli minerallar tomonidan fiksatsiyasi 3 qavatli 
minerallarning tuproqdagi miqdori bilan belgilanadi. Bu ish montmorillonit, illit, 
vermikulit kabi minerallar va tuproqdagi TSK orqali bajariladi.
Minerallar kristal panjarasiga kirgan NH
4
fiksatsiyalangan bo’lib, uni 
almashinishi qiyin, demak o’simlik undan deyarli foydalana olmaydi. TSK da bu 
fiksatsiya ko’rinish jihatidan nisbatan sodda bo’ladi.
Bu jarayonga ammoniyni TSK orqali fiksatsiya deyish mumkin.
Lekin NH
4
hamma vaqt ham osongina boshqa kationga 
almashinavermaydi.
GK lar yordamida fiksatsiyalangan, NH
4 
nisbatan harakatchan bo’lib uni 
quyidagicha tasavvur qilish mumkin.
GK-COOH + NH
4
OH → GK-COONH
4
+ H
2
O
Shunday qilib azotning tuproqdagi harakatchan yo’nalishlari zanjiri 
murakkab bo’lib, qator reaksiyalarni qamrab oladi.
Tuproqqa azot atmosfera yog’inlari bilan tushadi, bunda yog’in yordamida 
havodagi NH
3 
va
NO
3 
lar yuvilib landshaftga tushadi.
Tuproq azotining yana bir manbayi erkin yashovchi mikroorganizmlar va 
tugunak bakteriyalari tomonidan azotning fiksatsiya qilinishi hisoblanadi.
Organik moddalarning, ya’ni o’simlik va hayvonot dunyosining 
mineralizatsiyasi jarayonida ham tuproqda azotning turli shakllari to’planadi.
Hozirgi davrda azotning bu manbalaridan tashqari yana bir kuchli teõnogen 
manbasini alohida e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Bunda o’g’it tariqasida 
tuproqqa solingan azot va chirindilar tariqasida tushgan azotning ahamiyati katta.
Bu yo’llar bilan yerga, tuproqqa tushgan azotning bir qismi, ya’ni NH
4
+
har 
õil tuproq, tuproq-o’simlik, tuproq-havo, tuproq-mikroorganizm, tuproq-suv 
jarayonlarida qatnashadi. Organik azot biokimyoviy jarayonida qatnashib 
gumifikatsiya va ammonifikatsiyaga uchraydi.

---

Nitrat ioni holatida tuproqqa tushgan azot esa yuviladi, o’simlik tomonidan 
faol yutiladi, denitrifikatsiyaga uchraydi va shu bilan azotning biogekimyoviy 
zanjirini yopadi.