Фармацевтика иқтисодиёти

Бўлиш баланслари й и р и к к о р х о н а н и н г бир неча майда 
корхоналарга бўлиниш вак^ига ёки ш у корхонанинг бир ёхуд бир 
неча тарки би й бўлинмасини бош қа корхонага бериш вақтига 
тузилади. Баъзи ҳолларда бу бапанс бериш баланси ҳам деб юритилади.
Бирлаштириш баланси бир неча корхоналар битта балансга 
бирлашганида тузилади.
Ахборот ҳ а ж м и бўйича баланслар бир марталик ва йиғма 
балансларга бўлинади.
Бир марталик баланс фақат битта корхона бўйича жорий ҳисоб 
асосида тузилади.
Й иғм а баланс бир марталик баланслар асосида тузилади ва 
бирлашмалар (вазирликлар, фирмалар, акциядорлик жамиятлари)нинг 
хўжалик маблағларини акс эттиради.
М улкчилик шаклига кўра даалат, кооператив, аралаш ва қўш ма 
корхоналар, ш унингдек, жамоат ташкилотлари баланслари фарқ 
қилади.
165

---

Акс эттириш объектига кўра баланслар мустақил ва алоҳида 
балансларга ажратилади.
М уст ақил балансни ю ридик шахс бўлган корхоналар тузади.
Алоҳида балансни к о р х о н а н и н г т а р к и б и й бўлинм ал ари 
(филиаллар, цехлар) тузади.
Тозалаи усулига кўра баланслар брутто-баяанс ва нетто- 
балансларга бўлинади.
Брутто - баланс — тартибга солувчи моддаларни ўз ичига олувчи 
баланс. Воситаларнинг ҳа қи қи й қийм атини аниқлашда суммалар 
бошқа моддалар суммапаридан чегириладиган моддалар тартибга 
солувчи моддалар дейилади. Масалан, “ Асосий воситалар” суммасидан 
“ Асосий воситаларнинг эскириш и” тартибга солувчи модда суммаси 
чегирилади. Брутго-балансда ана шу тартибга солувчи моддалар 
суммаси баланс якуний қийматига киритилади.
Нетто-бамнс — қийматини тартибга солувчи моддалар суммаси 
чегирилган баланс бўлиб, бунга тозалаш дейилади. Ўзбекистондаги 
барча корхоналар нетго-баланс тузади, яъни баланс якунига асосий 
воситалар, арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмларнинг қолдиқ 
қийматида, кэйга соткладиган товарпар эса таннархи бўйича киритилади.
Балансга қўйиладиган асосий талаблар қуйидагилардир:
— баланснинг тўғрилиги;
— баланснинг реаллиги;
— баланснинг яхлитлиги;
— баланснинг изчиллиги;
— баланснингтушунарлилиги.
Баланснинг тузилиш и қуйидагича ифодаланади:
БАЛАНС
Фасш 
Пассив
Х ўжалик маблағларининг 
турлари ва уларнинг жойла- 
ниши
Сумма
М аблағларнинг 
гаш кил то п и ш
ианбалари
Сумма
Баланснинг актив ва пассив томонларида маблағ бир хил, лекин 
турли гуруҳланишда акс этади. Агар актив томонида маблағларнинг
166

---

таркиби ва уларнинг жойланиши акс эттирилса, пассив томонида фаол 
томонида кўрсатилган маблағларнинг келиб чиқиш манбалари ҳақидаги 
маълумот келтирилади.
А кти в ва пассив то м о нл ар и ни нг ҳар бир сатрлари баланс 
моддалари деб аталади. Ҳар бир модца ёки у н и н г келиб чиқиш
манбаи маълум маблағтури ҳолатини акс эттиради. Масалан, баланс 
активидаги “ Асосий воситалар” модцаси корхонага қарашли \амма 
асосий воситалар суммасини акс эттиради. Пассив қисмидаги 
“ Меҳнатга ҳақтўл аш юзасидан иш чи ҳамда хизматчилардан қарз” 
моддаси эса корхонанинг ишчи ҳамда хизматчиларига ҳисобланган, 
лекин ҳали берилмаган иш ҳақи юзасидан қарз суммасини кўрсатади.
Баланс активида кўрсатиладиган модцаларга куйидагиларни мисол 
қилиб келтириш м умкин: асосий воситалар, номоддий активлар, 
капитал қўйилмалар, ишлаб чиқариш захиралари, тайёр маҳсулот ва 
бошкдлар.
Пассивда куйидаги моддалар мавжуд: низом капитали, қўшилган 
ка п и та л , у з о қ муддатли қарзлар, қ и с қ а муддатли қарзлар, 
кредиторлар ва бошқалар.
Баланс активи ва пассивидаги моддалар аввалдан тасдиқланган 
маълум гуруҳлаш бўйича белгиланган тартибда юритилади.
Баланс а кти в и н и н г 1-бўлими “ У зо қ муддатли активлар” деб 
аталади. Унда корхона асосий воситалари айрим турларга бўлинмаган 
ҳолда битта моддада кўрсатилади. Уш бу бўлимда яна номоддий 
активлар, капитал қўйилмапар, шўъба корхоналаридаги акциялар ва 
бош флар кўрсатилади. 2-бўлим “ оборот активлари” деб аталади. 
Бундай маблағларга ишлаб чикрриш воситалари, тугалланмаган ишлаб 
чиқдриш , тайёр маҳсулот, пул маблағлари ва бошқапар киради.
Баланс п а сси в и н и н г биринчи бўлими “ Ў з маблағларининг 
манбалари” деб аталади. Бу бўлимда алоҳида модцага низом капитали, 
кўшилган капитал, захира капитали, тақсимланмаган фойда ва бошкдлар 
кўрсатилади. 3-бўлим “ Мажбуриятлар” деб аталиб, унда узоқ ва қисқа 
муддатли қарзлар, кредитлар ҳамда бошқалар кўрсатилади.
Балансда ун и н г моддалари бўйича қолдиқ ҳисобот даври боши ва 
охирига келтирилади. 2 муддатга келтирилган суммаларни солиштириш 
йўли билан корхона маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларининг
167

---

маълум муддат ичида ўзгариши ҳақида тегишли маьлумотлар олиш 
мумкин. Масалан, ишлаб чикрриш захиралари, кредагорлик ва дебеторлик 
қарзлари микдорининг ўзгариши ҳақида ва бошқа маълумотлар.
Баланс дорихона молия ҳолатини таҳлил қилиш имконини беради. 
Бу маълумотлар асосида корхона хўжалигининг яхшилашга қаратилган 
тегишли чора-тадбирлар кўрилади.