Farg‘ona Texnika 2006 aripov n. M., Mamadalieva L. K


KADRLAR TAYYORLASH MILLIY MODELINING ASOSIY TARKIBIY QISMLARI


Download 1.31 Mb.
bet2/6
Sana03.07.2020
Hajmi1.31 Mb.
#122831
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Farg‘ona Texnika 2006 aripov n. M., Mamadalieva L. K


1.3. KADRLAR TAYYORLASH MILLIY MODELINING ASOSIY TARKIBIY QISMLARI
Kadrlar tayyorlash Milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iboratdir: shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim soxasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi; davlat va jamiyat - ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; uzluksiz ta’lim - malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bolib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat korsatish muxitini oz ichiga oladi; fan - yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilgor pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; ishlab chiqarish - kadrlarga bolgan extiyojni, shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qoyiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnika jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi.

Davlat va jamiyat uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi barcha uchun ochiq bolishini va xayot ozgarishlariga moslanuvchanligini ta’minlaydi.

SHAXC. Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligi korish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart. Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat korsatish sohasida faoliyat korsatadi va oz bilimi va tajribasini orgatishda ishtirok etadi.

DAVLAT VA JAMIYAT. Davlat va jamiyat kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari, yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash boyicha ta’lim muassasalarining faoliyatini uygunlashtiruvchi sifatida faoliyat korsatadi. Davlat va jamiyat quyidagilarga, chunonchi: fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va oz malakasini oshirish hquqlari royobga chiqarilishiga; majburiy va orta ta’lim hamda akademik lisey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yonalishini tanlash huquqi asosida majburiy orta maxsus, kasb-hunar ta’limi olishga; davlat grantlari yoki pullik-shartnomaviy asosda oliy ta’lim va oliy oquv yurtidan keyingi ta’lim olish huquqiga; davlat ta’lim muassasalarini mablagbilan ta’minlashga; ta’lim oluvchilarning oqishi, turmushi va dam olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi vazifalar hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga; ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qollab-quvvatlashga; sogliq va rivojlanishda nuqsoni bolgan shaxslar ta’lim olishiga kafolat beradilar.



KADRLAR TAYYORLASH TIZIMIDA FAN. Kadrlar tayyorlash milliy modeli salmoqli element sifatida fanni oz ichiga oladi, bu sohada: tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari togrisidagi yangi fundamental va amaliy bilimlar shakllanadi, kadrlar tayyorlash tizimida ommalashtirish, organish va foydalanish uchun kerakli ilmiy natijalar jamlanadi; oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlash amalga oshiriladi; kadrlar tayyorlash jarayoini ilmiy-tadkikot jihatidan taominlash infrastrukturasi vujudga keltiriladi, ta’limning soxalari boyicha axborot bazasi shakllantiriladi; mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga integrasiyasi sodir boladi, zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muxim muammolarini hal etish uchun ilmiy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuv amalga oshiriladi.

KADRLAR TAYYORLASH TIZIMIDA ISHLAB CHIQARISH. Ishlab chiqarishning talab-extiyojlari kadrlar tayyorlash tizimining yonalishi, darajasi va miqyoslarini shakllantiradi, kasb tayyorgarligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari soradi, ta’limning muvoziy texnologiyalari va shakllarini tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish pirovard natijada

kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi. Ishlab chiqarishning kadrlar tayyorlash tizimidagi vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi, chunonchi u: turli saviya va malakadagi mutaxassislarga bolgan talab extiyojni shakllantiriladi; oz ixtiyoridagi moddiy-texnika, moliya, kadr resurslari hamda kadrlarni oqitish, malakasini oshirish va qayta tayyorlash uchun zarur boshqa resurslarni berish bilan uzluksiz ta’lim tizimiga komaklashadi; muassis, vasiy, donor, homiy tariqasida ayrim mutaxassislarni va guruhlarni maqsadli tayyorlashni, shuningdek turli tip va darajadagi oquv yurtlarini moliyalashda qatnashadi: ta’lim va ilm-fanning turli shakllardagi integrasiyasini (muvaqqat ijodiy jamoalar, oquv-ilmiy-ishlab chiqarish majmualari, markazlari, texnoparklar, texnopolislar) rivojlantiradi.


1.4. UZLUKSIZ TA’LIM
Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, Ozbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy extiyojlarini qondiruvchi ustuvor soxadir.

Uzluksiz ta’lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyorlanishi uchun shart-sharoitlar yaratadi.


1.4.1. UZLUKSIZ TA’LIMNI TASHKIL ETISH VA

RIVOJLANTIRISH PRINSIPLARI
Uzluksiz ta’limning faoliyat korsatish prinsiplari quyidagilardan iborat:

ta’limning ustivorligi - uning rivojlanishining birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, ta’lim va yuksak intellektning nufuzi; ta’limning demokratlashuvi - ta’lim va tarbiya uslublarini tanlashda oquv yurtlari mustaqilligining kengayishi, ta’limni boshqarishning davlat - jamiyat tizimiga otilishi; ta’limning insonparvarlashuvi - inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta’limga nisbatan bolgan turli-tuman extiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustivorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof-muxit ozaro munosabatlarining uyg’unlashuvi; ta’limning ijtimoiylashuvi - ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyo qarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish; ta’limning milliy yonaltirilganligi - ta’limning milliy tarix, xalq an’analari va urf-odatlari bilan uzviy uyg’unligi, Ozbekiston xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va boyitish, ta’limni milliy taraqqiyotning ota muxim omili sifatida e’tirof etish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlash: ta’lim va tarbiyaning uzviy bogliqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yonaltirilganligi; iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish.


1.4.2. UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMI VA TURLARI
Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat olib borishi davlat ta’lim standartlari asosida, turli darajalardagi ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi ta’lim turlarini oz ichiga oladi: maktabgacha ta’lim umumiy orta ta’lim orta maxsus, kasb-hunar ta’limi oliy ta’lim oliy oquv yurtidan keyingi ta’lim kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash maktabdan tashqari ta’lim Kadrlar tayyorlash milliy modelining oziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi toqqiz yillik umumiy orta xamda uch yillik orta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etishdan iboratdir. Bu esa, umumiy ta’lim dasturlaridan orta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga izchil otilishini ta’minlaydi.

Umumiy ta’lim dasturlari: maktabgacha ta’lim, boshlangich ta’lim (I-IV sinflar), umumiy orta ta’lim (V-VX sinflar), orta maxsus, kasb-hunar ta’limini qamrab oladi. Kasb-hunar ta’limi dasturlari orta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy (bakalavriat, magistratura) ta’lim va oliy oquv yurtidan keyingi ta’limni, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashni qamrab oladi.



MAKTABGACHA TA’LIM. Maktabgacha ta’lim bola soglom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, unda oqishga intilish hissini uygotadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim bola olti-etti yoshga yetguncha davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim maqsadi va vazifalarini royobga chiqarishda maxallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi.

UMUMIY O‘RTA TA’LIM. Toqqiz yillik (I-IX sinflar) oqishdan iborat umumiy orta ta’lim majburiydir. Ta’limning bu turi boshlangich ta’limni (I-IV sinflar) qamrab oladi hamda oquvchilarning fondlar asoslari boyicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim ozlashtirish extiyojini, asosiy oquv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, mexnat konikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muxitga ongli munosabatda bolishni va kasb tanlashni shakllantiradi. Umumiy orta ta’lim tugallanganidan keyin ta’lim fanlari va ular boyicha olingan baxolar korsatilgan holda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat beriladi.

O’RTA MAXSUS, KASB-XUNAR TA’LIMI. Umumiy orta ta’lim negizida oqish muddati uch yil bolgan majburiy orta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzliksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turdir. Orta maxsus, kasb-hunar ta’limi yonalishi - akademik lisey yoki kasb-hunar kolleji oquvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Akademik lisey davlat ta’lim standartlariga muvofiq orta maxsus ta’lim beradi. Oquvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur, soxalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yonaltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydi. Akademik liseylarda oquvchilar ozlari tanlab olgan ta’lim yonalishi boyicha (gumanitar, texnika, agrar va boshqa soxalar) bilim saviyalarini oshirish hamda fanni chuqur organishga qaratilgan maxsus kasb-hunar konikmalarini ozlarida shakllantirish imkoniyatiga ega boladilar. Bu kunikmalarni oukishni muayyan oliy ta’lim muassasalarida davom ettirish yoki mexnat faoliyatida royobga chiqarishlari mumkin. Kasb-hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida orta maxsus, kasb-hunar ta’limi beradi; oquvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va konikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar boyicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini beradi. Kasb-hunar kollejlari jixozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning tanlanganligi, oquv jarayonining tashkil etilishi jixatidan yangi tipdagi ta’lim muassasalari hisoblanadi. Ular bir yoki bir necha zamonaviy kasb-hunarni egallash hamda tegishli oquv fanlaridan chuqur nazariy bilim olish imkonini beradi. Akademik liseylar va kasb-hunar kollejalarida ta’lim olish oquvchilarga oz bilimlarini chuqurlashtirish va tanlangan ixtisosliklariga ega bolishni ta’minlaydi. Akademik liseylar va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Bu diplomlar ta’limning keyingi bosqichlarida oqishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar boyicha mexnat faoliyati bilan shugullanish huquqini beradi.

OLIY TA’LIM. Oliy ta’lim orta maxsus, kasb-hunar ta’limi negiziga asoslanadi amda ikki (bakalavriat va magistratura) bosqichga ega. Oliy ta’lim muassasalariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullik - shartnomaviy asosida amalga oshiriladi. Bakalavriat - mutaxassisliklar yonalishi boyicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta’lim muddati kamida tort yil davom etadigan tayanch oliy ta’limdir. Bakalavrlik dasturi tugallanganidan song bitiruvchilarga davlat attestasiyasi yakunlariga binoan kasb boyicha «bakalavr» darajasi beriladi va davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shugullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi. Magistratura - aniq mutaxassislik boyicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida ta’lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta’limdir. «Magistr» darajasini beradigan davlat malaka attestasiyasi magistrlik dasturining intixosidir. Magistrlarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shugullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi.
1.5. KADRLAR TAYYORLASH TIZIMINI

RIVOJLANTIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI

Kadrlar tayyorlash tizimini shakllantirish va rivojlantirish quyidagi ustuvor yonalishlarni qamrab oladi. Ta’limni uzluksizligini ta’minlash pedagog va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish ta’lim jarayonini mazmunan isloh qilish ma’naviy - axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar ta’lim tizimini boshqarish kasb-hunar ta’limi sifatini nazorat qilish tizimini shakllantirish ta’lim tizimini moliyalash moddiy-texnika ta’minoti ta’lim tizimining yaxlit axborot maqomini vujudga keltirish ta’lim xizmati korsatish bozorini rivojlantirish ta’lim sohasida ijtimoiy kafolatlarni ta’mirlash hamda bu sohani davlat tomonidan qollab-quvvatlash fan bilan ta’lim jarayoni aloqalarini rivojlantirish ishlab chiqarish va ta’lim tizimi integrasiyalashuvini rivojlantirish ta’lim va kadrlar tayyorlash soxasidagi xalqaro hamkorlik.


1.6. OLIY TA’LIM HAQIDA NIZOM
Oliy ta’limning me’yoriy hujjatlari tarkibiga Davlat ta’lim standarti, malakali xarakteristika, namunaviy va ishchi oquv rejalari, shuningdek fanlarning namunaviy va ishchi oquv dasturlari kiradi.

Davlat ta’lim standarti Ta’lim tizimining faoliyati muayyan me’yoriy hujjatlar asosida boshqarib boriladi, ta’lim standarti bugungi kunda shulardan biri bolib qolmoqda. Standart tushunchasi me’yoriy, namuna, ochov ma’nolarini anglatadi. Standartlar, odatda, muayyan xususiyat va sifatga ega, jamiyat extiyojini qondira oladigan maxsulotlarni ishlab chiqaruvchi kishilar va tashkilotlar munosabatlari va faoliyatini boshqarish usulini tayin etadi. Ta’limni standartlashtirishning maqsad va vazifalari. Davlat ta’lim standarti quyidagi maqsadlarni amalga oshirishni kozda tutishi lozim:

- ta’lim berishning sifati masalalarida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish va kadrlar tayyorlash, ta’limiy xizmatlarni tavsiya etish, mehnat bozorini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash;

- shaxs, davlat va jamiyat extiyojlariga mos kadrlar tayyorlash va ta’lim berish sifatini oshirish, xalqaro tajribalar asosida fan va texnikani rivojlantirish;

- kadrlar tayyorlash va ta’lim jarayonida muvofiqlik va uzluksizlikni ta’minlash;

- ta’limning barcha shakl va buginlarida oquv tarbiya jarayonini mukammallashtirshga komak berish;



- ta’limiy xizmat korsatishda raqobat bolishini ta’minlash;

Ta’limni standartlashning vazifalari: Ta’lim berish va kadrlar tayyorlash, tavsiya etiluvchi ta’limiy xizmat royxati va sifatiga yuqori talablar belgilash. Davlat va shaxs extiyoji uchun zarur bolgan ta’lim berish va uning oqibat natijasining muayyan talablarini ornatuvchi me’yoriy hujjatlar tizimini ishlab chiqish, shuningdek, mazkur hujjatdan togri foydalanishni nazorat qilish. Milliy standart talablarining xalqaro mezonlar bilan uygunligini ta’minlash. Ta’lim togrisidagi milliy hujjatlarning shu turdagi hujjatlarga mos keluvini ta’minlash. Uzluksiz ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari va tarkibiy unsurlararo bogliqlik va muvofiqlik bolishiga erishish. Ta’lim berish va kadrlar tayyorlashda yuqori natijalarga erishuvda moddiy boyliklar, vaqt va boshqa sarf-xarajatlarni kamaytirish. Oquv-tarbiya jarayoni va umuman, ta’lim uchun me’yor, qoida, korsatma va talablar belgilash. Standartlash boyicha xalqaro tajribalarni bevosita qollash amaliyotini kengaytirish, agar ulardagi talablar Ozbekiston Respublikasining ta’limi, fani, madaniyati, texnika va texnologiyasi uchun mos tushsa, chet el davlatlari milliy standartlari yorigidan foydalanish. Pedagogik texnologiyalar (oquv-oqituv va tarbiya metodikasi, oqitishning texnik vositalari va b.) ga muayyan talablar belgilash. Ta’lim darajasini, ta’lim olayotganlar va bitiruvchilar malakasini baxolash va nazorat qilishning me’yoriy-texnik va metodik ta’minotini yuzaga keltirish. Standartlash (uni ishlab chiqish va foydalanish) jamiyat extiyojlaridagi tarixiy ozgarishlarni hisobga olgan holda turmush amaliyotini tartibga solishdan ob’ektiv zaruriyatdir. Ta’lim standarti tushunchasi ostida mavjud shaxs va ta’lim tizimining kelajak ijtimoiy maqsadi, shakllanish talabining davlat me’yorlari va malaka darajasi sifatidagi asosiy qirralar tushuniladi. Ta’limni standartlash turli mamlakatlarda turlicha amalga oshirilgan. Lekin ta’limga nisbatan «standart» atamasidan foydalanish yaqinda yuz berdi. Bizning mamlakatimizda ta’limni standartlashga asosan 1993 yildan kirishildi, (1992 yildagi «Ta’lim togrisida» Qonun, 7-modda, Vazirlar Mahkamasining 1993 yildagi 406-Qarori) va quyidagilar ishlab chiqilib joriy etildi: Davlat ta’lim standartini yuritish qoidalari: Davlat ta’lim standartining manbai, vazifalari va tarkibi aniqlandi; ta’limning ma’lum buginlari bitiruvchilari uchun talablar va x.k. Ammo umumiy ta’lim tizimida bolgani kabi Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etishda nazariy-metodik, ayniqsa, tashkiliy soxada bir qator kamchiliklarga yol qoyildi. Lekin shunga qaramay bu ishlar shubxasiz foydali va kerak bolib chiqdi. U, moxiyatan, ta’limni standartlash, Davlat ta’lim standartini ishlab va uni hozirgi bosqichda amaliyotga tadbiq etishning zaminini yuzaga keltirdi. Ta’lim tizimini tuzilishi jihatdan isloh qilish, ta’lim mazmunini tubdan qayta korishning hozirgi sharoitida Davlat ta’lim standartiga munosabat, uni ishlab chiqish va joriy etishga yangicha yondashuvni talab etadi. Standartni ishlab chiqish «Ta’lim togrisida» gi Qonunning 7-moddasi va muayyan bandlarida, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» da ta’limning mazmuni haqida bayon etilgan umumiy talablarga kora amalga oshiriladi. Ta’lim standarti Qonunning ma’lum qismini joriy etishni ta’minlovchi asosiy me’yoriy hujjatdir. U ta’limning mazmuni, ichki tuzilishi, namoyon bolish darajasiga talabni oshiradi va aniqlashtiradi, ta’lim natijalarini va umumlashtirish metod va shakllarini ko’rsatib beradi, boshqa

turdagi me’yoriy hujjatlar (oquv rejalari, oquv yurtlarini akkreditasiya qilish, kadrlarni attestasiyadan otkazish Nizomlari va b.lar) ning yuzaga keltirilishiga asos boladi. Standart vositasida ta’limning talab etilgan darajasini bir me’yorda saqlash, uni jamiyat taraqqiyoti istiqboliga kora takomillashtirish amalga oshiriladi. Shu bilan birga, Davlat standartini joriy etish oquv jarayonini bir qolipda ushlab turish degan gap emas, balki, aksincha, u pedagogik ijodkorlik, mazmunda ma’lum ozakni saqlagan holda dastur turlarini tuzish, oqitishning turli-tuman texnologiyasini ishlab chiqishga keng imkoniyatlar ochib beradi. Ta’lim tizimining muxim korsatkichi standartdagi xalqchillikdir, chunki u, eng avvalo, davlat idoralari tomonidan, markazlashgan ta’lim muassasalari tomonidan mustaqil aniqlashtiriladigan ta’lim berish mohiyatiga mos keladi. Shunday qilib, Davlat ta’lim standartlari ta’lim oluvchilar va bitiruvchilar tayyorgarligining quyi va yuqori darajadagi chegarasini; maksimal oquv yuklamasi hajmini; ta’lim mazmuniga va uning yuzaga chiqishiga bolgan talablarni; ta’lim muassasalarining faoliyatini baxolash usullari, mexanizmi va tayyorlash sifatiga bolgan standart talablarni bajarmayotgan shaxslar va muassasalarga nisbatan koriladigan chora va boshqalarni aniqlab beradi. Yonalishning kvalifikasion xarakteristikasi Kvalifikasion tavsifnoma davlat me’yori hjjati bolib, kollejlar chiqaradigan kichik mutaxassislarning kasb malakasi va ularga ishlaydigan kvalifikasion talablar bayon etilgan. Kvalifikasion tavsifnoma mutaxassislar tayyorlash va ularga talablarni oldidan rejalashtirishda, kollejlarda oquv - tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish, bitiruvchilarni taqsimlash, joylashtirish, kasb boyicha foydalanish darajasini va attestasiyalash natijalarini taxlil qilishda ishlaniladi. Shunga kora kvalifikasion tavsifnoma quyidagi bilimlardan iborat: Mutaxassislarning kasb vazifasi va ulardan foydalanish shart-sharoitlari; Mutaxassislarga kvalifikasion talablar (mutaxassisning faoliyatini ijtimoiy yonalishi; ob’ekt va mutaxassisning faoliyatini maqsadi; asosiy faoliyatning turlarini toplami; ma’lum soxa uchun amaliyotning asosiy muammolari); Kollej bitiruvchilarini yakuniy tayyorlov sifatini attestasiyasi;

Yakuniy tayyorlov sifati va kollej bitiruvchilarini ishlatishdagi javobgarlik.

Namunaviy va ishchi oquv rejalari, fan dasturlari; Namunaviy va ishchi oquv rejalar kasbiy ta’limning har qaysi yonalishi uchun Davlat ta’lim standarti va mutaxassisning kvalifikasion tavsifnomasiga kora tayanch ta’lim muassasasi tomonidan ishlab chiqiladi. Oquv rejasi quyidagi bolimlardan iborat:

1. Oquv jarayonining jadvali - bunda korsalar va semestrlar boyicha haftalik hajmlarda nazariy va amaliy mashgulotlar ishlab chiqarish amaliyoti davlat attestasiyasi va ta’tillar keltiriladi.

2. Oquv jarayonining rejasi - bunda quyidagi bloklarga bolingan fanlar korsatiladi: 1) umumta’lim fanlari; 2) maxsus fanlar, shuningdek ishlab chiqarish ta’limi, ishlab chiqarish amaliyoti davlat attestasiyasi, kurs va semestrlardagi mustaqil ishlar.

Fanlarning namunaviy dasturlari tayanch oquv yurtlari tomonidan kasbiy ta’limning Davlat standarti va namunaviy oquv rejasi asosida ishlab chiqiladi. Fanning namunaviy dasturi asosan quyidagi bolimlardan tuzilgan:

1. Soz boshi

1.1. Oquv fanining maqsad va vazifalari

1.2. Fan boyicha talabalarning bilimiga, oquviga va konikmasiga qoyıladıgan talablar

1.3. Oquv rejasiga boshqa fanlar bilan aloqasi

1.4. Fanni oqitishdagi yangi texnologiyalar

1.5. Fanni oqitish semestrlari va uslubiy korsatmalar

1.6. Umumiy va oquv ishlari turlari boyicha xajm

2. Oquv materiallarining mazmuni

2.1. Fanning mazmuni

2.2. Tavsiya etiluvchi amaliy mashgulotlar

2.3. Laboratoriya mashgulotlarining mavzusi

2.4. Kurs ishlari loyixalarining mavzusi va mazmuni

2.5. Mustaqil ta’lim mazmuni

2.6. Mustaqil ish mazmuni

3. Axborot - uslubiy ta’minot

3.1. Asosiy adabiyotlar

3.2. Qo shimcha adabiyotlar

3.3. Informasion texnik vositalar

IKKINCHI BO’LIM
YOQILG‘I ENERGETIK RESURSLARINI ISHLAB CHIQISH VA ISTEMOL QILISH. O‘ZBEKISTON ENERGETIKASI
2.1. KO‘MIR SHAXTALARI VA KARZERLARI
Komir shaxtalari -komirni yer ostidan qazib olish va transportirovka qiluvchi sanoat elektr motorlarni quvvati 1-3 kvt dan 1250-8800 kvt oraligida boladi. Kop xolatlarda 380 V, 660 V bilan almashtiriladi 250 kvt va undan yuqorı quvvatli motorlar uchun 6-10kV qollanadi. Ishlash tartibi PKR. Ishlash sharoiti-ogir. 1-kategorıyaga bosh ventilyator, bosh kotaruvchi, qozonxona, yoritish suv ta’minoti va boshqalar kiradi. Ochiq qazib olinadigan kar’erlar. Elektr energiyani kar’erlardagi asosiy iste’molchilarni ekskovatorlardir. ESh - 14/65 ni quvvati 3516 kvt ni, ESh 80/100 quvvati esa 70 mVtni tashkil etadi. Elektr energiya ekskovatorlarga egiluvchan 6-10 kV kuchlanishli kabellar orqali beriladi, Ekskovatorlarni ish tartibi keskin ozgaruvchandir. Ikkinchi kategoriyaga tegishlidir.
2.2. NEFT VA GAZ QAZIB CHIQARISH
Parmalash qurilmalari. Neft va gazni qazib olish uchun burgalashda parmani aylanishi yer ustida joylashgan elektr motorlari (rotorli qazish) turbinali burgalash yoki togridan - togri quduqlarda joylashgan parmani ustiga joylashgan elektr burgalash bilan amalga oshiriladi, Burgalash qurilmalarini asosiy mexanizmlarini quvvati 125-2000 kvt burgalash nasoslariniki 225-1480 kvt.

Burgalash qurilmalarini motorlari quvvatlarini yigindisi 10 mvt ga sta- , di. Kuchlanish 660 B. (Elektr burgalashni quvvati 82 - 230 kvt I = 900 - 1650V,G = 50Gs, statorni diametri 215-250 mm, uzunligi 7,5-12m) Neft qazib olish quyidagilar yordamida amalga oshiriladi; 1) tebranuvchi-stanoklar 2) Chuqur tushirilgan markazga intiluvchi elektr nasoslari 3) Kompressorlar

Tebranuvchi stanoklarni quvvati 55 kVt ga yetadi, kategoriya 2, sos = 0,4 -0,7

Elektr nasoslari, diametr 103-123mm uzunligi 4,2-8 m., kuvvati 95 ket gacha, U=300-1000 V, sos =0,57-0,9 , kategoriya 2.

Kompressorlar uchun 220 kvt quvvatli dvigatellar ornatiladi. U=b kv, ishlash tartibi-uzoq davom etuvchi, stansiyaga 16 gacha Kompressorlar va bir qator 55-72 kvt, U=380 V nasoslar ornatiladi.Kategoriya 1.
2.3. O‘ZBEKISTON ENERGETIKASINING RIVOJLANISHI
Turkiston energetika xojaligini quvvati 1914- yilga kelib 20 ming o.k. dan ozgina oshgan bolib, 51 elektr stansiyalardagi umumiy elektr motorlarni soni 500 tadan oshmas edi. 1917 yilgacha hozirgı Ozbekiston hududidagi elektr stansiyalarini quvvati 3 ming kVt ni tashkil qilib, bir yilda, 3,3 mln.kVt C. elektr energiya yashlab chiqarilgan edi. Turkiston olkasini elektrlashtirish rejasini tuzilishi katta axamiyatga ega boladi. 1923 yil Toshkent chekkasidagi Bozsuv kanalida suv elektr stansiyasi (SES) qurilishi boshlandi. 1926 yil Ozbekiston energetikasini birinchisi, osha vaqtda Orta Osiyoda eng katta bolgan 2 ming kVt quvvatli Bozsuv SES ini birinchi navbati ishga tushdi.

Respublikada quvvat osishini asosini Ozbekiston energetika sistemasi tuzilgan paytda (1934 yil) Chirchiq-Bozsuv yonalishida 180 ming kVt quvvatli ketma-ket qurilgan suv elektr stansiyalari tashkil etdi.

1939 yilda Qizilqiya komir xavzasi negizida Quvasoy Davlat issiqlik elektr stansiyasi (DIES) ni 12 MVt quvvatli kondensasiyali turbina agregati va Toshkent toqimachilik kombinati issiqlik elektr stansiyasini MVt kuvvatli ikki turbinasi ishga tushirildi.

Elektr stansiyalarni korilishi va sanoat korxonalarini rivojlanishi magistral elektr tarmoqlarini korish zarurligini keltirib chiqardi, Qodir SES ini ishga tushirilish bilan bir vaqtning ozida Respublikada birinchi bolib bu SES dan Toshkentga elektr uzatuvchi 35 kV kuchlanishli ikki tizimli liniya foydalanishga toshpirildi.

1939-1940 yillarda 110 kV kuchlanishli havo liniyalari Quvasoy DIES ni Andijon shaxari bilan, Tavaksoy SES ini Chirchiq shaxari bilan bogladi.

Vatan urushi yillarida Toshkent atrofini boglovchi 35 kV kuchlanishli halqasimon havo liniyasi korib bitkazildi, shimoliy sanoat rayonini elektr bilan ta’minlash uchun katta quvvatli «Severnaya» podstansiya korildi.

1943 yil Sirdaryo daryosida korila boshlagan 125 ming kVt quvvatli Far-xod SES i kmiyo sanoatini rivojlantirish va sugoriladigan yerlarni suv bilan ta’minlash imkonini berdi. 700 ming ga Ozbekiston va qoshni respublikalari yerlarini uzaytirishga imkon beruvchi suv togonlari koriladi.

Angren komir xavzasini ozlashtirilishi ikki issiqlik elektr stansiyasi 600 ming kVt quvvatli- Angren DIES ini va Olmaliq issiqlik va elektr quvvati markazini (IEYu) korishga asos boldi. 1972 yil Sirdaryo DIES ida Orta Osiyda birinchı katta kritik parametrlari: par bosimi 240 ata harorati 545°S da ishlovchi 300 MVt quvvatli energetika bloki ishga tushdi. Hozirgi paytda Sirdaryo DIES ini 10 ta shunday quvvatli bloklari ishlamoqda.

Ornatilgan uskunalar quvvatlarini yigindisi 11,0 mln.kVt bolgan, 37 issiqlik va suv elektr stansiyalarini oz ichiga olgan Ozbekiston energetika sis-temasi asosini yirik elektr stanisiyalarnı, shu jumladan Sirdaryo DIES (3,0mln. kVt), Toshkent (1,86 mln.kVt), Yangi-Angren (1,8 mln.kVt) va Navoiy DIZ i (1,25 mln.kVt) tashkil etadi.

Korsatilgan elektr stansiyalarda yagona quvvati 150 dan 300 ming kVt bu gan 30 dan ortiq zamonaviy energetika bloklar ornatilgan. Loyixa quvvati 3 mln. KVt va yagona energetika blokini quvvati 800 ming kVt li Orta Osiyo; eng katta bolgan Tolimarjon issiqlik DIES ni korilishi davom etmoqda.

Suv energetikasi Ozbekiston Respublıkasini energetika vazirligi sistemasidagi bir necha suv elektr stansiya kaskadlar bilan belgilangan. Bularda Orta-Chirchiq SES lar kaskada suv xavzasiga ega va shu sababli 600 ming k1 quvvatli Chorvoq SES i va 165 ming kVt quvvatli Xodjikent SESi quvvat rostlash tartibida ishlaydi.

Ozbekiston energetika sistemasi Orta Osiyo Birlashgan energetika sistemasini tarkibiy qismi bo’lib, bunga undan tashqari Turkmaniston, Tojikiston, Qirgiziston va Janubiy Qozogiston energetika sistemasi kiradi. Hozirga va tda Orta Osiyo birlashgan energetika sistemasi (BES) amalda mustaqil mamlakatlar hamkorligidan ajralgan holda ishlamoqda. Faqat Agadir-Olmata orasvs Shimoliy Qozogiston BES bilan boglaydigan va otkazuv quvvati katta bolmagan 500 kV kuchlanıshli aloqa liniyasi bor.

Ozbekiston Respublikasidagi hamma kuchlanishli elektr tarmoqlash uzunlıgı 220 ming.km.ni tashkil etib, bunda 500 kV kuchlanishligi 1,6 ming 220 kV-4,6 ming km, 0,4-10 kV -170 ming. km.


2.4. ELEKTROMEXANIKA ASOSLARI BOYICHA UMUMIY TUSHUNCHALAR
2.4.1. TRANSFORMATORLAR HAQIDA ASOSIY

TUSHUNCHALAR
Xalq xojalıgining korxonalarida qollanılayotgan transformatorlar elektrotexnologik uskunalarini elektr energiyasi bilan sifatli va ishonchli ta’minlashning garovi bolib hisoblanadi. Sanoatning ayrim texnologik jarayonlarining tezligini ozgarmas tok dvigatellari yordamida keng kolamda silliq rostlash mumkin. Ozgarmas tok mashinalari ba’zi texnologik qurilmalarda, yerdagi va davo transportlarida hozirgacha keng qollanilib kelinmoqda.

Ishlab chiqarish korxonlarini, transportni, qishloq xojaligini elektrlashtirish, elektrotexnologik qurilmalarni turli korinishlardan foydalanish bilan bogliq. Elektrotexnologik qurilmalarning asosiy elementi bolib elektr mashinalar va transformatorlar hisoblanadi.

Transformatorlar elektromagnit statik apparat bolib, aylanuvchan qismlari bolmaydi, lekin ishlash prinsipi va tuzilishi elektr mashinalariga oxshash bolganligi sababli elektr mashinalar guruhiga qoshib organiladi.

Elektr stansiyalarda ishlab chiqarilgan ozgaruvchan tokni iste’molchilarga uzatish, elektr qurilmalari yordamida yetkazib berish va taqsimlash uchun uni kuchlanishini ozgartirish kerak boladi. Ozgaruvchan tokni kuchlanishini ozgartirish ya’ni transformasiyalash uchun transformatorlar qollaniladi. Elektrotexniklar uzoq masofalarga ota katta elektr energetik quvvatlarni uzatish uchun moljallangan, kuchlanishi 1150 kV bolgan transformatorlarni yaratdilar. Elektr stansiyalaridagi turbogeneratorlarning kuchlanishini kuchaytiruvchi quvvati 1000 1250 MVA ga teng bolgan transformatorlar ham elektrotexnologik qurilmalarning nodir elementlari qatoriga kiradi.

Elektr energiyasini uzoq masofalarga uzatish uchun ozgaruvchan tok generatorlarining 6-30 kV li kuchlanishini transformatorlar yordamida 110, 150, 220, 330, 400, 500, 750, 1150 kV gacha kuchaytirib elektr uzatish tarmoqlariga uzatiladi. Kuchlanishning kuchaytirilishi tokning proporsional kamayishiga olib keladi va uzatish tarmogıdagi quvvat isrofi tokning kvadratiga proporsional ravishda kamayadi. Shu sababli elektr stansiyalarida kuchaytiruvchi transformatorlarning qollanılıshı maqsadga muvofiq boladi.

Elektr energiyasini qabul qiluvchi, uzatuvchi yoki tarqatuvchi energetik tizimlarda ishlaniluvchi quvvati 6,3 kVA va undan ham yuqori bolgan transformatorlarni kuch transformatorlari (KT) deyiladi. Uch fazali kuch transformatorlarning quvvatlari 1250 MVA gacha, uch fazali gurux transformatorlarining quvvatlari esa (uchta bir fazali transformatorlardan hosil bolgan) 2000 MVA gacha bolib, ogirligi esa 500 t. gacha boradi.

Transformatorlarning elektr energiyani qabul qiluvchi cholgami-birlamchi, istemolchiga energiyani uzatuvchi cholgami-ikkilamchi cholgam deyiladi. Nomlariga oxshash, har bir cho’lg’amga qarashli qiymatlar (masalan, tok, kuchlanish, quvvat, qarshilik va x.k.) birlamchi va ikkilamchi qiymatlar deyiladi (birlamchi tok, ikkilamchi qarshilik va x.k.). Transformatorlarning yuqoriroq kuchlanishli tarmoqqa ulangan cholgami yuqori kuchlanishli (yuqori kuchlanish) cholgam deyiladi. Kichikroq kuchlanishli tarmoqqa ulangan cholgami quyi kuchlanishli (x.k.) cholgami, va nixoyat uch cholgamli transformatorlarning yuqori kuchlanish yoki h.k. cholgamlariga taalluqli bolmagan - cholgami orta kuchlanishli (h.k.) cholgam deyiladi. Agar ikkilamchi cholgam kuchlanishi birlamchinikidan kichikroq bolsa - transformator pasaytiruvchi, aks holda - kuchaytiruvchi deyiladi.

Bitta birlamchi va bitta ikkilamchi cholgamli transformator ikki cholgamli transformator deyiladi. Oar bir fazada uchtadan cholgami bshlgan, masalan, bitta yuqori kuchlanishli va ikkita quyi kuchlanishli, yoki teskarisi - bitta quyi kuchlanishli va ikkita yuqori kuchlanishli transformatorlar uch cholgamli deb ataladi. Bir fazali yoki uch fazali transformatorlarning bitta fazasida uchtadan koproq cholgami bolishi mumkin. Bunday transformatorlar kop cholgamli transformatorlar deyiladi.

Kuch transformatorlari tuzilishi boyicha ikki turga bolinadilar: moyli va quruq transformatorlar. Moyli transformatorlarda magnit ozak va cholgamlar yaxshi izolyator va sovutuvchi modda hisoblangan transformator moyi toldirilgan idishga joylashtiriladilar. Transformator moyi cholgam izolyasiyalarini havoning zararli ta’siridan ham saqlaydi.

Transformasiyalash koeffisientlarini ozgartirish uchun cholgam-larida maxsus ulamalari bolgan transformatorlarga ulamali transformatorlar deyiladi.

Transformator ozgaruvchan tokning kuchlanishini qiymatini ozgartirish bilan birga, ozgaruvchan tokning fazalar sonini va chastotasini qiymatini ozgartiradigan moslamalar tarkibida ham ishlatiladi. Transformatorlarning nominal rejimi deb, ishlab chiqargan korxona tayyorlagan pasportida korsatilgan rejimga aytiladi. Transformatorlarning nominal qiymatlari - quvvat, kuchlanishlar, toklar, chastota va h.k. transformatorlarning pasportida korsatilgan bolib, ular transformatorlarning nominal rejimini korsatuvchi boshqa qiymatlar, masalan, f.i.k. kabilarga ham taalluqlidir. Transformatorlarni nominal quvvati deb ikkilamchi cholgamda Volt-Amper bilan olchangan va pasportda korsatilgan quvvatga aytiladi. Transformatorlarni nominal birlamchi kuchlanishi deb, pasportda korsatilgan kuchlanishga aytiladi; agar birlamchi cholgamni shoxobchalari mavjud bolsa, u holda nominal kuchlanishi alooida taokidlanadi. Transformatorlarning nominal ikkilamchi kuchlanishi deb birlamchi cholgamidagi kuchlanishi nominal kuchlanishiga teng bolib, salt ishlagandagi ikkilamchi kuchlanishga aytiladi; agar ikkilamchi cholgamida ulamalar mavjud bolsa, uning nominal kuchlanishi aloxida ta’kidlanadi. Transformatorning birlamchi va ikkilamchi cholgamlarini nominal toklari deb, transformatorning pasportida korsatilgan va nominal quvvat va nominal kuchlanishlar bilan ma’lum bolanishda bolgan birlamchi va ikkilamchi cholgamlarning toklariga aytiladi. Bunda transformatorning f.i.k.i 100% ga yaqin deb faraz qilinib, ikkala cholgamning nominal quvvatlari teng deb qabul qilinadi.

Evropa va Osiyo davlatlaridagi kabi, Ozbekiston Respublikasida ham uchlanish chastotasi 50 Gers (Gs) ga teng deb qabul qilingan. Kuchlanish, elektr yurituvchi kuch va toklarning vaqtga bogliqligi bu parametrlarning funksiyalarini sinusoidadan farqi deb, davriy funksiyalarni garmonik qatorga ajratilib, amplitudalarining qiymatlaridan eng katta deb hisoblangan uchta yuqori garmonik tashkil etuvchilarini amplitudalarining kvadratlarini yigindisini kvadrat ildizidan chiqarilgan natijasini, birlamchi garmonika amplitudasiga nisbatan foiz hisobida olinib, aniqlangan qiymatiga aytiladi. Quvvati 1000 kVt dan katta bolgan transformatorlarda bu qiymat 5% dan katta bolmasa va 1000 kVt dan kichiklarida 10% dan katta bolmasa, kuchlanish, elektr yurituvchi kuch va tok sinusoidal shaklda deb hisoblanadi. Uch fazali kuchlanish yoki toklar tizimining simmetrik yoki nosimmetrikligini aniqlash uchun ularning vektorlari togri va teskari fazalar ketma-ketligiga ajratiladi. Agar vektorlar teskari ketma-ketligi vektorlar to‘gri ketma-ketligining 5% iga teng yoki undan kichik bolsa simmetrik va 5% idan katta bolsa tizim nosimmetrik tizim deb hisoblanadi.



2.4.2. TRANSFORMATORNING TUZILISHI
Transformatorlar ozgaruvchan tokning kuchlanishini ozgartirish-ga xizmat qilib, asosiy va yordamchi qismlardan iborat. Asosiy qism-transformatorlarning elektromagnit jarayonlarini vujudga keltiruvchi cholgamlardan va magnit oqimni kuchaytiruvchi magnit ozakdan iborat. Yordamchi qismlar esa transformatorning quvvati, kuchlanishi, turlari va h.k. larga qarab, bir necha onlab bolaklardan iborat. Ular qatoriga moyli transformatorlarning baklari, ulamani va cholgamlarni bolovchi izolyatorlar va boshqalar kiradi.

Transformatorning yordamchi qismlariga shuningdek:

1. Gaz relesi;

2. Kengaytiruvchi bak;

3. Gaz chiqaruvchi truba;

4. Sovutish radiatorlari yoki trubalari kiradi.



2.4.3. TRANSFORMATORNING MAGNIT O‘ZAGI

Transformatorning magnit ozaklari elektrotexnik polatdan tayyorlanadi.





2.1 - rasm. Transformatorning umumiy ko‘rinishi: 1- cho‘lg‘amlar; 2- magnit o‘zak; 3-termosifon filtr; 4- izolyator; 5-radiatorli bak; 6-gaz chiqaruvchi truba;

7-kengaytiruvchi bak



Magnit ozakni tayyorlashda gisterezis va uyurma toklari ta’siridagi quvvat isroflarini kamaytirish tadbirlari hisobga olinishi kerak. Shuning uchun magnit ozaklarni tayyorlashda magnit yumshoq elektrotexnik polatdan foydalaniladi. Uyurma toklarni kamaytirish maqsadida elektrotexnik polat tunukalar bir-biridan maxsus elektr himoyalovchi laklar yordamida qop-lanadi. Himoyalovchi lakning qalin-ligi transformator cholgamlarining kuchlanishiga bogliq boladi.

Magnit ozakni tayyorlash uchun ishlanilgan elektrotexnik po-lat tunukaning qalinligi ozakning magnitlanish chastotasiga bogliq, chastota f = 50 Gs bolganda polat tunukaning qalinligi 0,35 yoki 0,5 mm boladi. Transformatorning magnit ozaklari asosan ikki xil konstruksiyada, ustunli (sterjnevoy) (2.2,a-rasm) va qobiqli (bronevoy) (2.2,b-rasm) korinishda tayyorlanadi, keyingi paytlarda fazoviy ustunli magnit sistemalar ham tayyorlanmoqda.


2.2-rasm. Transformatorning magnit o‘zagi:

a) ustunli, b) qobiqli. 1. Ustun; 2. To‘sin.



Uch ustunli transformatorning o’zaro boglangan magnit otkazgichlari 2.3-rasmda korsatilgan, bu transformatorning xarakterli tomoni uning magnit tizimlarining nosimmetrikligidadir, chunki aloxida A, V va S fazalarining ozaklaridagi magnit zanjirlari bir xil emaC. Ortada joylashgan V oakning magnit zanjiri ikki chekkadagi A va S ozaklarnikidan qisqaroq, chunki uchala zanjirdagi magnit kuch chiziqlari bir-biri bilan ikki va nuqtalarda tutashadilar.

Kuch transformatorlarining magnit ozaklari issiq holda juvalangan E41, 42, E43 markali yoki sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali elektrotexnik magnit yumshoq polatlardan tayyorlanadi. Keyingi paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashina va transformatorlarning magnit ozaklarini tayyorlashda sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali polatlar keng ishllanilmoqda.

Transformatorlarning magnit ozaklaridagi induksiya asosan 1,2 - 1,5 Tl, issiq holda juvalangan polatlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit ozagi sovuq holda juvalangan polatdan tayyorlangan moyli transformatorlarda induksiya 1,0-1,5 Tl tashkil etadi.


Download 1.31 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling