Fanning predmeti, mazmuni va vazifalari

–terma, peredatochniy va vivoznoy poyezdlarisiz yuk poyezdlari o‘rtasida;

–terma poyezdlari o‘rtasida;

–peredatochniy va vivoznoy poyezdlari o‘rtasida.

Bu poyezd kategoriyalari bo‘yicha xarajatlar o‘lchovlarga proporsional, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha avval taqsimlangan xarajatlarga yoki poyezd kategoriyalari bo‘yicha avvaldan taqsimlangan umumiy xarajatlarga proporsional taqsimlanadi.

Xarajatlar proporsional taqsimlanadigan o‘lchov va xarajatlarga: yukli harakatdagi poyezd-kilometrlar (barcha tortuv turlarida va alohida elektrovoz va teplovoz tortuvida); barcha tortuv turida yukli harakatdagi tonna-kilometr brutto; elektr energiya (yoki yoqilg‘i)ning solishtirma sarfiga keltirilgan tonna-kilometr brutto; poyezdlar boshida harakatlanadigan elektrovozlarning ekspluatatsiya parki; poyezdlar boshida harakatlanadigan teplovozlarning ekspluatatsiya parki kiradi.

Poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashishning o‘rtacha tannarxi ko‘rsatkichi xarajatlarni tahlil qilishda va rejalashtirishda foydalanilishi; alohida kategoriyadagi poyezdlarda yuk tashish uchun tarif to‘lovlari darajasini aniqlash; yuklar tashish masofasi, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish sifat ko‘rsatkichlarining tashish tannarxiga ta’sirini baholash va bir qator boshqa texnik-iqtisodiy vazifalarni yechish uchun qo‘llanilishi mumkin.

Kelishuv tariflari miqdori yoki amaldagi tariflardan chegirmalar darajasini asoslashda poyezd kategoriyalari bo‘yicha yuk tashish tannarxining hisobini tashish jarayoni operatsiyalari bo‘yicha yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan bajarish talab etiladi. Bu hisoblash uslubi poyezdlar harakatining ma’lum bir marshrutida tashishning aniq sharoitlari xususiyatlarini hisobga olish imkoniyatini beradi

МАВЗУ. ТАШИШ ҲАЖМИНИНГ ТАННАРХГА ТАЪСИРИ

9-MA’RUZA

TASHISH HAJMINING TANNARXGA TA’SIRI

Reja:

9.1. Xarajatlarni bog’liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi

9.2. Tannarxga tashish hajmining ta’sir etishini aniqlash uslubiyati

9.3. O’tqazish qobiliyatini to’ldirish darajasini oshirishda tashish tannarxini o’zgarishini hisoblash hususiyatlari

Tayanch so’z va iboralar:

Tashish hajmi, ekspluatatsion xarajatlar, bog’liq xarajatlar, shartli-doimiy xarajatlar, davr xarajatlari, iqtisodiy-matematik va statistic usullari, o’tkazish qobiliyati

9.1. XARAJATLARNI BOG’LIQ VA SHARTLI-DOIMIY XARAJATLARGA BO’LINISHI

1. Ekspluatatsion xarajatlarga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tashish hajmi hisoblanadi. Ish hajmining ortishida ish sifatini yahshilash, yangi tehnikadan foydalanish, ekspluatatsiya qilish usullari, mehnatni tashkil qilish shakllari va usullari uchun ma’qul bo’lgan shart-sharoitlari yaratilgandi.

Tashish hajmining o’sishda ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Biroq tashish hajmi va xarajatlarni o’sish sur’atlarini nisbati har hil va ma’lum darajada tashish hajmini ortishi sharoitlari bilan aniqlanadi. Yo’lning uzunligi hisobiga tashish hajmini ortishida ekspluatatsion xarajatlar tashish hajmini o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lishi mumkin (ayniqsa yangi liniyani ekspluatatsioya qilishning ilk yillarida). Ishning jadalligi (intensivligi) va yuk oqimi zichligi o’sishi hisobiga tashish hajmini ortishida xarajatlarning o’zgarishi tashish hajmining o’sishiga qaraganda kam. Buning natijasida ekpluatatsion xarajatlar tashish hajmiga nisbatan sekin o’sadi va tannarx kamayadi. Ekspluatatsion xarajatlar sekin o’sishini quyidagilar bilan tushuntirish mumkin: tashish hajmining ortishida doimiy qurilmalar, binolar, sun’iy inshootlarni saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar o’zkazish qobiliyati zahirasining mavjudligi davrida o’zgarmasligi mumkin yoki qisman o’zgarishi mumkin. Shuningdek o’hshash sharoilarda boshqaruv apparatini ta’minlash bo’yicha, boshqa davr xarajatlari juda kam o’zgaradi.

Yangi zamonaviy tehnikadan foydalanish qo’shimcha tashish va o’tkazish qobiliyati zahiralarining olish uchun sharoitlarini yaratadi, bu o’z navbatida tashish hajmining ortishida xarajatlarning nisbatan kamayishiga ta’sir ko’rsatadi.[1] Temir yo’lning ekpluatatsion xarajatlari tarkibida ikkita guruh xarajatlari mavjud, ular tashish hajmining o’sihshida ma’lum bir sharoitlarda turlicha o’zgaradi. Bu tashish miqdoriga bog’liq bo’lgan va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi shartli, ammo amaliy ahamiyatga ega.

Gap shundaki, bir hil xarajatlar tashish hajmining o’sishi bilan u yoki bu darajada proportsional o’zgadi, boshqalari esa juda sekin o’sadi yoki temir yo’lning tehnik qurollanganligi o’zgarmaguncha umuman o’zgarmaydi.

Tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarga lokomotivmotiv va poezd brigadalarining ish xaqi, poezdlarning tortuvi uchun yoqilg’i va elektroenergiya xarajatlari, poezd tuzuvchi brigadalariga xaq to’lash va manevr lokomotivmotivlarni saqlash, harakat tarkibini ta’milovchi bo’yicha xarajatlar, temir yo’lning ustki tuzilishini saqlash va ta’mirlash bo’yicha va boshqa xarajatlar kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlarga davr xarajatlari kiradi, shuningdek bino va inshootlar, er qatlamini saqlash va ta’milash bo’yicha xarajatlar, qor, qum va suvga qarshi kurash xarajatlari, xarajatlarning katta qismi STSB va aloqa vositalariga hizmat ko’rsatish xarajatlariga to’g’ri keladi.

Tashish hajmining o’zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin:

E= Eup+Ezav=Eup+Czav ∑Pl

bu erda Eup – shartli-doimiy xarajatlar, so’m;

Ezav - tashish hajmiga bog’liq xarajatlar, so’m;

Czav - tashish birligiga to’g’ri keluvchi, tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlar, so’m/10tkm;

∑Pl - tashish hajmi, kelt.tkm;

(Czav ∑Pl) - tashish hajmiga to’g’ri proportsional to’liq o’zgaradi.

Stabil sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida tashish hajmiga bog’liq xarajatlari o’zgarish harakterini quyidagi matematik ifoda bilan aks ettirish mumkin:

Ezav=ax= Czav*x

bu erda Ezav - tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarning umumiy miqdori;

a= Czav – berilgan temir yo’l va davr uchun bog’liq xarajatlar qismidagi tashish tannarxiga teng doimiy kattalik;

x – keltirilgan tkm.dagi tashish hajmi.

Tashish tannarxining bu qismini Czav bog’liq xarajatlarni tashish hajmiga bo’lib olamiz:

Czav= Ezav/x=ax/x=a

Tashish hajmining o’sishida shartli-doimiy xarajatlari o’zgarishi (temir yo’lda mavjud bo’lgan o’tkazish qobiliyati zahirasida, barqaror sifat ko’rsatkichlari va xarajatlari meyori sharoitida) quyidagicha aks etadi:

Eup=V,

bu erda B-berilgan temir yo’l va davr uchun doimiy kattalik. Doimiy-shartli xarajatlar qismida tashish tannarxi Cup:

Cup= Eup/x=B/x

Umumiy xarajatlar E:

Bu sharoitda tashishning to’liq tannarxi:

C=Czav+Cup=a+B/x

Shunday qilib tashish zichligining o’sishida, barqaror o’tkazish qobiliyatida, ishning sifat ko’rsatkichlarida va xarajatlar me’yorida tashish tannarxi sekinlik bilan kamayadi, ammo tashish miqdoriga bog’liq qismida esa u barqaror qoladi, shartli-doimiy xarajatlar qismida esa tashish zichligiga teskari proportsional o’zgaradi:

2. Xarajatlarning tashish hajmiga bog’liqligi iqtisodiy-matemalik va statistik usullar bilan hisoblanishi mumkin.

Matematik usullar xarajatlar bog’liqligini matematik statistika usuli yordamida, jumladan korrelatsiya nazariyasini eng kam kvadratlar usuli bilan foydalanish, ehtimollar nazariyasi va boshqalar yordamida o’rganishga asoslangan.

Iqtisodi-matematik usullardan fodalanishda ma’lumotlarni mantiqiy, tanqidiy tahlili zarur. Statistik usullar matematik usullarning tarkibidan bog’liq va shartli-doimiy xarajatlar ulushini aniqlashga asoslangan.

Tahlil qilishning turli sharoitlarida bog’liq xarajatlar miqdori turlicha o’zgaradi.

Hisoblashning 3 varianti mavjud: yillik, perspektiv, o’tkazish qobiliyatini rivojlantirmasdan (asosiy) va perspektiv o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan.

9.3. O’TQAZISH QOBILIYARINI TO’LDIRISH QOBILIYATINI TO’LDIRISH DARAJASINI OSHIRISHDA TASHISH TANNARXINI O’ZGARISHINI HISOBLASH HUSUSIYATLARIi

Bog’liq va shartli doimiy xarajatlar ulushi har bir variantda turlicha.

Tashish tannarxini tahlil qilishning yillik varinatida xarajatlarni bog’liq va xarajatlarga taqsimlanishning maqsadi yillik rejada ularning o’zgarishni hisoblash hisoblanadi.

Bunda bog’liq xarajatlarga faqat yil davomida tashish zichligining o’zgarishida tuzatishlar kiritiladigan xarajatlar va temir yo’lning berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida aks ettiriladigan xarajatlar kiritiladi. Buhgalterlik hisobotida o’zgaradigan boq’liq xarajatlarning hammasi ham hisobga olinmaydi.

Masalan ish hajmining o’sishida yo’lning ustki qismi eskirishi ortadi, shuning uchun vaqtidan oldin yo’lning ustki qismidagi materiallarni almashtirish talab etiladi. Lekin joriy yilda bu ish reja bo’yicha o’tkazilishi kerak, va xarajatlar rejasi bu xarajatlar bo’yicha tuzatilmaydi. Materiallarni almashtirish bo’yicha xarajatlarning ortishi keying yillar hisobotida hisobla olinadi.

Tahlil qilishning bu variantida bog’liq xarajatlarning nisbiy kattaligi 35-40%ni tashkil etadi.

Asosiy variantning maqsadi tashish hajmining o’zgarishida o’zgaruvchi barcha xarajatlarni berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida ularning o’zgarishi aks etganmi yoki yo’qmi qat’iy nazar aniqlashdir.

Tashish hajmining o’sishi o’tkazish qobiliyani oshirmasdan, o’zgarmas sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida ko’rib chiqiladi, shuning uchun barcha sharli-doimiy xarajatlar doimiy bo’lib qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmiga proportsional o’zgaradi. Bu variantda xarajatlarning harakatidan bog’liq xarajatlar temir yo’llar bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdoridan 45%dan 55%gacha o’zgaradi. Bu variant o’tkazish qobiliyatini oshirmasdan turib tahlil qilishning perspektiv variant deyiladi. Tahlil qilishning 3 variantida xarajatlar o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan tahlil qilishning perspektiv variantidagi bog’liq va joriy davr xarajatlariga bo’linadi.

Tashish hajmining o’sishi bilan o’tkazish qobiliyati ortadi, demak joriy davr xarajatlar ham ortadi. Agar o’sib borayotgan tashishlarni o’zlashtirish uchun yalpi qurilmalar talab etilsa (2-yo’llarni qurish, elektr tortish o’tkazish va xaq.) unda joriy davr xarajatlar sakragan shaklda o’sadi, chunki bu qurilmalarni saqlash va amortizatsiyasi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar yuzaga keladi. Ishning barqaror sifat ko’rsatkichlarida va me’yorlarda o’rtacha joriy davr xarajatlarning 30%ga yaqini tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi, 70% esa o’zgarmasdan qoladi. Umumiy ekspluatatsion xarajatlarga nisbatan joriy davr xarajat o’zgaruvchan qismi 15%ga yaqinini tashkil etadi. O’tkazuvchanlik qobiliyatini rivojlanish hisobi bilan tahlil qilishning perspektiv rejasida o’zgaruvchan xarajatlarning umumiy miqdori temir yo’l bo’yicha bog’liq xarajatlar bilan bir qatorda joriy davr xarajatlar o’zgarishi sharoitida 60-70% atrofida tebranadi.

3. O’tkazuvchanlik qobiliyatini 75%dan ziyod to’ldirishda ekpluatatsion xarajatlar va tashish tannarxining o’zgarish qonuniyati bo’yicha bo’ladi. Bunday darajada o’tkazuvchanlik qobiliyatidan foydalanishda xarajatlarning uchastka tezligi, ayniqsa bir yo’lli liniyalarda kamayadi, bu ishning boshqa ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi. Bu holatda lokomotivmotiv brigadalarini ta’minlash bo’yicha, elektr energiya v ayoqilg’i, harakatlanuvchi tarkib amortizatsiyasi bo’yicha ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Bog’liq xarajatlar tarkibida tashish tannarxi tashish hajmining o’sishi bilan doimiy qolmasdan ortadi, 75% darajada o’tkazish qobiliyatini to’ldirishda joriy davr xarajatlar qismida tannarx qisqaradi. Joriy davr xarajatlari o’zgarmasdan qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd. P 34

Show more...

9-MA’RUZA

TASHISH HAJMINING TANNARXGA TA’SIRI

Reja:

9.1. Xarajatlarni bog’liq va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi

9.2. Tannarxga tashish hajmining ta’sir etishini aniqlash uslubiyati

9.3. O’tqazish qobiliyatini to’ldirish darajasini oshirishda tashish tannarxini o’zgarishini hisoblash hususiyatlari

Tayanch so’z va iboralar:

Tashish hajmi, ekspluatatsion xarajatlar, bog’liq xarajatlar, shartli-doimiy xarajatlar, davr xarajatlari, iqtisodiy-matematik va statistic usullari, o’tkazish qobiliyati

9.1. XARAJATLARNI BOG’LIQ VA SHARTLI-DOIMIY XARAJATLARGA BO’LINISHI

1. Ekspluatatsion xarajatlarga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tashish hajmi hisoblanadi. Ish hajmining ortishida ish sifatini yahshilash, yangi tehnikadan foydalanish, ekspluatatsiya qilish usullari, mehnatni tashkil qilish shakllari va usullari uchun ma’qul bo’lgan shart-sharoitlari yaratilgandi.

Tashish hajmining o’sishda ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Biroq tashish hajmi va xarajatlarni o’sish sur’atlarini nisbati har hil va ma’lum darajada tashish hajmini ortishi sharoitlari bilan aniqlanadi. Yo’lning uzunligi hisobiga tashish hajmini ortishida ekspluatatsion xarajatlar tashish hajmini o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lishi mumkin (ayniqsa yangi liniyani ekspluatatsioya qilishning ilk yillarida). Ishning jadalligi (intensivligi) va yuk oqimi zichligi o’sishi hisobiga tashish hajmini ortishida xarajatlarning o’zgarishi tashish hajmining o’sishiga qaraganda kam. Buning natijasida ekpluatatsion xarajatlar tashish hajmiga nisbatan sekin o’sadi va tannarx kamayadi. Ekspluatatsion xarajatlar sekin o’sishini quyidagilar bilan tushuntirish mumkin: tashish hajmining ortishida doimiy qurilmalar, binolar, sun’iy inshootlarni saqlash, ta’mirlash va amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar o’zkazish qobiliyati zahirasining mavjudligi davrida o’zgarmasligi mumkin yoki qisman o’zgarishi mumkin. Shuningdek o’hshash sharoilarda boshqaruv apparatini ta’minlash bo’yicha, boshqa davr xarajatlari juda kam o’zgaradi.

Yangi zamonaviy tehnikadan foydalanish qo’shimcha tashish va o’tkazish qobiliyati zahiralarining olish uchun sharoitlarini yaratadi, bu o’z navbatida tashish hajmining ortishida xarajatlarning nisbatan kamayishiga ta’sir ko’rsatadi.[1] Temir yo’lning ekpluatatsion xarajatlari tarkibida ikkita guruh xarajatlari mavjud, ular tashish hajmining o’sihshida ma’lum bir sharoitlarda turlicha o’zgaradi. Bu tashish miqdoriga bog’liq bo’lgan va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linishi shartli, ammo amaliy ahamiyatga ega.

Gap shundaki, bir hil xarajatlar tashish hajmining o’sishi bilan u yoki bu darajada proportsional o’zgadi, boshqalari esa juda sekin o’sadi yoki temir yo’lning tehnik qurollanganligi o’zgarmaguncha umuman o’zgarmaydi.

Tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarga lokomotivmotiv va poezd brigadalarining ish xaqi, poezdlarning tortuvi uchun yoqilg’i va elektroenergiya xarajatlari, poezd tuzuvchi brigadalariga xaq to’lash va manevr lokomotivmotivlarni saqlash, harakat tarkibini ta’milovchi bo’yicha xarajatlar, temir yo’lning ustki tuzilishini saqlash va ta’mirlash bo’yicha va boshqa xarajatlar kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlarga davr xarajatlari kiradi, shuningdek bino va inshootlar, er qatlamini saqlash va ta’milash bo’yicha xarajatlar, qor, qum va suvga qarshi kurash xarajatlari, xarajatlarning katta qismi STSB va aloqa vositalariga hizmat ko’rsatish xarajatlariga to’g’ri keladi.

Tashish hajmining o’zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin:

E= Eup+Ezav=Eup+Czav ∑Pl

bu erda Eup – shartli-doimiy xarajatlar, so’m;

Ezav - tashish hajmiga bog’liq xarajatlar, so’m;

Czav - tashish birligiga to’g’ri keluvchi, tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlar, so’m/10tkm;

∑Pl - tashish hajmi, kelt.tkm;

(Czav ∑Pl) - tashish hajmiga to’g’ri proportsional to’liq o’zgaradi.

Stabil sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida tashish hajmiga bog’liq xarajatlari o’zgarish harakterini quyidagi matematik ifoda bilan aks ettirish mumkin:

Ezav=ax= Czav*x

bu erda Ezav - tashish hajmiga bog’liq bo’lgan xarajatlarning umumiy miqdori;

a= Czav – berilgan temir yo’l va davr uchun bog’liq xarajatlar qismidagi tashish tannarxiga teng doimiy kattalik;

x – keltirilgan tkm.dagi tashish hajmi.

Tashish tannarxining bu qismini Czav bog’liq xarajatlarni tashish hajmiga bo’lib olamiz:

Czav= Ezav/x=ax/x=a

Tashish hajmining o’sishida shartli-doimiy xarajatlari o’zgarishi (temir yo’lda mavjud bo’lgan o’tkazish qobiliyati zahirasida, barqaror sifat ko’rsatkichlari va xarajatlari meyori sharoitida) quyidagicha aks etadi:

Eup=V,

bu erda B-berilgan temir yo’l va davr uchun doimiy kattalik. Doimiy-shartli xarajatlar qismida tashish tannarxi Cup:

Cup= Eup/x=B/x

Umumiy xarajatlar E:

Bu sharoitda tashishning to’liq tannarxi:

C=Czav+Cup=a+B/x

Shunday qilib tashish zichligining o’sishida, barqaror o’tkazish qobiliyatida, ishning sifat ko’rsatkichlarida va xarajatlar me’yorida tashish tannarxi sekinlik bilan kamayadi, ammo tashish miqdoriga bog’liq qismida esa u barqaror qoladi, shartli-doimiy xarajatlar qismida esa tashish zichligiga teskari proportsional o’zgaradi:

2. Xarajatlarning tashish hajmiga bog’liqligi iqtisodiy-matemalik va statistik usullar bilan hisoblanishi mumkin.

Matematik usullar xarajatlar bog’liqligini matematik statistika usuli yordamida, jumladan korrelatsiya nazariyasini eng kam kvadratlar usuli bilan foydalanish, ehtimollar nazariyasi va boshqalar yordamida o’rganishga asoslangan.

Iqtisodi-matematik usullardan fodalanishda ma’lumotlarni mantiqiy, tanqidiy tahlili zarur. Statistik usullar matematik usullarning tarkibidan bog’liq va shartli-doimiy xarajatlar ulushini aniqlashga asoslangan.

Tahlil qilishning turli sharoitlarida bog’liq xarajatlar miqdori turlicha o’zgaradi.

Hisoblashning 3 varianti mavjud: yillik, perspektiv, o’tkazish qobiliyatini rivojlantirmasdan (asosiy) va perspektiv o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan.

9.3. O’TQAZISH QOBILIYARINI TO’LDIRISH QOBILIYATINI TO’LDIRISH DARAJASINI OSHIRISHDA TASHISH TANNARXINI O’ZGARISHINI HISOBLASH HUSUSIYATLARIi

Bog’liq va shartli doimiy xarajatlar ulushi har bir variantda turlicha.

Tashish tannarxini tahlil qilishning yillik varinatida xarajatlarni bog’liq va xarajatlarga taqsimlanishning maqsadi yillik rejada ularning o’zgarishni hisoblash hisoblanadi.

Bunda bog’liq xarajatlarga faqat yil davomida tashish zichligining o’zgarishida tuzatishlar kiritiladigan xarajatlar va temir yo’lning berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida aks ettiriladigan xarajatlar kiritiladi. Buhgalterlik hisobotida o’zgaradigan boq’liq xarajatlarning hammasi ham hisobga olinmaydi.

Masalan ish hajmining o’sishida yo’lning ustki qismi eskirishi ortadi, shuning uchun vaqtidan oldin yo’lning ustki qismidagi materiallarni almashtirish talab etiladi. Lekin joriy yilda bu ish reja bo’yicha o’tkazilishi kerak, va xarajatlar rejasi bu xarajatlar bo’yicha tuzatilmaydi. Materiallarni almashtirish bo’yicha xarajatlarning ortishi keying yillar hisobotida hisobla olinadi.

Tahlil qilishning bu variantida bog’liq xarajatlarning nisbiy kattaligi 35-40%ni tashkil etadi.

Asosiy variantning maqsadi tashish hajmining o’zgarishida o’zgaruvchi barcha xarajatlarni berilgan yildagi buhgalterlik hisobotida ularning o’zgarishi aks etganmi yoki yo’qmi qat’iy nazar aniqlashdir.

Tashish hajmining o’sishi o’tkazish qobiliyani oshirmasdan, o’zgarmas sifat ko’rsatkichlari va xarajatlar me’yorida ko’rib chiqiladi, shuning uchun barcha sharli-doimiy xarajatlar doimiy bo’lib qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmiga proportsional o’zgaradi. Bu variantda xarajatlarning harakatidan bog’liq xarajatlar temir yo’llar bo’yicha xarajatlarning umumiy miqdoridan 45%dan 55%gacha o’zgaradi. Bu variant o’tkazish qobiliyatini oshirmasdan turib tahlil qilishning perspektiv variant deyiladi. Tahlil qilishning 3 variantida xarajatlar o’tkazish qobiliyatini rivojlantirish bilan tahlil qilishning perspektiv variantidagi bog’liq va joriy davr xarajatlariga bo’linadi.

Tashish hajmining o’sishi bilan o’tkazish qobiliyati ortadi, demak joriy davr xarajatlar ham ortadi. Agar o’sib borayotgan tashishlarni o’zlashtirish uchun yalpi qurilmalar talab etilsa (2-yo’llarni qurish, elektr tortish o’tkazish va xaq.) unda joriy davr xarajatlar sakragan shaklda o’sadi, chunki bu qurilmalarni saqlash va amortizatsiyasi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar yuzaga keladi. Ishning barqaror sifat ko’rsatkichlarida va me’yorlarda o’rtacha joriy davr xarajatlarning 30%ga yaqini tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi, 70% esa o’zgarmasdan qoladi. Umumiy ekspluatatsion xarajatlarga nisbatan joriy davr xarajat o’zgaruvchan qismi 15%ga yaqinini tashkil etadi. O’tkazuvchanlik qobiliyatini rivojlanish hisobi bilan tahlil qilishning perspektiv rejasida o’zgaruvchan xarajatlarning umumiy miqdori temir yo’l bo’yicha bog’liq xarajatlar bilan bir qatorda joriy davr xarajatlar o’zgarishi sharoitida 60-70% atrofida tebranadi.

3. O’tkazuvchanlik qobiliyatini 75%dan ziyod to’ldirishda ekpluatatsion xarajatlar va tashish tannarxining o’zgarish qonuniyati bo’yicha bo’ladi. Bunday darajada o’tkazuvchanlik qobiliyatidan foydalanishda xarajatlarning uchastka tezligi, ayniqsa bir yo’lli liniyalarda kamayadi, bu ishning boshqa ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi. Bu holatda lokomotivmotiv brigadalarini ta’minlash bo’yicha, elektr energiya v ayoqilg’i, harakatlanuvchi tarkib amortizatsiyasi bo’yicha ekspluatatsion xarajatlar ortadi. Bog’liq xarajatlar tarkibida tashish tannarxi tashish hajmining o’sishi bilan doimiy qolmasdan ortadi, 75% darajada o’tkazish qobiliyatini to’ldirishda joriy davr xarajatlar qismida tannarx qisqaradi. Joriy davr xarajatlari o’zgarmasdan qoladi, bog’liq xarajatlar esa tashish hajmining o’sishiga proportsional ortadi.

МАВЗУ. ТАШИШ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШ ВА ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ

10-MA’RUZA

TASHISH TANNARXINI HISOBLASH VA TAHLIL QILISH

Reja:

10.1. Tashishning aniq sharoitlarini aniqlovchi omillarini tannarxga ta’siri

10.2. Tashish tannarxini hisoblanishining asosiy uslublari va ularning mohiyati

Tayanch so’z va iboralar:

Texnik-iqtisodiy masala, hisoblash uslublari, o’lchovlar, xarajat stavkasi, xarajatlar moddalari, aniq sharoit, bog’liq va bog’liq bo’lmagan xarajatla

r

10.1. TASHISHNING ANIQ SHAROITLARINI ANIQLOVCHI OMILLARINI TANNARXGA TA’SIRI

Transport hisobotida transport ishining birligi hisobida alohida tashish turlari, tortuv turlari va yo‘nalish turlari bo‘yicha temir yo‘lda tashish tannarxini kalkulyatsiya qilish qabul qilingan. Ish birligi sifatida yukli harakatda 10 tonna-kilometr, yo‘lovchi harakatida 10 yo‘lovchi-kilometr qabul qilinadi. O‘rtacha tashish tannarxi 10 keltirilgan tonna-kilometr uchun aniqlanadi:

, (2.1)

bunda E – tashish bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarning umumiy miqdori; – yuk aylanmasi (kompaniya bo‘yicha tarif t-km, temir yo‘l uzellari bo‘yicha ekspluatatsion t-km);

–yo‘lovchi aylanmasi, yo‘l.-km.

Temir yo‘lda tashish tannarxi boshqaruvning uch yo‘nalishida – temir yo‘l uzellarida, temir yo‘llarda va butun temir yo‘l tarmog‘i (“O‘TY” AJ) bo‘yicha hisoblanadi. Tuzilmaviy bo‘linmalarda mahsulot tannarxi aniqlanadi. Bu tannarx ishning ma’lum bir o‘lchovlarida aks etadigan mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi (alohida ish turlari bo‘yicha) xarajatlar miqdorini o‘zida aks ettiradi.

Temir yo‘l transportida tashish tannarxini hisoblash iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari mahsulotlari tannarxini hisoblashga qaraganda ancha murakkab. Bu moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i sifatida transportga xos bo‘lgan xususiyatlar, va uning murakkab texnologik jarayoni bilan tushuntiriladi .

Transport mahsuloti yuk va yo‘lovchilar tashish hisoblanadi. Mahsulot moddiy buyum shakliga ega emas, shuning uchun transport xarajatlarida xom ashyo va yarim fabrikatlar uchun xarajatlar mavjud emas. Buning natijasida xarajat elementlari bo‘yicha transportning ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi sanoat korxonalarining xarajatlari tuzilmasidan ancha farq qiladi, ularning xarajatlarida 70% ga yaqinini xomashyoga bo‘lgan xarajatlar egallaydi.