Фарғона давлат университети сиртқи бўлим “ижтимоий-гуманитар фанлар” кафедраси

1. Корхонанинг молиявий ҳолати таснифи ва тушунчаси
Корхона молиявий ҳолатини таҳлил қилишнинг асосий вазифаси қуйидагиларни баҳолаш ҳисобланади:
-бухгалтерия баланси ва мулкий ҳолат кўрсаткичлари тузилмаси;
-асосий воситалар аҳволи, таъминланганлик ва фойдаланиш самарадорлиги;
-айланма маблағлар аҳволи, таъминланганлик ва фойдаланиш самарадорлиги;
-молиявий барқарорлик;
-ликвидлилик ва тўлов қобилияти;
-ишга доир фаоллик.
Ҳар қандай корхонанинг барқарор ривожланиши ташқи ва ички таҳдидлар таъсиридан ҳимояланишга боғлиқ. Глобал иқтисодий инқирозларнинг оқибатлари, истеъмол қилинган
ресурслар учун нархларнинг беқарорлиги, амалдаги қонунчиликнинг ўзгарувчанлиги ва бошқа кўплаб салбий омиллар молиявий аҳволга салбий таъсир кўрсатади ва корхонада ишлаб чиқилган ҳимоя чоралари бўлмаганда, қайтариб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкин, банкротликка қадар.
"Корхонанинг молиявий хавфсизлиги" атамаси яқинда ички иқтисодий адабиётларда пайдо бўлди. Узоқ вақт давомида корхонанинг барқарор молиявий фаолиятини таъминлаш усуллари бўйича иккита асосий нуқтаи назар мавжуд еди. Биринчи нуқтаи назарни кўплаб олимлар анъанавий равишда молиявий хавфсизликни корхонанинг иқтисодий хавфсизлигининг елементи деб ҳисоблашди. Яна бир нуқтаи назар ташкилотда инқирозга қарши чора-тадбирлар тоʻпламини ишлаб чиқиш таклифи боʻлди. Иккала ҳолатда ҳам молиявий хавфсизликни яратишда комплекс ёндашувни шакллантириш масаласи муҳим емас еди, бу еса корхонанинг ривожланиш жараёнида молиявий манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлашга имкон беради.
Сўнгги йиллар амалиёти шуни кўрсатадики, ташкилотнинг инқирози ёки банкрот бўлишига олиб келган корхонанинг ҳозирги молиявий аҳволи ёмонлашиши еҳтимоли ишлаб чиқилган самарали молиявий хавфсизликни бошқариш тизимининг йўқлигидан келиб чиққан.
Молиявий хавфсизлик тушунчасининг аҳамияти ва тамойиллари нималардан иборат? И.А.Бланкнинг сўзларига кўра, "корхонанинг жорий ва бўлажак даврдаги ўсишмолиявий салоҳиятини унинг молиявий ҳолатининг миқдорий ва сифат жиҳатдан белгиланган даражаси бўлиб, у ўзининг асосий мувозанатли молиявий манфаатларини ташқи ва ички табиатнинг аниқ реал ва потенциал таҳдидларидан барқарор ҳимоя қилишни таъминлайди, уларнинг параметрлари унинг молиявий фалсафаси асосида белгиланади ва унинг барқарорлигини молиявий қўллаб- қувватлаш учун зарур шарт-шароит яратади" . Р.С. Папекҳин корхонанинг молиявий хавфсизлигини "корхонанинг барқарор ривожланишига қодир бўлган, шу билан бирга қўшимча хавф шароитида молиявий хавфсизлигини сақлаб қолишга қодир бўлган бундай молия ҳолатини
акс еттирувчи мураккаб тушунча" деб белгилайди.
Молиявий хавфсизликнинг аҳамияти ноаниқ ташқи муҳитда тадбиркорликнинг имкониятидир:
– мустақил равишда корхонанинг умумий стратегияси мақсадларига жавоб берадиган молиявий стратегияни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
– ишлаб чиқилган молиявий стратегия доирасида, тасдиқланган кўрсаткичлар қийматларидаги ўзгаришларни тезкор баҳолаш ва жавоб бериш асосида молиявий хавфсизликни тактик режалаштиришни амалга ошириш.
Молиявий хавфсизликни фақат корхонанинг барқарор молиявий ривожланиши асосида таъминлаш мумкин, бунда ички ва ташқи муҳитнинг ўзгараётган шароитларига мослашишга қодир молиявий механизмни амалга ошириш учун шароитлар яратилган.
Корхонанинг молиявий хавфсизлигини таъминлашнинг асосий босқичлари қуйидагилардан иборат:
– корхонанинг молиявий ва ишлаб чиқариш фаолиятига таъсир етувчи таҳдидларни уларнинг кейинги расмийлаштирилиши билан аниқлаш;
– корхона молиявий хавфсизлигига таҳдидларни аниқлаш механизмлари ва чораларини ишлаб чиқиш;
– корхонанинг молиявий хавфсизлигига таҳдид солиш даражаси кўрсаткичларидан фойдаланишга асосланган чеклашлар тизимини барпо етиш;
– корхонанинг молиявий хавфсизлигини таъминлаш, ташқи ва ички таҳдидлар таъсирини зарарсизлантириш ёки юмшатиш механизмлари ва чораларини ишлаб чиқиш.
Ташқи таҳдидлар корхонанинг фаолиятига боғлиқ емас, улар атроф-муҳит хавф омиллари ҳисобланади. Компания таҳдидни бартараф етиш имкониятига ега емас, аммо салбий оқибатларни минималлаштириш учун ҳимоя механизмларини ишлаб чиқиши мумкин ва керак.
Ички таҳдидлар корхона фаолияти билан боғлиқ бўлиб, ташқи таҳдидларга қараганда анча кўпроқ мослашув ва олдини олишга тўғлиқ боғлиқ. Ички таҳдидлар тадбиркорлик молиявий менежменти соҳасидаги қасддан ёки тасодифан бошқарув хатолари туфайли юзага келади.
Корхонанинг молиявий хавфсизлигига таҳдидлар
Корхонанинг молиявий хавфсизлигига ташқи таҳдидлар Корхонанинг молиявий хавфсизлигига дахлдор таҳдидлар Ноқулай макроиқтисодий кўрсаткичлар:
пул ва молия-кредит тизимларининг инқирозиСифациз бошқарув, хатолар ёки стратегик режалаштиришнинг йўқлиги сиёсий ҳокимият инқирозлари Бозорнинг бозорнинг бозорни нотўғри ривожланишиКорхоналарни кредитлашнинг ноқулай шароитлари, кредитлар бўйича фоиз ставкаларининг ўзгариши Корхонада жорий молиявий режалаштиришнинг йўқлиги
Корхонанинг молиявий хавфсизлигига ташқи таҳдидлар Корхонанинг молиявий хавфсизлигига дахлдор таҳдидларВалюта курсининг хотиржамлиги ёки ташқи савдо операцияларини ўтказишда чекловлар Корхона активларининг ликвидлиги етарли емаслигиТ абиий офатлар Рақобатбардош бўлмаган нархлаш сиёсати Вилоятда, шу жумладан , молия-кредит Корхонанинг ескирган ёки етарли соҳасида ҳам жиноий аҳволнинг ноқулай техник жиҳози йўқ ва амалда бўлган тегишли узилишлар Солиқ, кредит ва суғурта полисларининг Асосий ходимларнинг малака даражаси пастлиги хотиржамлигиВилоятда инвестициялар учун Молиявий ва моддий қийматликларни сақлашни ташкил етишдаги хатолармаблағларнинг етишмаслиги, инвестиция фаолиятининг паст даражаси Ривожланмаган капитал бозорлари ва Корхонанинг стратегик ва молиявийинфратузилмаси маълумотларининг ошкор етилиши, корхонанинг хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил етишдаги камчиликлар
Инфляция даражаси ва инфляция прогнози Паст даража Корхонанинг бизнес обрўси Бозорда адолациз рақобат Фавқулодда вазиятларда корхона фаолиятини режалаштиришнинг йўқлиги Меъёрий нозиклик Шартнома ва шартнома мажбуриятларини бажармаслик Жадвалда санаб ўтилган еҳтимолий таҳдидлар тўлиқ бўлмаган рўйхатдир. Корхона ёки жойлашув ҳудуди фаолиятининг ўзига хос хусусиятларига кўра, маълум бир ҳолатни ҳисобга олган ҳолда узвий боғланиб, кўрсатилади.
Мумкин бўлган ташқи ва ички таҳдидларни таҳлил қилган ҳолда, компания ривожланиш жараёнида молиявий манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлаган ҳолда корхонанинг молиявий салоҳиятини шакллантиришга комплекс ёндашувни ишлаб чиқиши ва амалга ошириши керак.
Корхонанинг молиявий салоҳиятини бошқариш қуйидагилардан иборат бўлиши керак:
– бу соҳада бошқарув қарорларини қабул қилишга қаратилган моддий, молиявий, ахборот ва инсон ресурслари тўпламини бошқариш жараёни.
– корхона бошқарув ходимлари ва хўжалик юритувчи ходимларининг қарорлари тўплами, ривожланишнинг юқори суръатларини таъминлаш ва ривожланишнинг бир нечта сценарийларини ишлаб чиқиш, ўсиб бораётган молиявий вазиятга боғлиқ ҳолда.
Корхонада молиявий хавфсизликни таъминлаш учун корхонанинг молиявий ҳолатининг жорий ва келажакдаги даражасини баҳолаш имконини берувчи миқдорий ва сифатли кўрсаткичлар тизимини белгилаш керак. Корхонанинг ҳар бир молиявий ҳолати миқдорий кўрсаткичларқийматларининг меъёрий чекловлари ва молиявий манфаатларнинг ташқи ва ички табиатнинг аниқ реал ва юзага келиши мумкин бўлган таҳдидларидан барқарор ҳимояланишини таъминловчи сифат кўрсаткичлари тўпламига тўғри келади.
Миқдорий кўрсаткичларни ўрганилаётган объектнинг хусусиятларига жавоб берадиган ва корхонанинг молиявий салоҳиятини диагностика қилиш ва таҳлил қилиш имконини берадиган кўрсаткичлар кўринишида тақдим етиш мақсадга мувофиқдир.Аниқланган бурилишлар ва уларга таъсир кўрсатиш омилларини таҳлил қилиш компаниянингмолиявий фаолиятининг якуний натижаларига таъсир даражасини баҳолаш имконини беради. Таҳлил натижаларига кўра корхонанинг молиявий салоҳияти даражаси ва олинган қийматларнинг инқироз молиявий аҳволига яқинлиги кўрсатилади. Молиявий салоҳиятнинг максимал даражасига барча кўрсаткичлар мақбул чегаралар доирасида бўлса ва бошқа кўрсаткичнинг ёмонлашуви евазига бир кўрсаткичнинг нормал қийматларига еришилмаса еришилади.
Компания молиявий хавфсизликни таъминлаш ва инқирозли молиявий вазиятнинг юзага келишига тўсқинлик қиладиган бундай чоралар ва қадамларни қўллашни таъминлашга қаратилган ҳаракатлар алгоритмини қуради. Молиявий хавфсизликни режалаштириш вазиятни ривожлантириш учун бир нечта муқобил ссенарийларни ишлаб чиқиш ва енг яхши вариант бўйича амалга оширилган ҳисоб-китоблар асосида амалга оширилади. Молиявий хавфсизликни бошқариш икки вақтинчалик соҳага бўлинади: ҳозирги қийинчиликларга жавоб бериш учун мумкин бўлган йечимлар тўплами ва 3-5 йил режалаштириш уфқи билан молиявий хавфсизлик стратегиясини ишлаб чиқиш. Молиявий хавфсизлик шароитларига доимий риоя қилиш компаниянинг барқарор ишлашига ва фаоллик мақсадларига еришишига имкон беради.