Farg’ona davlat universiteti Sirtqi bo’limi amaliy psixologiya yo’nalishi

Motivlar va ularning mutaxassislar tayyorlashga ta’siri.

Jahon psixologiya fanning nazariy mushohadalariga va o‘zimizning shaxsiy ma'lumotlarimizga asoslanib, motivlarni quyidagi turkumlarga ajratishni lozim topdik.

1. Shaxsning ijtimoiy ehtiyojlari bilan uyg‘unlashgan, ularning mohiyati mezoni orqali o‘lchanuvchi motivlar;

   
   

1. dunyoqarashga taalluqli, aloqador bo‘lgan g‘oyaviy motivlar;

   
   

2. ichki va tashqi siyosatga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi, shaxsiy pozitsiyani ifodalovchi siyosiy motivlar;

   
   

3. jamiyatning ahloqiy me'yorlari, prinsiplari, turmush tarzi, etnopsixologik xususiyatlariga asoslanuvchi ahloqiy motivlar;

   
   

4. borliq go‘zalligiga nisbatan ehtiyojlarda in'ikos etuvchi nafosat (estetik) motivlari.

   
   

2. Vujudga kelishi, shartlanganlik manbai bo‘yicha umumiylikka ega bo‘lgan, boshqaruv boshqariluv xususiyatli motivlar:

   
   

1. keng qamrovli ijtimoiy motivlar (vatanparvarlik, fidoiylik, altruistik);

   
   

2. guruhiy, jamoaviy, hududiy, umumbashariy motivlar;

   
   

3. faoliyat tuzilishi, mohiyati va tuzimiga yo‘naltirilgan protsessual motivlar;

   
   

4. faoliyat mahsulini baholashga, maqsadga erishuvga mo‘ljallangan rag‘batlanuv, mukofot motivlari.

   
   

3. Faoliyat turlari mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi motivlar:

   
   

1. Ijtimoiy-siyosiy voqyeliklarni mujassamlashtiruvchi motivlar;

   
   

2. kasbiy tayyorgarlik va mahoratni o‘zida namoyon etuvchi motivlar;

   
   

3. o‘qishga, bilishga (kognitiv), ijodga (kreativ) oid motivlar.

   
   

4. Paydo bo‘lish xususiyati, muddati, muhlati, barqarorligi bilan umumiylikka ega bo‘lgan motivlar:

   
   

1. doimiy, uzluksiz, longityud xususiyatli motivlar;

   
   

2. qisqa muddatli, bir lahzali, bir zumlik va soniyalik motivlar;

   
   

3. uzoq muddatli, vaqt taqchilligidan ozod, xotirjam xatti-harakatlarni talab etuvchi motivlar.

   
   

5. Vujudga kelishi, kechishi sur'ati bioquvvat bilan o‘lchanuvchi motivlar:

   
   

1. kuchli, qudratli, ta'sir doirasidagi shijoatli motivlar;

   
   

2. paydo bo‘lishi, kechishi o‘rta sur'atli motivlar;

   
   

3. yuzaga kelishi, kechishi o‘rta sur'atli motivlar.

   
   

6. Faoliyatda, muomalada va hatti-harakatda vujudga kelishi xususiyati, xislati hamda sifatini aks ettiruvchi motivlar:

   
   

1. aniq, yaqqol, voqye bo‘luvchi real motivlar;

   
   

2. zarurat, yuksak talab va ehtiyojlarda ifodalanuvchi dolzarb motivlar;

   
   

3. imkoniyat (potensiya), zahira (rezerv), yashirin (latent) xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi motivlar.

   
   

7. Aks ettirish darajasi, sifati nuqtai razardan ierarxiya vujudga keltiruvchi motivlar;

   
   

1. biologik motivlar;

   
   

2. psixologik motivlar;

   
   

3. yuksak psixologik motivlar.

   
   

Zamonaviy mutaxassislar oldiga qo‘yiladigan muhim masalalardan biri - malakali kadrlar sifatida o‘zligini, o‘z qobiliyatlari, intellekti, shaxsiy fazilatlarini bilgan tarzda atrofdagilar mehnatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sahalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat ko‘rsatishdir. Bu o‘rinda inson ruhiyati qonunlarini o‘rganuvchi psixologiya fanining o‘rni benihoya katta.Yosh avlodni yangi ta'lim standartlari asosida, jahon talablariga javob beruvchi mutaxassislar qilib tarbiyalash OO‘Yuda ta'lim olayotgan yoshlar uchun yangi darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, ma'ruza matnlar tayyorlashning ham yangicha usullari talab etilmoqda. Yangi pedagogik texnologiya usullarini mukammalashtirish va amaliyotga tadbiq etish davr talabidir.

Gap fikr yuritish operatsiyalarini faollashtirish, aqliy faoliyatni faollashtish xususida borar ekan, biz eng avvalo, e'tiborni o’quvchilarning yo‘nalganligini aniqlashga qaratishimiz lozim. Yo‘nalganlik shaxsning atrof-muhitda ro‘y berayotgan voqyea, hodisalarga nisbatan munosabatlar majmui bo‘lib, faoliyat sifatini belgilab beradi. Hatti-harakatlar tuzilishining shakllanishiga ta'sir| o‘tkazadi
(yangi ehtiyojlar, maqsadlar, motivlar).Bu o‘rinda ustanovkalar ham alohida ahamiyatga ega. O‘qish-bilim olish faoliyati shaxs kamolotida katta rol o‘ynaydi va chuqur muammo kasb etadi. Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko‘nikmalar o‘zlashtiriladi.
Faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulki va o‘zini qanday tutishi, egallangan mavqyei ham sababsiz, o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Faoliyatni amalga oshirish va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada “Motiv” va “motivatsiya” tushunchalari ishlatiladi.
“Motivatsiya” tushunchasi “Motiv” tushunchasidan kengroq ma'noga ega. Motivatsiya-inson xulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini, ya'ni “nega?”, “nima uchun?”, “nima maqsadda?”, “qanday manfaat yo‘lida?” degan savollarga javob qidirish - motivatsiyani qidirish demakdir.
Shaxsning jamiyatda odamlar orasida xulqi va o‘zini tutish sabablarini o‘rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, masalani yoritishning ikki jihati farqlanadi.

1. Ichki sabablar, ya'ni xatti-harakat egasining sub'ektiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi (motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, mo‘ljallar, istaklar, qiziqishlar va h.k.).

   
   

2. Tashqi sabablar - faoliyatning tashqi shart-sharoitlari va holatlar. Ya'ni, bular ayni konkret holatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladigan tashqi stimullardir.

   
   

Shaxs xulq-atvorini ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish odatda shaxsiy dispozitsiya deb ham ataladi.Ular shaxs tomonidan anglanilishi yoki anglanmasligi mumkin. Ba'zan shunday bo‘ladiki, shaxs o‘zi amalga oshirgan ishi yoki o‘zidagi o‘zgarishlarga nisbatan shakllangan munosabatning haqiqiy sababini o‘zi tushunib yetmaydi. “Nega?” degan savolga “o‘zim ham bilmayman”, deb javob beradi. Bu anglangan dispozitsiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror sohaga, kasbga qiziqib, ongli tarzda, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun astoydil

harakat qilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo‘ladi, aniqrog‘i dispozitsiya anglangan, ongli hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan motiv kengroq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu faollik usuliga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shuni aniqladiki, har bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo‘ladi. Bu baholar turlicha xarakterga ega.
Shu ma'noda shaxs faolligining motivatsiyasi turli sharoitlarda orttirilgan tajribaga tayangan, ongli tahlillar, hattoki ijtimoiytajriba me'yorlarining ta'sirida shakllanadigan sabablar majmuasini o‘zichiga oladi.