Fanlar akademiyasi ilmiy-tadqiqot institutlari hamda

m/s ga, ya’ni yorug’lik 
tezligigs teng ekan (Veber va Kol’raush, 1856 y.). Hihoyat J.Maksvellning nazariy 
tadqiqotlari elektromagnit maydon o’zgarishlari fazoda ma’lum bir joyda 
qolmasdan, balki vakuumda tokning elektromagnit va elektrostatik birliklari 
nisbatiga, ya’ni yorug’lik tezligiga teng tezlik bilan tarqalishini ko’rsatdi. Bu xulosa 
keyinchalik G.Gers (1888 y.) tajribalarida tasdiqlandi. O’z tadqiqotlari asosida 
J.Maksvell (1865 y.) yorug’lik elektromagnit hodisadir, degan xulosaga keldi.
Yorug’likning to’lqin nazariyasi rivojlanishi bilan baravar efir tushunchasi 
ham taraqqiy qila boradi. Gyuygens tasavvurida efir tushunchasi hali ancha mujmal 
va noaniq; M.V.Lomonosov efirning imkoniy harakatlarining turli (ilgarilanma, 
aylanma va tebranma) tipini tekshirib, uni aniqlashtirish va chuqurlashtirishga 
urinadi, bunda Lomonosov yorug’likni efirning tebranma harakati tarqalishi deb 
hisoblaydi. 
Yorug’lik haqidagi to’lqin tasavvurlar XVIII asrda Eyler ishlarida eng katta 
rivoj topdi. Eylerning fikricha, tovush havo tebranishlaridan iborat bo’lganidek, 
yorug’lik efir tebranishlaridan iborat, bunda uning turli ranglariga turli chastotali 
tebranishlar mos keladi. Eyler yorug’lik tezligini tovush tezligi bilan taqqoslab, efir 
“odatdagi havoga qaraganda ancha ko’p marta nozik va elastik” substansiya deb 

---

tasdiqladi. Lomonosov kabi Eyler ham barcha elektr hodisalarining manbai o’sha 
yorug’lik tashuvchi efirning o’zidir, degan fikrni aytdi. 
Lomonosov-Eyler efiridan farqli ravishda, Frenel-Yung efiri (XIX asr boshi) 
faqat optik hodisalarni talqin qildi. Bir oz keyinroq Faradey elektr va magnit o’zaro 
ta’sirlarini izohlash uchun faraziy moddiy muhit tushunchasini kiritdi, bu muhitning 
holati (elastik taranglanishi) zaryadlar orasidagi va toklar orasidagi bo’ladigan va 
tajribada kuzatiladigan o’zaro ta’sir effektlari sababini ochib berishi kerak edi. 
Yorug’likning elektromagnit tabiati to’g’risida Maksvell g’oyalari yorug’lik 
tashuvchi va elektromagnit efirlarni birlashtirish, ularni barcha elektromagnit 
hodisalar tashuvchisi qilish imkonini berdi. Elektromagnit maydon vujudga kelishi, 
shuningdek, uning tarqalishi nuqtadan nuqtaga muayyan tezlik bilan tarqala 
oladigan efir holatining o’zgarishi tarzida tasavvur qilinar edi. 
Harakatlanayotgan muhitlar elektrodinamikasining yanada rivojlanishi 
quyidagi tasavvurga olib keldi: efir barcha jismlar ichiga kiradi, ammo bu jismlar 
harakat qilganida u harakatsiz qolaveradi (Lorents). Shunday qilib, efirning fizik 
xarakteristikalari tobora kamroq real (haqiqiy) bo’la boradi. Lorents (XIX asrning 
oxirgi yillari) tasavvurida efir cheksiz va harakatsiz muhit bo’lib, uning yagona 
xarakteristikasi faqat unda elektromagnit g’alayonlarning va xususan, yorug’likning 
muayyan tezlik (c=2,998·10
8 
m/s) bilan tarqalishidir.
Harakatsiz efir tasavvuriga tayangan Lorentsning elektron nazariyasidan kelib 
chiqadigan qiyinchiliklar bilan bir qatorda bu nazariyaning boshqa qiyinchiliklari 
ham ma’lum bo’ldi. Bu nazariya yorug’lik bilan moddaning o’zaro ta’siriga tegishli 
hodisalarning ko’p xususiyatlarini izohlab bera olmadi. Jumladan, cho’g’langan 
qora jism nurlanishida energiyaning to’lqin uzunliklar bo’yicha taqsimlanishi 
masalasi qanoatlanarli hal qilinmadi. Yig’lib qolgan qiyinchiliklar M.Plankni 
kvantlar nazariyasini (1900 y.) tavsiflashga majbur qildi, bu nazariya moddaning 
molekulyar tuzilishi haqidagi ta’limotdan olingan uziqlik (diskretlik) g’oyasini 
elektromagnit jarayonlarga, jumladan, yorug’lik chiqarish jarayoniga ham tadbiq 
qiladi. Kvantlar nazariyasi qizigan jismlarning yorug’lik chiqarish masalalaridagi 
qiyinchiliklarni bartarf qildi; yorug’lik va moddaning kvantlar nuqtai nazaridan 
talqin qilmasdan turib tushunib bo’lmaydigan o’zaro ta’siri muammosi yangicha 
qo’yildi. Birtalay optik hodisalar, jumladan fotoelektr effekti va yorug’lik sochilishi 
masalalari birinchi o’ringa yorug’likning korpuskulyar xususiyatlarini chiqardi. 
Atom va molekulalarning tuzilishi to’g’risidagi hozirgi zamon ta’limoti asosi bo’lib 
qolgan kvantlar nazariyasi hozir ham rivojlanib bormoqda. 
Optikaning yetakchi nazariyalari taraqqiyotining qisqacha bayon qilingan 
manzarasi yorug’lik tabiati to’g’risidagi (birinchi qarashda bir-birini istisno 
qiladigan) tasavvurning, ya’ni to’lqin va korpuskulyar tasavvurning kurashi optika 
tarixida qanday o’rin tutganini ko’rsatadi. 
Birinchi davrda (Nyuton-Gyuygens, XIX asr boshigacha) bu tasavvurlarning 
qarama-qarshi qo’yilishi bir-birini istisni qilish xarakteriga ega edi va ilmiy 
rivojlanish bu qarama-qarshilikni chuqurlashtirib, ularning tabiatini ravshanroq 
tushunish imkoniyatini beradigan eksperimental baza qidirish va rivojlangan 
nazariya yaratishdan iborat edi. Ikkinchi davr, ya’ni Frenel-Yungdan to yorug’lik 
kvantlari tasavvuri paydo bo’lguncha (1905 y.) o’tgan davr korpuskulyar go’yo uzil-

---

kesil yengib chiqqan to’lqin tasavvurlarning har taraflama rivojlanish davri bo’ldi. 
Undan keyingi davr eksperimental metodlar rivojlanishi tufayli ochilgan yangi, 
nozik eksperimental faktlarni jamg’arishdan iborat; ayni vaqtda kvantlar nazariyasi 
yaratilishi bilan bog’liq bo’lgan yanada chuqurroq nazariy tasavvurlar rivojlana 
bordi. Bu davrda faqat barqaror to’lqin tasavvurlar bilan bir qatorda korpuskulyar 
qarashlar asoslanibgina qolmasdan, balki korpuskulyar va to’lqin tasavvurlar 
muvaffaqiyatli ravishda sintez qilib ko’rildi. 
Optika taraqqiyotining XX asrning 60 yilidan boshlanadi deb hisoblanishi 
mumkin bo’lgan hozirgi bosqichi yangi, juda ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. 
Yorug’likning barcha optik hodisalarni tushuntirish uchun asos bolib xizmat 
qilayotgan fundamental xossalari – to’lqin, kvant xossalari, uning elektromagnit 
tabiati borgan sari xilma-xil va chuqur tasdiqlanmoqda va qo’llanmoqda. Ammo bu 
hodisalar doirasi beqiyos kengaydi. XX asr o’rtalarida yuqori darajada 
monoxromatik va yo’naltirilgan yorug’lik chiqaradigan manbalar – optik kvant 
generatorlari (lazerlar) yaratildi. Lazer nurlanishi tarqalishi va modda bilan o’zaro 
ta’siri ko’p hollarda odatdagi manbalar holidagiga nisbatan mutlaqo boshqacha 
sharoitda sodir bo’ladi, hamda konkret hodisalar ilgari ma’lum bo’lmagan mutlaqo 
yangi xususiyatlarga ega bo’ladi. Bular qaytish, sinish, difraksiya, sochilish, yutilish 
va boshqa asosiy optik hodisalarga tegishlidir. 
Yorug’lik tabiati to’g’risidagi keyingi tadqiqotlar A.Eynshteyn, N.Bor, 
Zommerfeld, A.Kompton, L.D.Broyl, Raman, P.Cherenkov, I.Tamm, N.Basov, 
A.Proxorov, Ch.Tauns va boshqa olimlarning nomlari bilan bog’liqdir.
O’rta Osiyolik olimlar va mutafakkirlardan Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, 
Ulug’bek, Ali Qushchi asarlarida optikaga doir ilmiy maqolalar uchraydi. Hozirgi 
davrda Respublikamizda optika va spektroskopiya sohasida akademiklar 
P.K.Xabibullaev, R.B.Bekjonov, A.K.Otaxo’jaev, K.M.Muqimovlar yaratgan ilmiy 
maktablarda samarali ishlar amalga oshirilmoqda.