Фарғона давлат университети ҳузуридаги илмий даража берувчи phD

Сур тусли қўнғир тупроқларининг агрокимёвий тавсифи 
Кесма 
т/р 
Чуқурлиги, 
см 
Гумус, 
% 
Ялпи, % 
C:N 
Ҳаракатчан, мг/кг 
N 
P 
K 
P
2
O
5
 
K
2
О 
Эскидан суғориладиган 
3/ўз 
0-26 
26-42 
42-56 
56-70 
1,016 
0,732 
0,320 
0,219 
0,078 
0,073 
0,027 
0,023 
0,206 
0,142 
0,102 
0,098 
1,570 
1,164 
1,060 
0,840 
8,78 
6,76 
7,99 
6,45 
19,04 
10,02 
4,75 
4,01 
198 
196 
117 
188 
4/ўз 
0-26 
26-41 
41-56 
56-78 
0,791 
0,631 
0,254 
0,190 
0,079 
0,062 
0,030 
0,017 
0,163 
0,117 
0,076 
0,063 
1,780 
1,930 
1,690 
0,940 
6,75 
6,91 
5,75 
7,53 
14,47 
10,25 
6,21 
- 
169 
154 
109 
- 
Янгидан суғориладиган 
1/бағ 
0-22 
22-34 
34-55 
0,599 
0,386 
0,159 
0,057 
0,031 
0,013 
0,120 
0,101 
0,086 
1,210 
1,098 
0,870 
7,08 
8,39 
8,24 
17,35 
8,09 
- 
145 
207 
132 
2/бағ 
0-21 
21-31 
31-48 
0,617 
0,375 
0,138 
0,060 
0,028 
0,010 
0,108 
0,079 
0,052 
1,159 
1,015 
0,707 
6,93 
9,03 
9,30 
16,05 
4,68 
- 
142 
176 
129 
Дарё 
лойқаси 
Қалқинди 
1,544 
0,120 
0,056 
1,540 
8,67 
24,0 
194 
«Эркин 
аминокислоталарнинг 
миқдорлари 
ва 
кесма 
бўйича 
дифференциацияси» деб номланган параграфда сур тусли қўнғир 
тупроқларида эркин аминокислоталарнинг миқдори ва кесма бўйича 
табақаланиши келтирилган. Эскидан ва янгидан суғориладиган сур тусли 
қўнғир тупроқлар таркибидан эркин аминокислоталар миқдори олинган 
натижаларга кўра эркин, яъни 20 та аминокислоталардан ўрганилган 
тупроқларни ҳамма генетик қатламларида аспарагин кислотаси, цистеин, 
треонин, аргенин, метионин, гистидин, лизинлар аниқланмади, ушбу 
аминокислоталар сур тусли қўнғир тупроқларни ҳосил бўлиши жараёнларида 
қатнашмайди. Умумий ҳолда аминокислоталар миқдори ўрганилган 

---

13 
тупроқларнинг генетик қатламларида 0,001-0,151 мг/г оралиқдаги 
катталикларда мавжуд бўлиб, фенилаланин ҳайдов қатламларда 0,021-0,019 
мг/г бўлган ҳолатда, қуйи 42-56 ва 22-34 см ларда бу кўрсаткич мос ҳолда 
0,076, 0,151 мг/г ларни ташкил қилади. Шунга яқин ҳолатлар аланин ва 
триптофанларда ҳам кузатилди. Глутамин эскидан суғориладиган сур тусли 
қўнғир тупроқлар ҳайдов қатламида 0,006 мг/г, 42-56 см да 0,041 мг/г ташкил 
қилади. 
«Сур тусли қўнғир тупроқларнинг сувли сўрим таркиби» номли 
тўртинчи параграфида ўрганилган тупроқларнинг сувда осон эрувчи тузлар 
таркиби аниқланган бўлиб, ушбу тупроқларнинг шўрланишдаги характерли 
хусусиятларидан бири тупроқ қатламларидаги қуруқ қолдиқ миқдори бўлиб, 
у эскидан суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқларида 0,160-0,418% 
оралиғида тебранади. Шу боис оналик жинс билан алоқада бўлган 
қатламларида кучсиз шўрланиш ифодаланган ҳамда янгидан суғориладиган 
сур тусли қўнғир тупроқларида эса қуруқ қолдиқ қатламлар бўйича 0,188-
302% оралиғида тебранади ва кучсиз шўрланиш қуйида намоён 
бўлаётганлигидан далолат беради. Хлор иони бўйича ҳам мавжуд 
таснифларга кўра шўрланмаган ҳисобланади. Хлор ионининг эквивалент 
миқдорини сульфатга нисбати (Cl/SO
4
) 0,096-0,147 оралиғида ўзгаради, 
химизми сульфатли типга киради. 
«Сингдирилган катионлар таркиби ва сингдириш сиғими» ва «Сур тусли 
қўнғир тупроқларда карбонатлар ва гипс»
деб номланган кейинги 
параграфларида сур тусли тупроқларнинг сингдириш сиғими, катионлар 
таркиби, карбонатлар ва гипс миқдорлари ўрганилган бўлиб, сингдирилган 
катионлар, яъни асосларнинг суммаси эскидан суғориладиган сур тусли 
қўнғир тупроқларнинг ҳайдов 0-26 см қатламларида 8,0-8,05 мг-экв га тенг. 
Ҳайдов ости қатламларида эса 6,47-6,67 оралиғида ўзгариб, зичлашган 42-55 
см да эса 7,89 ни, она жинси устидаги қатламларда 4,94-6,06 ни ташкил 
қилади. Янгидан суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқлар ҳайдов 
қатламида сингдирилган катионлар суммаси 6,51 мг-экв ни, она жинс томон 
камайиб боради. Эскидан суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқлари 
сингдириш сиғими юқори бўлиб, гумус ва ил миқдорларининг нисбатан 
кўплиги, қолаверса, агроирригацион қатламнинг шаклланиши ва бошқалар 
билан изоҳланади. Эскидан суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқларида 
карбонатлар 6,01-7,45% миқдорларда тарқалган. Янгидан суғориладиган сур 
тусли қўнғир тупроқларда карбонатлар миқдори нисбатан кўпроқ, лекин 
тарқалиш қонунияти бир хиллиги кузатилди. Эскидан суғориладиган 
тупроқларнинг ҳайдов ва ҳайдов ости қатламларида гипснинг миқдори 0,09-
0,21% гача бўлиб, 42-55 ва 41-56 см ли қатламларда 8,85-9,20% гача ортиб 
боради. Янгидан суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқларнинг ҳайдов 
қатламларида гипс 0,41-0,61%, ушбу тупроқларнинг ҳайдов ости 
қатламларида гипс миқдори эскидан суғориладиган сур тусли қўнғир 
тупроқларга нисбатан мос равишда 3,9-7,1 баробарга кўп. 
Диссертациянинг «Суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқларда