Фарғона водийсида атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг экологик хусусиятлари ва уларни

Фарғона водийсида атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг экологик хусусиятлари ва уларни 
оптималлаштириш республика илмий-амалий конференцияси материаллари 
147 
Қизилқум қўриқхонаси биохилма-
хиллигини ўрганиш бўйича Салимов Х.В., 
(1974), 
Егизалиев 
М. 
(1980-1981.), 
Медведова Е.А. (1989), Утечева О. (1991), 
Ортакбоева Ф.А. (1992), Бисенбоева Б. 
(1995) ва Дарибоева Д. (1996) лар 
тадқиқотлар олиб борган. Тадқиқотлар 
натижасида 27 турдаги балиқлар, сувда ва 
қуруқда яшовчиларнинг 2 тури, судралиб 
юрувчиларнинг 
29 
тури, 
сут 
эмизувчиларнинг 35 турдаги, қушларнинг 
267 тури аниқданган[3,4]. 
Чўл 
экотизимининг 
ўзгариб 
туришида шамолнинг ўрни катта. Унинг 
ўртача тезлиги қўриқхона районида 2-7 м/с 
ни ташкил этади. Шамол қумларни учириб, 
уни силжитади. Ёзда эса у қисқа вақт ичида 
ўсимликларнинг 
қуриб-қовжираб 
қолишига сабаб бўлади. Қўриқхона 
ҳудудида қуйидаги тупроқ турлари қайд 
этилган: Қумлоқ-саҳроли тупроқлар, тақир 
тупроқлар, ўтлоқ-қайир-аллювий, ўтли-
ботқоқли-тоғ жинслари шўрҳок ерлардан 
иборат. 
Қўриқхона ҳудудида 11 турдаги 
манзарали, 28 турдаги доривор, серасалли -
25, озуқадор -39, ошловчи -2, заҳарли-4, 
озуқали -4 ва 3 турдаги техник ўсимликлар 
ўсади. 
Қизиқум қуриқхонасида учрайдиган 
Ўзбекистон Қизил китобига кири-
тилган ўсимлик ва ҳайвонлар турлари: 
Ўсимликлар дунёси: суғд лоласи, 
королькова эремуруси, маттей қандими. 
Ҳайвонот дунёси: судралиб юрувчилар: 
Кулранг эчкемар. Балиқдар: Амударё 
кичик 
куракбуруни, 
Амударё 
катта 
куракбуруни, 
Орол 
қоракўзи, 
Орол 
муйлабдори, Орол тиканаги, Паррак, 
Туркистон 
кўкбуйини 
Чуртонсифат 
оққайроқ. 
Қушлар: Пушти сақоқуш. Жингалак 
сақоқуш, Кичик қорабузов, Кичик оқ 
каркара, Мармар чуррак, Кошиқбурун, 
Қоравой, Киронқора бургут, Узундумли 
сувбургут, Овдумли сувбургут, Илонхўр 
бургут, Итолғи, Йурға- тувалоқ, Чўл 
бургути, Оқ лайлак, Қора лайлак, Вайсақи 
оққуш 
Сут эмизувчилар: Бухоро буғуси, 
Жайрон тарқалганлигини тахлил қилдик. 
Қизилқум қуриқхонаси худудидан 
Амударё оқиб ўтади дарё сахили сув 
экотизимлари моллюскалари фаунаси шу 
вақтгача махсус ўрганилмаган. Биз дарё
соҳиллари сув экотизимларидан мол-
люскаларни ўрганиш ва материалларни 
йиғиш 
2019 
йилдан 
бошладик. 
Изланишлар учун материаллар 2019-2020 
йилларнинг баҳор, ёз ва куз фаслларида 
Амударё 
дарёси 
соҳили 
сув 
экотизимларидан материаллар терилди. 
Мазкур моллюска намуналари йирик 
систематик 
ишлар, 
аниқлагичларда
Рижинашвили, 
2005; 
Иззатуллаев, 
Боймуродов, 2010 келтирилган услуб-
лар билан ўрганилди. Тадқиқотларимиз 
натижасида Амударё сув экотизимларида 
моллюскаларнинг 6 тури ва 1 кенжа тури 
тарқалганлигини 
аниқладик. 
Улар 
қуйдагилар Сolletopterum ponderosum 
volgense, Sinanodonta gibba, Sinanodonta
orbicularis, 
Sinanodonta 
puerorum,
Corbiculа fluminalis, Corbiculinа tibetensis, 
Corbiculinа ferghansis. 
Қизилқум 
қуриқхонаси 
чўл 
экотизимлари ўсимлик ва ҳайвонот 
оламини муҳофаза қилишда аҳамияти 
катта.
Адабиётлар. 
1. В.П. Лим Қўриқхоналар ва миллий боғлар Тошкент CHINOR ENK, 2010.-128 б.
2. Красная книга Узбекской Редкие и находящиеся под угрозой исчезнования виды 
животных и растений. Т. И. Позвоночные животные. Глав. Ред. Садыков А.С. – 
Ташкент: Фан, 2219.-128 с. 
3. Мирзаев У. Т. Амударё гулбалиғининг экологиясига доир // Зарафшон водийси 
табиатининг мухофазаси ва экологик муаммолари.- Самарқанд , 1994.-38-39 б. 
4. Омонов А. , Мирзаев У. Ўзбекистон балиқлари. – Тошкент: Фан, 1993.-1-28 б.