Farg’ona davlat universiteti Sirtqi bo’limi amaliy psixologiya yo’nalishi

O‘quv faoliyati va kasb motivatsiyasi.

Psixologik ma'lumotlarga ko‘ra, har qanday faoliyat muayyan motivlar ta'sirida vujudga keladi va yetarli shart-sharoitlar yaratilgandagina amalga oshadi. Shuning uchun ham ta'lim jarayonida o‘zlashtirish, egallash va o‘rganishni amalga oshirishni

ta'minlash uchun o‘quvchilarda o‘quv motivlari motivlari mavjud bo‘lishi shart.
Bilish motivlari shaxsning (sub'ektning) gnoseologik maqsad sari, ya'ni bilish maqsadini qaror toptirishga, bilim va ko‘nikmalarni egallashga yo‘naltiriladi. Odatda bunday turdosh va jins, motivlar nazariy ma'lumotlarning ko‘rsatishicha, tashqi va ichki nomlar bilan atalib, muayyan toifani yuzaga keltiradi.

Tashqi motivlar jazolash va taqdirlash, xavf-xatar va talab qilish, guruhiy tazyiq, ezgu niyat, orzu-istak kabi qo‘zg‘atuvchilar ta'sirida vujudga keladi. Motivlarning navbatdagi toifasiga, ya'ni ichki motivlar turkumiga individual xususiyatli motivlar kiradiki, ular o‘quvchi shaxsida o‘qishga nisbatan individual maqsadni ro‘yobga chiqaruvchi qo‘zg‘alish negizida paydo bo‘ladi. Chunonchi, bilishga nisbatan qiziqishning vujudga kelishi shaxsning ma'naviy (madaniy) darajasini oshirish uchun undagi intilishlarning yetilishidir. Bunga o‘xshash motivlarning ta'sirida o‘quv jarayonida nizoli, ziddiyatli holatlar (vaziyatlar) yuzaga kelmaydi. Albatta bunday toifaga taalluqli motivlar paydo bo‘lishiga qaramay, ba'zan qiyinchiliklar vujudga kelishi ehtimol, chunki bilimlarni o‘zlashtirish uchun irodaviy zo‘r berishga to‘g‘ri keladi. Bunday xossalarga ega bo‘lgan irodaviy zo‘r berishlar tashqi xalaqit beruvchi qo‘zg‘atuvchilar (qo‘zg‘ovchilar) kuchi va imkoniyatini kamaytirishga qaratilgan bo‘ladi.
Ta'lim jarayonida bunday vaziyatlarni yaratish o‘qituvchining muhim vazifasi hisoblanib, uning faoliyati ichki anglanilgan motivlar o‘kuvchilar xulq-atvorini shunchaki boshqarish bilan cheklanmasdan, balki ular shaxsini shakllantirishga, ularda maqsad qo‘ya olish, qiziqish uyg‘otish va ideallarni tarkib toptirishga qaratilgan bo‘ladi.
Aniq narsalar, hodisalar va xatti-harakatlar insonning faolligi muayyan manbalar bilan uzviy bog‘lanishga ega bo‘lsa, uyg‘unlashib borsa faoliyat motivlari darajasi o‘sib o‘tadi. Psixologiyada manbalar o‘z mohiyatiga ko‘ra turkumlarga ajratib talqin qilinadi.
A) Inson ehtiyojlari bilan belgilanuvchi ichki manbalar. Organizmning tabiiy
ehtiyojlarini namoyon qiluvchi tug‘ma xususiyatli va jamoada shakllanuvchi ijtimoiy ehtiyojlarni vujudga keltiruvchi orttirma xususiyatga ega bo‘lishi mumkin.
Tug‘ma ehtiyojlar orasida o‘qishga nisbatan ma'no kasb etuvchi alohida ahamiyatga ega bo‘lgan faollikka nisbatan ehtiyoj va axborot, ma'lumot, xabarlar olishga ehtiyoj muhim rol o‘ynaydi.
Motivga genetik yondashilganda shu narsani alohida ta'kidlab o‘tish lozimki, bola tug‘ilgandan e'tiboran bevosita faollik ko‘rsatishga moyillik hukm suradi: u kuladi (noverbal muomala shakli), qimirlaydi (fazoda o‘rin almashish), qo‘l va oyoqlarini harakatlantiradi (moslashish), o‘ynaydi (muhim - bola munosabati), gaplashadi (shaxslararo munosabatga kirishish), savollar beradi (dialogik muloqot va boshqalar). Unga o‘xshash xatti-harakatlarning o‘zi ularni qoniqtiradi, voqyelikni insonning axborotlarga nisbatan ehtiyojini tajribalarda ko‘rsatish mumkin: agar tekshiriluvchini ma'lum vaqtga tashqi olamdan ajratib qo‘yilsa, natijada uning irodasida, hissiyotida, intellektida buzilish sodir bo‘lishi, zerikishi, irodaviy akt tizimi yo‘qolishi, fikr yuritish jarayonining parchalanishi, illyuzion gallyusional holatlar uchrashi mumkin.
Ijtimoiy turmush sharoitida faollik va informatsion taqchillik odamlarni salbiy his-tuyg‘u va kechinmalarga olib keladi, faoliyat tuzilishi va uning dinamikasiga putur yetkaziladi. Ijtimoiy turmushda shakllanuvchi ehtiyojlar orasida o‘quv faoliyatida muhim rol o‘ynovchi va uni kuchaytiruvchi ijobiy xususiyatli ijtimoiy va gnostik ehtiyojlar alohida ahamiyat kasb etadi, shaxsni kamol toptirish jarayonida hukmron voqyelikni egallaydi. Ularning turkumiga bilimlarga nisbatan ehtiyoj, jamiyatga foyda keltirishga intilish, umumbashariy yutuqlarga erishishga intilish kabilar kiritiladi.
- Inson hayoti va faoliyatining ijtimoiy sharoitlarida aniqlovchi tashqi manbalar. Bunday manbalarning talabchanlik, orzu (kutish) va imkoniyatlar tashkil qiladi. Jumladan, talabchanlik insonga faoliyat va xulq-atvorning muayyan turini hamda shakli (ko‘rinishi)ni taqozo etadi. Mazkur holatni quyidagi mulohazalar
yordamida izohlash mumkin: ota- ona boladan ovqatni qoshiqda yeyishni, stulda to‘g‘ri o‘tirishni, “rahmat” deyishni talab qilsa, maktab o‘quvchidan ma'lum belgilangan vaqtda darsga yetib kelishni, o‘qituvchilarga quloq solishni, berilgan vazifalarni bajarishni qat'iy belgilaydi. Jamiyat esa xulq, fe'l-atvor orqali ma'lum axloqiy me'yorlar va qoidalarga rioya qilishni, shaxslararo muomalaga kirishish shakllari(vositalari)ni egallashni hamda aniq vazifalarni bajarishga amal qilishlarini o‘z fuqarolariga o‘rgatadi.
Etnopsixologik stereotiplarda uyg‘unlashgan xulq-atvor belgilari va faoliyatning shakllari o‘ziga xoslikka ega. Odatda odamlar 1 yoshli bola tik yurishi kerak, deb hisoblaydilar va ular bu tuhfani boladan kutganligi tufayli unga alohida munosabatda bo‘ladilar. Psixologiyada kutish tushunchasi talabdan farqli o‘laroq, faoliyat yuzaga kelishi uchun umumiy muhit yaratadi.
Imkoniyatlar to‘g‘risida fikr yuritilganda ma'lum faoliyatning kishilar irodasi bilan bog‘liq (iroda akti, sifati, prinsipi) ob'ektiv shart sharoitlarni o‘zida aks ettiradi. Agarda odamlarning shaxsiy kutubxonasi boy bo‘lsa, ularning o‘qish imkoniyati yuqori darajaga ko‘tariladi. Kishilarning xulq-atvori psixologik nuqtai-nazardan tahlil qilinganda, ko‘pincha ularning ob'ektiv imkoniyatlardan kelib chiqib, unga yondashiladi.
Agarda bola qo‘liga tasodifan biologiya kitobi tushib qolsa, uning shu predmetga nisbatan qiziqishi ortishi kuzatiladi.
V) Shaxsiy manbalar — odamlar qiziqishlari,intilishlari, ustanovkalari va dunyoqarashlari jamiyatbilan munosabatini aks ettirishdan iboratdir. Insonfaolligining manbai-qadriyat orqali ifodalanib, shaxs statusi (roli)da egallana boriladi.

3.