Fanning predmeti, mazmuni va vazifalari

- Lokomotivmotivlarning chiziqli masofasi (el-km) – 1,84*1,015=1,87;

- El-soat – 1,87*24: 450=0,0997;

- El-z-bigadalarining el-soati – 1,87*1,6:54=0,055;

- Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi – 31,2 (51,3+0,1*32)+126*1,87=1936;

- Elektrenergiya xarajatlari – 140*1700/10000=23,8kBt-s;

- 140-10000 tkm brutto uchun elect energiya xarajati, kVt,s;

- Manevr tepl-soati – 0,002+2,199*1,84/1000=0,00602;

- Jo’natilgan yo’lovchilar soni – 1000/600=1,7;

Show more...

13-MA’RUZA

XARAJATLAR STAVKASI USLUBI BILAN YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI ANIQLASH

Reja:

13.1.Yukli xarajatda kalkulyatsion o’lchovlarni hisoblash uslubi

13.2. Xarajatlarni hisoblash tartibi

13.3. Yo’lovchi tashish tannarxini xarajatlar stavkasi uslubi bilan hisoblash

Tayanch so`z va iboralar:

Ekspluatatsion t-km, tarif t-km, kalkulatsion o’lchovlar, vagonlarni bosib o’tgan masofasi, vagonlarni bosib o’tgan masofasi, lokomotiv-soat, xarajat stavkasi

13.1. YUKLI XARAJATDA KALKULYATSION O’LCHOVLARNI HISOBLASH USLUBI

Odatda yuk tashish tashish tannarxni ekspluatatsion t-km.ga hisoblanadi. Tarif tkm tannarxini hosil qilish uchun ekpluatatsion tkm tannarxini ular orasidagi nisbatiga koeffitsientiga ko’paytiriladi.

Kalkul’yatsion o’lchovlarni hisoblashda xarajatlarni 1000 tkmga hisoblash maqsadga muvofiqdir:

1) Vagon-km

bu erda - yuklangan vagonning dinamik yuklamasi, t/vag;

- bo’sh vagonlarning yuklangan vagonlarga nisbatan bosib o’tgan masofasi, %.

2) Vagon –soat

bu erda Sb – vagonning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi, km.

3) Poezd brigalarining brigada – soati faqatgina terma va qisman ho’jalik poezdlari uchun hisoblandi.

Avval poezd-km NS hisoblandi, so’ngra esa ular terma poezdlarning uchastka tezligiga bo’linadi va poezdlarni qabul qilish va topshirish uchun konduktorlar sarflaydigan qo’shimcha vaqtni hisobga oluvchi koeffitsientga K1 ko’paytiriladi.

a) Agar qabul qilish – jo’natish yo’lovchilarning uzunligi poezdning brutto og’irligini chegaralamasa:

b) Agar poezdning brutto og’irligi stantsiya yo’llarining uzunligi bilan chegaralansa, unda poezd-km quyidagicha aniqlandi:

bu erda m – poezd tarkibi, vag.

Barcha holatlarda poezd brigadalarining brigada-soati quyidagiga teng bo’ladi:

4) Lokomotivmotiv-km:

bu erda - poezd lokomotivmotivlari ularning poezd boshida bosib o’tgan masofasiga nisbatan yordamchi bosib o’tgan masofasi, %.

5) Lokomotivmotiv – soat.

Lokomotivmotiv – soatni hisoblash uchun oldin lokomotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi aniqlanadi. Buning uchun poezd-km poezd lokomotivmotivlarining chiziqli yordamchi bosib o’tgan masofasini ularning poezd boshida bo’lib bosib o’tgan masofasiga nisbati foizini hisobga oluvchi koeffitsientga ortiriladi:

So’ngra lokomotiv-km lokomotivmotivning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasiga bo’linadi va 24ga ko’paytiriladi.

6) Lokomotivmotiv brigadalarining brigada soati (:

bu erda - lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi, lok-km;

K2 –lokomotivmotiv brigadalarining asosiy depo va aylanma punktda sarflaydigan qo’shimcha vaqtni hisoga oluvchi koeffitsienti;.

7) Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi

Ular vagonlarning tkm bruttosi lokomotivmotivlarning tkm bruttosiga qo’shilib aniqlandi. Vagonlarning tkm bruttosini hisoblash tartibi poezd-km ( hisobotida ko’rsatilgan edi.

Lokomotivmotivlarning tkm bruttosi lokomotivmotiv og’irligini Pl lokomotivmotivning chiziqli bosib o’tgan masofasiga ∑nS ko’paytirilib hisoblandi

8) Elektroenergiya va yoqilg’i xarajati (Ae.t.)

Eletrovozlar bilan tashishda elektroenergiya yoki teplovozlar bilan tashishda shartli yoqilg’i harakati echiladigan vazifalar harakteriga bog’liq holda turli usullar bilan hisoblanadi.

Yuk jo’natmalari soni.

9) Jo’natilgan yuklar tonnasini P bitta jo’natmasini og’irligiga bo’lib aniqlanadi.

10000 tkm.ga to’g’ri keluvchi jo’natilgan yuk tonnasining miqdori 1000ni yuk tashish masofasiga (l) bo’lib va natijani berilgan temir yo’ldan jo’natilgan yuklar ulushini hisobga oluvchi koeffitsientga ko’paytirib aniqlanadi.

10) Manevr lokomotivmotiv-soati:

bu erda - 1000 vag-km uchun manevr lokomotivmotivlar lokomotivmotiv-soat sarfi.

13.2. XARAJATLARNI HISOBLASH TARTIBI

Xarajatlarni hisoblashda bir qator kalkulatsion o’lchovlarning xarajatlari hisoblanadi va ularning umumiy miqdori quyidagi jadval ko’rinishida aks ettiriladi (13.2.1-jadv.)

13.2.1-jadval

Xarajatlarni hisoblash tartibi

№№

Kalkulyatsion o’lchov

Xarajat stavkasi, so’m

O’lchov xarajati

Xarajatlar, so’m

1

2

3

4

5

1

Vagon-km

3 ust*4 ust

2

Vagon-soat

3

Poezd brigada brigada-soat

4

Elektrovoz-km (teplovoz.km)

5

Elektrovoz-soat (templovoz-soat)

6

Lokomotiv brig.brigada-soati

7

Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi

8

Elektroenergiya xarajati, kVt-soat

9

Yuk jo’natmasi soni

10

Manevr lok-soati

11

Jami xarajatga bog’liq xarajatlar

12

Shartli-doimiy xarajatlar

13

Hami xarajatlar

Yo’lovchilar tashish tannarxini xarajatlar stavkasi uslubi bilan hisoblash.

Yo’lovchi tashish tannarxini hisoblash uslubi yuk tashish tannarxini hisoblash uslubiga o’hshash. Biroq, 1000 yo’l-km uchun o’lchovlar xarajatini hisoblash formulalarida bir qator farqlanishlar bor, shuningdek yo’lovchi harakatida yagona xarajatlar stavkasi miqdori turlicha 1000 yo’l-km uchun kal’kulyatsion o’lchovlar quyidagicha aniqlanadi:

1) Vagon-km:

bu erda Pn – vagon sig’imi, kishi.

Yo’lovchi parkidagi vagonlarning vagon-soati vagon-kmni vagonning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasiga bo’linadi va sutkadagi soat miqdoriga ko’paytiriladi:

Ba’zi masalalarni echishda bu o’lchovni harakatdagi vagon-soatga asosiy depo va aylanma depoda turish vaqti bo’yicha vagon-soatga qo’shib hisobot maqsadga muvofiq

bu erda Vm – yo’lovchi poezdlarning harakatining marshrut tezligi, km/s;

t0 – yo’lovchi vagonlarning asosiy va aylanma punktda turish vaqti, soat.

2) Lokomotiv-km:

3) Poezd-km:

bu erda m – yo’lovchi poezdining tarkibi, vag.

4) Lok-soat:

bu erda - lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasi:

bu erda vuch – yo’lovchi poezdlar harakatining uchastka tezligi.

5) Vagonlar va lokomotivmotivlarning tonna-km bruttosi.

Vagonlarning tkm bruttosi vag-kmni yo’lovchi vagonning brutto og’irligiga ko’patirib hisoblanadi. Yo’lovchi vagonning brutto og’irligi yo’lovchi vagonning tara og’irligiga vagondagi yo’lovchilar massasiga qo’shib hisoblanadi. Bunda bitta yo’lovchi qo’l bagaji bilan og’irligi 0,1t.ga teng deb qabul qilinadi. Lokomotivmotivlarning tkm bruttosi lokomotivmotivning o’rtacha og’irligini lokomotivmotivlarning chiziqli bosib o’tgan masofasiga ko’paytirib aniqlandi

6) Manevr teplovoz-soati barqaror (stabil) tashish hajmida 1000 poezd-km. uchun belgilangan manevr teplovoz-soat xarajati me’yorrini bajarilgan tashish hajmi uchun poezd-km xarajatiga ko’paytirib hisoblandi:

Yo’lovchi harakatida ish hajmining o’zgarishi bilan manevr teplovoz-soati xarajati juda sekin o’zgaradi.

Tahminan manevr teplovoz-soatlar o’zgarish 60%ni tashkil etadi. Yo’lovchilar xarajatidagi manevr lokomotivmotiv-soatining o’zgaradigan qismi vagon-km va poezd-kmga bog’liq. Yaqinlashtirilgan hisoblarda, hisoblash ishlarini kamaytirish uchun manevr ishining o’zgaradigan qismini bitta “poezd-km” o’lchovi bilan bog’lash maqsadga muvofiq.

7) Jo’natilgan yo’lovchi soni yo’l-km miqdorini bitta yo’lovchining safarining o’rtacha masofasiga bo’lib aniqlanadi

Masalan: qurilayotgan temir yo’lda yo’lovchi xarajati lokomotivmotivlarning manevr ishi hajmi 60*103 lok-soatni tashkil etadi. Manevr lok-soatlarining o’zgarmay qoladigan qismi:

60*103*0,34=20,4*103 manevr lok-soatlarning.

Bu qismini yo’lovchi-km o’lchoviga kiritamiz, uning miqdori 10200 mln. Demak, manevr tepl-soati 1000 yo’l-km uchun bajarilgan poezd-km miqdoridan o’zgarmaydigan qismidagi xarajatlari quyidagiga teng bo’ladi:

20,4*103/103*10200*106=0,002

1000 poezd-km uchun manevr tepl-soatining o’zgaradigan qismi:

60*103*0,66*1000:18006*103=2,199

Bajarilgan ish hajmiga bog’liq holda manevr tepl-soati xarajati:

Misol

1) Yo’lovchi vagon sig’imi 32 kishi;

2) Marshrut tezligi 51km/s;

3) Vagonlarning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi Sb=590km;

4) Yo’lovchi poezd tarkibi m=17;

5) Lokomotivmotivlarning poezd boshida bosib o’tgan masofasiga nisbatan lokomotivmotivlar yordamchi masofasi %da = 5,5;

6) Lokomotivmotivlarni chiziqli masofasi = 1,5%;

7) Lokomotivmotivlarning o’rtacha sutkada bosib o’tgan masofasi Sl = 450 km;

8) Lokomotivmotiv brigadalarining qo’shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsient K2 = 1,6;

9) O’rtacha uchastka tezligi - vuch = 54km/s;

10) Lokomotivmotivning o’rtacha og’riligi Pl = 126;

11) Yo’lovchi vagonlarning brutto og’irligi qm = 54,8 t;

12) Vagonlarning tkm bruttosi Plbr.v. = 1700;

13) Yo’lovchilar safarining o’rtacha masofasi lp=600;

1000 yo’lovchi-km uchun kal’kulyatsion o’lchovlarni hisoblash:

- Vag-km – 1000/32=31,2;

- Vag-soat – 31,2*24: 590=1,3;

- Harakatdagi vag-soat – 31,2:51=0,61;

- Poezd-km – 31,2:17=1,84;

- El-km – 1,84*1,055=1,94;

- Lokomotivmotivlarning chiziqli masofasi (el-km) – 1,84*1,015=1,87;

- El-soat – 1,87*24: 450=0,0997;

- El-z-bigadalarining el-soati – 1,87*1,6:54=0,055;

- Vagon va lokomotivmotivlarning tkm bruttosi – 31,2 (51,3+0,1*32)+126*1,87=1936;

- Elektrenergiya xarajatlari – 140*1700/10000=23,8kBt-s;

- 140-10000 tkm brutto uchun elect energiya xarajati, kVt,s;

- Manevr tepl-soati – 0,002+2,199*1,84/1000=0,00602;

- Jo’natilgan yo’lovchilar soni – 1000/600=1,7;

МАВЗУ. АНИҚ ШАРОИТЛАРДА ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ ВА ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ УСЛУБЛАРИ

14- MA’RUZA

ANIQ SHAROITLARDA YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH USLUBLARI

Reja:

14.1. Xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarni hisoblash uslubi (bevosita hisoblash uslubi)

14.2. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi

Tayanch so`z va iboralar:

Rasmiy kalkulyatsiya, texnik-iqtisodiy hisoblar, yagona xarajatlar stavkasi, xarajat stavkasi, brigada, rekonstruksiya

14.1. XARAJATLAR NOMENKLATURASINING ALOHIDA MODDALARI BO‘YICHA EKSPLUATATSION XARAJATLARNI HISOBLASH USLUBI (BEVOSITA HISOBLASH USLUBI)

Rasmiy kalkulyatsiya yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining o‘rtacha miqdorini hisoblash bilan cheklanadi. Shu bilan birga temir yo‘l transporti ishining ko‘plab amaliy vazifalarini yechish uchun aniq sharoitlarda: temir yo‘lning alohida yo‘nalishlari va uchastkalarida; yukli va bo‘sh yo‘nalishlarida; turli kategoriyadagi poyezdlar va turli vagonlarda; alohida yuk turlari bo‘yicha; bir xil bo‘lmagan masofada; turli xil texnik qurollanganlik darajasida va boshq. yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdori haqida ma’lumotlar zarur.

Tashish tannarxi kalkulyatsiyasining bir qancha uslublari mavjud:

1) bevosita hisoblash (xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha);

2) yagona xarajatlar stavkasi uslubi;

3) o‘rtacha temir yo‘l tannarxini o‘zgarish koeffitsyientlari uslubi

4) xarajatlarning solishtirma ulushi uslubi;

5) ta’sir etish koeffitsiyentlari uslubi;

6)yaxlitlangan xarajatlar stavkasi uslubi [8].

Hisoblash uslublari E. V. Mixalsev, V. N. Orlov, A. S. Chudov va boshqa iqtisodchi-olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.

Tannarxni hisoblashning barcha uslublari temir yo‘l xarajatlarini ishning turli ko‘rsatkichlari yoki alohida ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun sarflanadigan vaqtga bog‘liqligiga asoslangan[1].

Bevosita hisoblash uslubi bog‘liq xarajatlar qismida alohida moddalar yoki moddalar guruhini temir yo‘l transporti ishining o‘lchovlari bilan bog‘liqligiga asoslangan. Bunda bevosita hisoblash uslubida o‘lchovlar soni chegaralanmaydi, bu esa aniq sharoitlarda xarajatlarning o‘zgarishini aniq aks ettirish imkonini beradi, lekin hisoblash ishlari hajmini katta miqdorda oshishiga olib keladi. Bu uslubda alohida moddalarning xarajatlarini bog‘liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo‘lmasdan, ularni to‘liq miqdori bo‘yicha hisobga olinadi.

Nomenklaturaning alohida moddalari bo‘yicha hisoblash uslubi bilan aniq tashish tannarxini (S) aniqlash quyidagi formula bilan ifodalanadi:

, so‘m /10 t-km,

bunda – aniq tashish hajmiga (ΣPl) to‘g‘ri keluvchi tegishli xarajatlar moddalari.

miqdori mos ravishda har bir xarajat moddalari bo‘yicha quyidagi tartibda aniqlanadi.

1. Berilgan modda xarajatlarining o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdori qayd qilinadi – .

2. Hisobotlar bo‘yicha berilgan modda xarajatlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘lchovning o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha miqdori aniqlanadi – I.

3. Bu o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar miqdori aniqlanadi:

4. Belgilangan aniq tashish hajmi uchun o‘lchov miqdori hisoblanadi – .

5. Berilgan modda bo‘yicha aniq tashishga to‘g‘ri keluvchi xarajatlarning ma’lum bir qismi aniqlanadi:

.

Barcha moddalar bo‘yicha hisoblar xuddi shunday olib boriladi.

Tannarxni bevosita hisoblash uslubi aniq uslub bo‘lib xizmat qiladi, ammo katta hajmda hisoblash ishlarini talab etadi. Shuning uchun uni tashishning aniq sharoitida ko‘p sonli bo‘lmagan xarajatlar moddalari o‘zgarganda qo‘llash maqsadga muvofiq.

14.2. YAGONA XARAJATLAR STAVKASI USLUBI

Bu uslub sodda va shuning uchun Rasmiy kalkulyatsiya texnik-iqtisodiy hisoblarda keng foydalaniladi. U kalkulyatsion (hisobiy) o‘lchovlarning o‘ziga xos tizimi va yagona xarajatlar stavkasini qo‘llashga aoslanadi. Yagona xarajatlar stavkasi – bu kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan bog‘liq xarajatlar miqdoridir.

Yagona xarajatlar stavkasi uslubida hisoblarni qisqartirish uchun bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning soni cheklanadi. Mavjud va yangidan loyihalanayotgan liniyalarda tashish tannarxini hisoblashda kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi turlicha bo‘ladi, shuningdek u tashish turlari, tortuv turlari va tahlil turlari (joriy va istiqbolli) bo‘yicha ham farqlanadi. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan tannarxni hisoblash tartibi quyidagicha.

1. O‘lchovlar ro‘yxati aniqlanadi, ularning o‘zgarishi bilan bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi muvofiqlashtiriladi.

2. Nomenklatura moddalari bo‘yicha (ba’zi holatlarda xarajat elementlari bo‘yicha) tegishli o‘lchovlar bilan bog‘langan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlar guruhlanadi va qo‘shiladi.

3. Kalkulyatsion o‘lchovlarga kiritilgan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlarni tegishli o‘lchov miqdoriga bo‘lish orqali har bir kalkulyatsion o‘lchov bo‘yicha yagona xarajat stavkasi aniqlanadi.

4. Formulalar bo‘yicha 1000 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga teng deb qabul qilingan ish hajmi uchun tashishning aniq sharoitlarida kalkulyatsion o‘lchovlarning xarajati hisoblanadi.

5. O‘lchovlarning berilgan xarajatlarini o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tegishli xarajat stavkalariga ko‘paytirib, 1000 tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga to‘g‘ri keluvchi ish hajmiga bog‘liq xarajatlar aniqlanadi.

6. Bog‘liq xarajatlarga shartli-doimiy xarajatlar qo‘shiladi. Bu xarajatlar vazifaning turiga bog‘liq holda bog‘liq xarajatlardan foiz hisobida yoki tashish birligi uchun belgilab qo‘yilgan kattalik, yoki ma’lum bir o‘lchov xarajati (masalan, poyezd ishi birligiga to‘g‘ri keladigan lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda yo‘l yurgandagi lokomotiv-kilometri) bo‘yicha hisoblanadi.

7. Xarajatlarni qo‘shish orqali ( 1000 tonna-kilometr yoki na 1000 yo‘lovchi-kilometr uchun) xarajatlarning to‘liq miqdori aniqlanadi, so‘ngra esa 10 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 10 yo‘lovchi-kilometr tashish tannarxi hisoblanadi.

Bog‘liq xarajatlar bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning jamlanmasi o‘lchovlar tizimi deb aytiladi.

Ekspluatatsiya qilinadigan temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini aniqlashda bu tizimga 10 ta o‘lchov kiradi, ammo aniq texnik-iqtisodiy masalalarni yechishda kalkulyatsion o‘lchovlarning soni ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin.

Kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi texnologik jarayonning barcha elementlarini aks ettiradi:

– harakat va tortuv turlari bo‘yicha vagon, lokomotiv, poyezdlarning bosib o‘tadigan masofasi;

– ishni bajarishga sarflangan vaqt, harakatlanuvchi tarkibning turib qolishi;

– lokomotivlar, poyezdlarga xizmat ko‘rsatishda brigadaning ishi;

– yuklarni qabul qilish va jo‘natish, yuk vagonlarini tashishga tayyorlash;

– vokzal va poyezdlarda yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish.

Kalkulyatsion o‘lchovlarni tanlash va ular bilan aloqani belgilash katta ahamiyatga ega, bunga hisob natijalarini aniqligi va ishonchliligi bog‘liq bo‘ladi. Biroq bu murakkab va ko‘p mehnatni talab etadigan ish, chunki temir yo‘l transportida ishlab chiqarish jarayoni ko‘p rejali va turli xil hisoblanadi va shuning uchun xarajatlarni o‘lchovlar bilan aloqasining ko‘p variantli xarakteri mavjud.

Yuk tashish tannarxini hisoblash jarayonida quyidagi o‘lchovlardan foydalaniladi:

bunda – “vagon-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajalar;

– “vagon-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar, “vagon-soat” o‘z ichiga quyidagi o‘lchovlarni kiritadi: “TXP vagon-soati”, “texnik stansiyalarda turib qolish vaqti”, “vagonlarni uchastkadan o‘tish vagon-soati”;

– “umumiy bosib o‘tilgan lokomotiv-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “lokomotiv-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “poyezd (konduktor) brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “lokomotiv brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “vagon va lokomotivlarning tonna kilometr bruttosi” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “manyovr ishining lokomotiv-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “poyezdlarni tortish uchun shartli yoqilg‘i (elektr energiya) xarajati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– “yuk jo‘natmalari soni” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;

– shartli-doimiy xarajatlar [8].

Yagona xarajatlar stavkasi uslubining mohiyati shundaki, aniq sharoitlarda kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan solishtirma xarajatlar (yagona xarajatlar stavkasi) o‘zgarmasdan qoladi, xarajatlar esa kalkulyatsion o‘lchovlarning o‘zgarishi natijasida o‘zgaradi deb taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda yoqilg‘i, elektr energiya, texnik vositalar narxining o‘zgarishi va ish haqi darajasining o‘sishi natijasida yagona xarajatlar stavkasini o‘z vaqtida (taxminan kvartalda bir marta) indeksatsiya qilish lozim. Uslubning aniqliligini oshirish uchun yagona xarajatlar stavkasi lokomotivlar seriyasi, vagon turi, yo‘lning ustki tuzilishi turiga bog‘liq holda korrektirovka qilinishi mumkin.

1000 tonna-kilometr netto uchun kalkulyatsion o‘lchovlar hisobi quyidagi formulalar yordamida amalga oshiriladi:

1. Yuk vagonlari bosib o‘tgan vagon-kilometrlar:

,

bunda – yuklangan vagonning dinamik yuklamasi, t;

– yuklangan vagonlarga nisbatan bo‘sh vagonlar bosib o‘tgan masofasining ulushi.

2.Umumiy vagon-soat:

= ,

bunda – vagonning o‘rtacha sutkada bosib o‘tgan masofasi, km.

3. Poyezd brigadalarining brigada-soati:

a) vagonlarning tonna-kilometr bruttosi

,

bunda – yuk vagonining tara og‘irligi, t;

b) poyezd-kilometrlar

,

bunda – yuk poyezdining o‘rtacha brutto og‘irligi, t;

v) poyezd-soatlar

,

bunda – poyezdlar harakatining uchastka tezligi, km/s;

g) poyezd brigadalarining brigada-soati

,

bunda – yukli harakatdagi umumiy poyezd-soatlarda terma poyezdlarning poyezd-soat ulushini hisobga oluvchi koeffitsiyent;

– konduktorlarning qo‘shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

4. Lokomotivlar bosib o‘tgan umumiy lokomotiv-kilometrlar

,

bunda – poyezd lokomotivlarining umumiy yordamchi holda bosib o‘tgan masofasini ularning poyezd boshida bosib o‘tgan masofasiga nisbati Lokomotiv-soatlar:

a) chiziqli bosib o‘tilgan masofaning lokomotiv-kilometrlari:

,

bunda – chiziqli yordamchi holda bosib o‘tilgan masofani poyezd boshida bosib o‘tilgan masofaga nisbati;

b) lokomotiv-soatlar

= ,

bunda – lokomotivlarning o‘rtacha sutkada bosib o‘tgan masofasi, km.

6. lokomotiv brigadalarining ish soati:

a) harakatdagi lokomotiv-soatlar

;

b) lokomotiv brigadalarining ish soati

,

bunda – lokomotiv brigadalarining qo‘shimcha ish vaqtini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

7. Vagon va lokomotivlarning tonna-kilometr bruttosi

,

bunda –lokomotiv og‘irligi, t.

8. Poyezdlarni tortish uchun elektr energiya xarajati, kVt×soat, yoki shartli yoqilg‘i, kg:

= , = ,

bunda a – 104 tonna-kilometr brutto uchun elektr energiya sarfi me’yori, kVt×soat;

b – 104 tonna-kilometr brutto uchun yoqilg‘i sarfi me’yori, kg.

9. Manyovr ishi bo‘yicha lokomotiv-soatlar

,

bunda – vagonlar bosib o‘tgan masofasining 1000 vagon-kilometri uchun manyovr ishining lokomotiv-soat xarajatlari.

10. Yuk jo‘natmalari soni:

,

bunda – bitta jo‘natmaning o‘rtacha og‘irligi, t;

– 1 t yukni o‘rtacha tashish masofasi, km.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P84

Show more...

14- MA’RUZA

ANIQ SHAROITLARDA YUK VA YO’LOVCHI TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH USLUBLARI

Reja:

14.1. Xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarni hisoblash uslubi (bevosita hisoblash uslubi)

14.2. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi

Tayanch so`z va iboralar:

Rasmiy kalkulyatsiya, texnik-iqtisodiy hisoblar, yagona xarajatlar stavkasi, xarajat stavkasi, brigada, rekonstruksiya

14.1. XARAJATLAR NOMENKLATURASINING ALOHIDA MODDALARI BO‘YICHA EKSPLUATATSION XARAJATLARNI HISOBLASH USLUBI (BEVOSITA HISOBLASH USLUBI)

Rasmiy kalkulyatsiya yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining o‘rtacha miqdorini hisoblash bilan cheklanadi. Shu bilan birga temir yo‘l transporti ishining ko‘plab amaliy vazifalarini yechish uchun aniq sharoitlarda: temir yo‘lning alohida yo‘nalishlari va uchastkalarida; yukli va bo‘sh yo‘nalishlarida; turli kategoriyadagi poyezdlar va turli vagonlarda; alohida yuk turlari bo‘yicha; bir xil bo‘lmagan masofada; turli xil texnik qurollanganlik darajasida va boshq. yuk va yo‘lovchilar tashish tannarxining miqdori haqida ma’lumotlar zarur.

Tashish tannarxi kalkulyatsiyasining bir qancha uslublari mavjud:

1) bevosita hisoblash (xarajatlar nomenklaturasining alohida moddalari bo‘yicha);

2) yagona xarajatlar stavkasi uslubi;

3) o‘rtacha temir yo‘l tannarxini o‘zgarish koeffitsyientlari uslubi

4) xarajatlarning solishtirma ulushi uslubi;

5) ta’sir etish koeffitsiyentlari uslubi;

6)yaxlitlangan xarajatlar stavkasi uslubi [8].

Hisoblash uslublari E. V. Mixalsev, V. N. Orlov, A. S. Chudov va boshqa iqtisodchi-olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.