Фармацевтика иқтисодиёти
Бухгалтерия ҳисобининг шакли
Download 7.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Бухгалтерия ҳисобининг шакли деб, бухгалтерия ҳисоби
ёзувларини магьлум техника воситасидан фойдаланиб ташкил қилишга айтилади. Бунда корхона ҳисоб ишларида содир бўлган ҳар бир хўжалик муомаласининг ўз вак^ида, тўғри ва изчиллик билан ҳисоб регистрларининг аниқбир тизимида жамланиши таъминланади. Амалиётда бухгалтерия ҳисобинингтурли шакллари мавжуд. Ушбу шакллар куйидаги асосий жиҳатларга кўра бир-биридан фарқ қилади: — ҳисоб регисгрларининг сони, вазифалари ва ташқи кўринишига кўра; — синтетик ва аналитик ҳисоб регистрлари, хронологик ҳамда систематик регистрларнинг ўзаро алоқасига кўра; — ҳисоб регистрларига ёзувларни ёзиш тартиби ва техникасига кўра. Ҳозирги вақтда амалиёгда бухгалтерия ҳисобининг мемориал- ордер, журнал-ордер, бош журнал ва ахборот технологияларга асосланган шакллари амал қилиб келмоқда. Бухгалтерия ҳисобининг мемориал-ордер шакли Бухгалтерия ҳисобининг мемориал-ордер шакли давлат корхоналари ва кичик корхоналарда кенг қўлланилади. Мемориал-ордер шаклининг моҳияти шундан иборатки, хўжалик муомалаларини к^йд этиш учун синтетик ва аналитик ҳисобнинг махсус жамғарув айланма қайдномаларидан, яъни асосий воситалар, ҳисобланган амортизация ажратмалари; ишлаб чиқариш харажатларини х^собга олиш қайдномаси; ишлаб чиқариш захиралари, тайёр маҳсулот, шунингдек, 180 улар бўйича тўланган қўшимча қиймат солиғини ҳисобга олиш қайдномаси; пул маблағларини ҳисобга олиш қайдномаси; маҳсулот сотилишини ҳисобга олиш қайдномаси; мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш қэйдномаси; меҳнатга ҳақтўланишини ҳисобга олиш қайдномаларидан фойдаланилади. Корхона бухгалтериясига келиб тушган бирламчи ҳужжатлар уларни тўлдириш учун асос бўлиб ҳисобланади. Айланма қайдномалари ва жамлама ҳисоб регистрлари асосида мемориал-ордерлар тузилади. Мемориал-ордерлар маълумотлари ҳар ойда «Бош дафтар» журналига ўтказилади. Сўнфа унга қараб айланма сальдо баланси чиқарилади ва кейин у баланс ҳисоботи шаклига ўтказилади. «Бош китоб»да барча ҳисоб варақлар дебети бўйича бир ой учун айланмалар суммаси барча ҳисоб варақлар кредити бўйича айланмалар суммасига, шунингдек «Суммаси» устуни якунига тенг бўлиши керак. Айланмалардан кейин бир ой учун кейинги сатрда келаётган ой бошида ҳар бир ҳисоб варақнинг сальдоси чиқарилади ва у ҳисобот балансига киритилади. Мемориал-ордерларнингтузилишига мисол келтирамиз. «Касса» 1-мемориал-ордери 200... йил________ ойн учун М у о м а л а м а з м у н и К о р х о н а к а с с а с и г а п у л о л и н д и Д е б е т 5 0 1 0 К р е д и т 5 lT6 С у м м а , сум М аҳсулотн и со т и ш д а н о л и н г а н тушум 5 0 1 0 4 0 1 0 И ш ҳақи беридци 6 7 1 0 5 0 1 0 Ҳ и со б -к и то б ҳ и со б и га к ас сад ан пул то п ш и р и л д и 51 10 5 0 1 0 К р е д и т б ў й и ч а ж а м и Бухгалтер Ижрочн _______________________ Мемориал-ордерларнн рўйхатга олнш журнали Ҳисоб варақ М / о № С а н а М у о м а л а м а з м у н и С у м м а 181 Бухгалгерия ҳисобининг журнал-ордер шакли Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шакли 1960 йилнинг 1 январидан жорий этилган. Бухгалтерия ҳисобининг ушбу шакли жорий этилгунига қадар мемориал-ордер шакли амал қилган эди. Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклида ёзувлар йиғма ва гуруҳповчи кдйдномаларда, шунингдек, ёрдамчи қайдномапарда гуруҳлаб борилади. Бухгалтерияга келтирилган бошланғич ҳужжатлар мемориал- ордерларда акс этгирилмасдан, бевосита шу журналларнинг ўзида акс эттирилади, чунки бухгалтерия ҳисобининг бу шаклида қўлланиладиган журналлар бир вақгда хўжалик муомалаларини бухгалтерия проводкаси билан расмийлаштирувчи ордерлар ҳисобланиб, мемориал-ордерларни тузиш заруриятини йўқотади. Бу ерда мемориал-ордерларнинг ўрнини авваддан ҳисоб варақпарнинг корреспонденцияси тузиб қўйилган махсус ҳисоб регистрлари олади. Бу регисгрлар йиғма ва гуруҳловчи қайдномалар, яъни журнал-ордерлардир. Бухгалтерия ҳисоби бу шаклининг журнал-ордер деб номланиши ҳам шу регисгрларнинг номвдан келиб чиқкрн. Журнал-ордерларда бирламчи ҳужжатларнинг маълумотларини тўғри гуруҳпаштиришни таъминлаш учун ҳисоб варақлар кредити бўйича намунавий корреспонденция ва ойлик, чораклик ҳамда йиллик ҳисоботлар учун зарур бўлган кўрсаткичлар рўйхати назарда тутилган. Жамлама ва таҳпилий ҳисоб учун мўлжалланган журнал-ордерларда, бундан ташқари, таҳпилий ҳисобнинг зарур моддалари ҳам назарда тутилган. Бухгалтерия ҳисоби журнал-ордер шаклининг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: журнал-ордерларда муомалаларни рўйхатга апиш тярггибида ёзувлар фақат ҳисоб варақлар кредити бўйича, дебетланувчи ҳисоб варақлар билан корреспонденцияда амалга оширилади; — жамлама ва таҳпилий ҳисоб ёзуапари ягона тизимдан жой олади; — хўжалик ҳисоблари бухгалтерия ҳисобида даврий ва йиллик ҳисоботларни назорат қилиш ҳамда тузиш учун тақозо этиладиган кўрсаткичлар бўйича акс эттирилади; — олдиндан кўрсатилган ҳисоб варақлар корреспонденцияси, таҳлилий ҳисоб моддалари номенклатураси, даврий ва йиллик ҳисоботларни тузиш учун тақозо этиладиган кўрсаткичлар билан биргаликда р>егистрлардан фойдаланилади; — ойлик журнал-ордерлар қўлланилади. Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклида ҳисоб регистрлари шундай тартибда 182 тузилиши лозимки, бунда бухгалтерия ҳисоботини тузиш учун зарур бўлган маълумотларни тўғридан-тўғри шу регистрларнинг ўзидан олиш мумкин бўлсин. Бухгалтерия ҳисоботинингҳэмма турлари ва жадвалларини шу ҳисоб регистрларининг маълумотлари асосида қўшимча ишлар бажармасдан бевосита тузиш мумкин. Та\лилий ҳисоб моддаларидаги маълумотларни бевосита бухгалтерия ҳисоботи жадвалларига ўтказиш мумкин. Демак, бухгалтерия ҳисоби журнал-ордер шаклининг хусусиятларидан бири бухгалтерия ҳисобининг бу шаютидаги ҳисоб регистрларининг бухгалтерия ҳисоботи тузишга мослашганлигидир. Бухгалтерия ҳисобинингжурнал-ордер шаклида ҳужжатларнинг айланиши теэлашади, мемориал-ордер ва рўйхатга олиш журналлари тузилмайди, жамлама ҳамда таҳлилий ҳисоб қўшилиб кетади ва ҳисоботни қўшимча ишлар бажармасдан тўғридан-тўғри ҳисоб регистрларидан тузиш мумкин ва \оказо. Буларнинг барчаси ҳисоб регистрларидаги ёзувларнинг такрорланишини йўқотади ва иш усулининг қуйидаги \олда бўлишини таъминлайди: ҳужжатларда расмийлаштирилган хўжалик муомалаларини акс эттириш, ҳужжатлардан ҳисоб регисгрларига маълумотларни ёзиб олиш ва ҳисобот учун ҳисоб регистрларинин г маълумотларини жамлаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклида вак^нинг тежалиши, хато ёзуаларнинг бирмунча камайиши ва объектлар ҳақидаги маълумотларнинг бирмунча кўргазмали бўлиши таъминланади. Бухгалтерия ҳисобининг бош журнал шаклида жамлама ҳисоб регистри бош журнал орқали юритилади. Ушбу шаклда хронологик ва систематик ёзувлар бир ҳисоб регистрида, яъни бош журналда олиб борилади. Бухгалтерия ҳисобининг ушбу шаклида ҳар бир хўжалик муомаласига бошланғич ҳужжатлар асосида мемориал-ордер ёзилади ва унга асосланган ёзув бош журналга кўчирилади. Ҳар бир мемориал-ордер ва унга илова қилинган бошланғич ҳужжатлар асосида ҳисоб варак^арга ёзувлар ёзилади. Ҳисобот ойининг охирида эса ҳисоб B apanyiap бўйича оборот қайдномалари тузилади. Ушбу қайднома жами бош журналдаги тегишли ҳисоб варакушр обороти билан таққосланади. 183 «Бош дафтар* журналн 200... йил__________ ойи учун М / о № М / О Бўй и ч а с у м м а Ҳисоб Ҳисоб вараҳ варақ № № Ҳисоб варақ № Ж а м и о б о р о т - л а р д е б е т к р е д и т д е б е т к р е д и т д е б е т к р е д и т д е б е т к р е д и т 1.05.200... й и л г а са л ь д о i 1 2 1 3 4 5 6 ■ 7 Ж а м ii о б о р о т 2 0 0 . . . ймл 1 га С а л ь д о Хўжалик муомалалари таъсирнда балансда рўй берадвган ўзгаришлар Хўжалик маблағлари ва унинг манбалари хўжалик жараёнида доимо ҳаракатда бўлади. Содир бўлаётган жараёнларнинг ҳар бирини ўз вақтида ҳисобга олиб бориш зарурдир. Чунки ҳар куни корхонада кўплаб хўжалик муомалалари амалга оширилади, буларнинг таъсирида хўжалик маблағларинингтаркиби, жойланиши ва уларнинг ташкил топиш манбалари ўзгариши мумкин. Бу ўзгариш оқибат натижада бухгалтерия балансининг ўзгаришига сабаб бўлади, чунки баланснинг актив ва пассив томонида хўжалик маблағлари ҳамда уларнинг ташкил топиш манбалари акс эттирилади. Лекин баланснинг тенглиги сақланиб қолинади. Бу маблағларнинг ҳолатини баланс усули билан умумлаштиришнингасосий мазмунини ташкил қилади. Хўжалик муомалалари натижасида балансда қуйидаги ўзгаришлар бўлиши мумкин: 184 — активтомонда купайиш, активтомонда камайиш; — пассив томонда кўпайиш, пассив томонда камайиш; — активтомонда кўпайиш, пассивтомонда кўпайиш; — актив томонда камайиш, пассив томонда камайиш. Балансда рўй берадиган ўзгаришлар актив ва пассив қисмларнинг тенглигини сақлайди. Чукки, ҳар бирхўжалик муомаласи икки ёқлама ёзув асосида — бир ҳисоб варақнинг дебетида, иккинчи ҳисоб варақнимг кредитида акс этгирилади. Хўжалик муомалалари наткжасида баланс моддаларидаги маблағлар ва уларни манбаларикинг ўзгаришини қуйндаги мисолда кўриб чиқамиэ. Бирянчи муомяла. Корхона кассасидаги пул ҳисоб-китоб ҳисобига ўтхазилди — 500 сўм. Иххинчн муомала. Тақсимланмаган фойда ҳисобидан захира фондига ажратма қилинди — 200 сўм. Учинчи муомала. Мол етказиб берувчилардан материаллар сотиб олинди, лекин пули тўланмаган — 3000 сўм. Туртинчи муомала. Ҳисоб-китоб ҳнсобидан аввал банкдан олинган узоқ муддатли кредит қайтарилди — 600 сўм. Бу узгаришлар балаисда қуйцдаппа ахс эттнрнлади М о л э а - лг.р Ў зга- риш га- ч а бўл- ган су м м а Ў зга- рн ш Ў ч гар и ш д ан к ей и н ги с у м м а j М о д д а лар ! 1 Ў чга- р и ш га ч а б ў л га н су м м а У зга- риш У зга- риш дам кей и н - ги су м м а 1 .А соси й воситаллр 10 0 0 0 1 0 0 0 0 1 . Н и ю м к ап и тал н 1 2 0 0 0 1 2 0 0 0 2 .И Ш / |и 6 ч и қ ар и ш .икирацэи 4 0 0 0 + 3 0 0 0 7 0 0 0 2 . Захира к ап и тал и 2 0 0 0 + 2 0 0 2 2 0 0 3. ТаН ёр миҳсулот 800 8 0 0 3 . Т ақ си м - л а н м ага к ф о й д а 5 00 - 2 0 0 3 0 0 ■4 K u c c a 6 0 0 - 5 0 0 1 0 0 4. У зо қ м у д д атл и к р е д и т л а р 6 0 0 - 6 0 0 5. \ и с о б к и г о б \ l ( - с о б м 2 0 0 0 + 5 0 0 - 6 0 0 1 9 0 0 5. М о л е т к а - j h 6 бсрувчм - л а р г а қ а р л о а р 2 3 0 0 + 3 0 0 0 5 3 0 0 Ьал анс 1 7 4 0 0 t-2 4 0 0 1 9 8 0 0 Б а л а н с 1 7 4 0 0 ^ 4 0 0 IV 800 185 11.4. Ахборот технологияларнга асосланган бухгалтерня ҳисоби шакли. Бухгалтерия ҳисобини ташкял қилшп ва юрвтиш Кейинги пайтларда корхоналар компьютерлаштирилмоқда. Улар маълумотларни тўғридан-тўғри ҳисоб регистрлари (карточкалар, варақпар)да ёки машина маълумот ташувчилари (масалан, дискетлар)да тўплайдилар. Компьютерлар билан таъминланган бухгалтер иш жойлари, бухгалтерия ҳисоб-китоб ишларини автоматлаштириш учун асос яратади. Корхона, уюшма, концерн ва муассасалар ҳозирги хўжалик юритиш тизими шароитида бухгалтерия ҳисобининг қайси усули ҳамда шаклини қўллаш мумкинлигини ўзлари ҳисоб-китоб ишлари ҳажми ва бошқа хусусиятларга қараб мустақил равишда танлайдилар. Инструктив ва меъёрий ҳужжатларда тавсия этилган шаклларни ҳам қўллашлари мумкин. Корхона ва ташкилотларда ҳисоб ишларининг самарад орл и ги н и ошириш, вақгни тежаш мақсадқда бухгалгерия ҳисобининг замонавий шакли — ахборот технологияларга асосланган шакли ҳаётга татбиқ этилиб келинмоқда. Ушбу шаклнинг бир қанча афзалликпари мавжуд: — бухгалтерия ҳисоби ҳужжатларидаги маълумотларни қайта ишлашни тезлаштиради; — ик^гисодий маълумотларни қайта ишлашда банд бўлган ходим- ларнинг сонини қискэргиради ва мех^ат унумдорлигини ортгиради; — ҳисоб ишларида аниқпик ва изчилликни таъминлайди; — бухгалтерия ҳисобининг регистрлари ва шакллари ҳисоб ишларини юритиш билан боғлиқ харажатларни камайтиради. Электрон ҳисоблаш машиналари ҳозирги вақтда ҳисоб-китоб ишларини амалга оширишда қўлланилиши билан бирга ҳисоб маълумотларини йиғиш, уларни қайта ишлаш, жамлама ва та^илий ҳисоб регистрларини тузиш. ҳисобот шаклларини тўлдириш ва бошқа бир қанча ҳисоб ишларини бажаришда кенг қўлланилмоқда. Амалиётда компьютерлардан кенгфойдаланиш бухгалтерия ҳисобини ташкил қилишнинг янги усулларини вужудга келтирди. Ахборот тизимда бажариладиган технологик жараён учта босқичдан иборат: 1-босқич. Бу босқич бирламчи ҳисоб, бирламчи ҳужжатларни тузиш, уларни ишлаб чиқиш ва ҳисобнинг ҳар бир участкаси бўйича тах^илий ҳисобнинг қайдномалари тузилиши бажарилади. Масалан, иш ҳақини ҳисоблаш бўйича ҳисоблаш тўлов ҳужжатлари, қушиб ҳисобланган ва ушлаб қолинган иш ҳақининг тўпламлари ҳамда бошқалартузилади. 186 2-босқич. Бу босқич проводкаларни тузиш, уларни таҳлилий ва жамлама ҳисобнингтурли регистрлари, ҳисоб варақларнинг тартиб рақамлари бўйича қайддафгари ордерларига жойлаштиришдан иборат бўлади. 3-босқяч. Бу босқич йиғма жамлама ҳисобни, бош китобнинг ҳисоб варақлари бўйича ҳисобот сальдо қайдномалари ва молиявий ҳисоботнинг шаклларини тузишдан иборат бўлади, бу «Проводка- Бош китоб-Бапанс» машинадастуринингасосий модули томонидан таъминланади. Ҳисоб вазифаларини ишлаб чиқиш технологияларини амалга оширишнинг муҳим элементи унинг дастурий таъминланиши бўлади. Компьютер дастурлари бозорида ҳар хил корхоналар, фирмалар, ташкилотлар учун мўлжалланган бухгалтерия дастурлари вариантларининг кўпгина турлари таедим этилган. Дастурий маҳсулстларни ишлаб чиқиш кўп сонли фирмапар томонидан олиб борилади, улардан энг машҳурлари «1С:Бухгалтерия», «Турбо- Бухгалтерия», «Фолио», «Парус», «Хакере-Дизайн» ва бошқалар. Хориж ва мамлакатимизнинг ушбу соҳага тегишли назарияси ҳамда амалиётини ўрганиш ва умумлаштириш шуни кўрсатадики, йирик корхоналарда бухгалтерия ҳисоби бошқарувининг уч даражали — бошқарув ҳисоби, молиявий ҳисоб ва солиқҳисоби бўйича ташкнл этиладн. Бухгалтерия ҳисобини уч даражага — бошқарув ҳисоби, молиявий ҳисоб ва солиқ ҳисобига ажратилган ҳолда ташкил қилиш ахборот технологияларини қўллашга ихтисослашган бухгаптерия ҳисоби шаклида самаралироқ бўлади. Чунки амалда қўлланиладиган кўпгина компьютер дастурларида бошқарув қисоби, молиявий ҳисоб ва солиқ ҳисобининг ишлари алоҳида ташкил этилади. Бухгалтерия ҳисобининг регистрлари ва шакллари, бухгалтерия ҳисобининг ахборот технсшогияларга асосланган шаклининг асосий хусусияги компькггер дасгурлари асосида авгоматлаштирилган таргибда ҳисоб регистрларини тузиш имконияти яратилганлигидадир. Бу регистрларда ҳисоб маълумотларини корхонани бошқариш, назорат, таҳлил қилиш ва бухгалтерия ҳисоботини белгиланган таргибда гузиш учун зарур бўлган аснода умумлаштириш, гуру\лаш мумкин бўлади. Бухгалтерня ҳнсобиии ташкил қилиш ва юритнш Бозор ик^исодиёти шароитида корхонада бухгаптерия ҳисоби ишларининг турларини ташкил қилиш ғоят муҳим аҳамиятга эга. 187 Корхона ва ташкилотларда бухгалтерия ҳисоби содир бўлаётган хўжалик жараёни ҳамда муомалаларини кузатиб ва қайд этиб қолмасдан, ишлаб чиқариш режасининг бажарнлиши устидан назоратни амалга ошира бориб, режалаштириш, назорат қилиш ва иқгисодиётни бошқариш ишида асосий вазифаларни бажаради. Шу боисдан ҳам ҳисоб ишларини ташкил қилиш масалаларига катта эътибор қаратилади. Ҳозирги кунда бухгалтерия ҳисоби ишларини ташкил қнлишга қўйилган энг асосий талаб — бу унинг кам харажатли ва содда бўлишлигм. Корхонада ҳисоб ишлари ана шундай ташкил этилгандагина, бухгалтерия ҳисоби юқори самарага ҳамда яхши натижаларга эришиши мумкин. Бунинг учун эса, энг аввало, ҳар бир корхонанинг ўзига хос тармоқ хусусиятлари ва бошқа жиҳатларини чуқур ўрганиш лозим. Ҳар бир корхонада ташкил этилгам бухгалтерия ҳисоби хўжалик фаолияти жараёнида содир бўлаётган хўжалик муомалаларини узлуксиз кузатиш, кузатиш натижаларини сон кўрсаткичларида ифодалаш, кейин уларни ёппасига мэхсус ҳужжатларда акс эттиришни таъминлаш лозим. LUy билан биргаликда корхона бизнес-режаси ва келгусидаги стратегик дастурларини тузишда керакли маълумотлар билан таъминлаши ҳамда уларнинг бажарилиши устидан амалий равишда назорат олиб бориши керак. Мамлакатимизда бухгалтерия ҳисоби бўйича умумий раҳбарлик қилиш вазифаси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг бухгалтерия ҳисоби ва аудити услубияти бошқармаси зиммасига юклатилган. Бу бошқарма дастлабки \исоб масалалари бўйича халқ хўжалиги тармоқпарига умумий раҳбарлик қилиб, бухгалтерия ҳисоби бўйича кадрлар тайёрлаш ва уларнинг малакасинк ошириш бўйича иш сшиб боради ҳамда дастлабки ҳисобнингтипик шаклларини ишлаб чиқиб, нашр қилдиради, барча хўжалик юритувчи субъектлар учун мажбурий бўлган ҳисоб ва ҳисобот масалалари бўйича йўриқнома, услубий кўрсатмалар ишлаб чиқади. Бухгалтерия ҳисобини тўғри ташкил қилиш бўйича услубий раҳбарликҳам Молия вазнрлигинингбухгалтерия ҳисоби ва аудити услубияти бошқармаси томонидан олиб борилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги билан келишилган ҳодца бухгалтерия ҳисоби ҳисобварак^ар режасини, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботинингтипик шаклларини, улардан фойдаланишга оид йўриқномаларни тасдиқпайди, бухгалтерия ҳисобини яхшилаш ватакомиллаштиришга доиртаклифларни жорий қилади. 188 «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил этишни хўжалик юритувчи субъект раҳбари амалга оширади. Раҳбар қуйидаги ҳуқуқларга эга: — бош бухгалтер раҳбарлигида бухгалтерия ҳисоби ишларини ташкил қилиш ёки шартнома асосида жалб қилинган бухгалтер хизматидан фойдаланиш; — бухгалтерия ҳисоби ишларининг юритишни шартнома асосида ихтисослаиггирилган бухгалтерия фирмасига ёки таркибига бухгалтерия субъекти ҳам кирадиган хўжалик бирлашмасининг маркаалаштирилган ҳисобга олиш бўлимига кжлаш; — бухгалтерия ҳисобини мустақил юритиш. Шу билан биргаликда корхона раҳбари қуйидагкларни таъминлаши шарт: ички ҳисоб ва ҳисобсггтизимининг ишлаб чиқилишини, хўжалик муомалаларини назорат қилиш жараёнини, бухгалтерия ҳисобининг тўлиқ ва аниқ юритилишини, \исоб-китоб ҳужжатларининг са 1 утнишини, ташқи фойдаланувчилар учун молиявий ҳисобот тайёрланишини, солиқ ҳисоботлари, бухгалтерия ҳисоби ишларини ташкил қилиш ва юритиш ҳамда бошқа молиявий ҳужжатлар тайёрланишини, қисоб-китоблар ўз вақгкда амапга оширилишини. Раҳбар бухгалтерия ҳисоби тўғри юритилиши учун барча зарур шароитларни яратиши, корхона, муассасанинг барча бўлимлари ва хизматлари, ҳисоб-китобга алоқаси бўлган барча ходимлари томонидан бош бухгалтернинг ҳужжатлар ҳамда маълумотларни расмийлаштириш ва ҳисоб учун тақдим этиш хусусидаги талаблари оғишмай бажарилишини таминлаши шарт. Бош бухгалтер корхона, муассаса амалга оширадиган барча хўжалик операцияларини назорат қилишни ва бухгалтерия ҳисоби ҳисоб варақларида акс эттиришини, тезкор ахборот такдим этилишини, белгиланган муддатларда бухгалтерия ҳисоботи тузишни, ички хўжалик захираларини аниқлаш ва сафарбар қилиш мақсадида бухгалтерия ҳисоби ваҳисоботи маълумотлари бўйича корхонанинг молиявий-хўжалик фаолияти учун иқгисодий таҳлилни амалга оширишни таъминлайди. Бухгалтерия ишларида амалга оширилган муомалалар учун жавобгарлик имзо билан ўз тасдиғини топади. «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуннинг 8-моддасига биноан, хўжалик юритувчи субъект раҳбари хўжалик муомалаларини амалга ошириш 189 рухсатномасига ва субъект номидан ҳужжатларни имзолаш ҳуқуқига эга бўлган шахслар рўйхатининг мавжудлиги учун жавобгар бўлади. Рўйхатда эгаллаб турган лавозимига кўра имзолаш ҳуқуқи иерархияси шаклида ва раҳбарлик вазифасини ҳамда субъект вакили сифатида ҳаракат қилишга вакил қилинган ҳар бир мансабдор шахс бухгалтерия ҳисоби вазифаларини амалга оширади. Субъект электрон имзолардан фойдаланганида, унинг хўжалик ҳужжатлари учун электрон имзолардан фойдаланиш ва уларни ишлатишга алоқадор керакли эҳтиёткорлик ва назорат чоралари белгиланиши керак. Корхона бош бухгалтери раҳбар билан биргаликда товар-моддий бойликлар ва пул маблағларини қабул қилиш ҳамда бериш учун асос бўладиган ҳужжатларга, шунингдек, ҳисоб-китоб, кредит ва молиявий мажбуриятлар ҳамда хўжалик шартномаларига имзо чекади. Ушбу ҳужжатларда бош бухгалтернинг имзоси бўлмаса, у ҳақиқий дебтопилмайди. Ҳужжатларга имзо чекиш ҳуқуқи корхона, муассаса раҳбарининг ёзма равишдаги фармойиши билан бунга ваколат берган шахсларга берилиши мумкин. Корхонада моддий жавобгар шахслар (кассир, омбор мудири)ни ишга тайинлаш, вазифасини ўзгартириш ва ишдан бўшатиш бош бухгалтер билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Агар корхона бош бухгалтери ўзгартирилса, олдинги бош бухгалтер ишлари янги тайинланган бош бухгалтер зиммасига юклатилади, ушбу жараёнда бухгалтерия ҳисобининг ҳолати ва ҳисобот маълумотларининг аникужги текширилиб, корхона раҳбари тасдиқлайдиган тегишли далолатнома тузилади. Корхонанинг чораклик ва йиллик молиявий ҳисоботларига раҳбар ҳамда бош бухгалтер нмзо чекади. Агар корхонанинг бухгалтерия ҳисоби ишлари шартнома асосида ихтисослаштирилган ташкилот ёки мутахассис томонидан юритилса, молиявий ҳисоботга корхона раҳбари ва бухгалтерия ҳисобини юритадиган мутахассис имзо чекади. Бирламчи ҳужжатлар, ҳисоб регистрлари, бухгалтерия ҳисоботи белгиланган тартибга мувофиқмажбурий тарзда сак^аниши керак. Улар билан ишлаш даврида сақлашни таъминлаш ва уларни архивга ўз вақтида топшириш учун бош бухгалтер масъулдир. Бухгалтерия бўлими ҳужжатларни ишлаб чиқиши, бухгалтерия регистрларида \исоб ёзувларини оқилона олиб бориши ва улар асосида бошқарув ҳамда молиявий ҳисоботларни ва солиқ қисоб-китобларини тузишни таъминлаши зарур. 190 1. Бухгалтерия баланси молиявий ҳисоботнинг асосий шаклларидан биридир. 2. Баланс дорихона молиявий ҳолатини таҳпил қилиш имконини беради. 3. Баланснинг актив ва пассив қисмида маблағ бир хил, лекин турли гуруҳланишда акс этади. 4. Ҳисоб варақалар бухгалтерия ҳисобининг асосий элементи бўлиб, хўжапик муомалаларининг ҳолати ва ҳосил бўлиш манбаларини акс эттиришда аҳамиятга эга. 5. Бухгалтерия ҳисобининг ҳисоб варақалар режаси 9 бўлим, 5 қисм, 99 та ҳисоб варақадан ташкил топган. 6. Бухгалтерия ҳисобида оборот қайдномалари мемориал-ордерлар ва журнал-ордер шаклларини оқилона расмийлаштириш баланснинг тўғри тузилишига олиб келади. 7. Бухгалтерияни компьюгер билан таъминлаш бухгалтерия ҳисоб- китоб ишларини автоматлаштириш учун асос яратади. 8. Дорихона раҳбари ички ҳисоб ва ҳисобот тизимини ишлаб чиқариш, бухгалтерия ҳисобини тўлиқ ва аниқ юритишни назорат қилиб бориши яхши натижалар беради. Назорат саволларн 1. Баланс турлари, унингтузилиши мазмуни ва баланс моддалари тўғрисида тушунча беринг. 2. Бухгалтерия ҳисобида икки ёқлама ёзув, оборот қайдномалари қандай олиб борилади? 3. Бухгалтерия ҳисобининг мемориал-ордер шаклини таърифланг. 4. “Бош дафтар” журнали қандай олиб борилади? 5. Ахборот технологияларига асосланган бухгаптерия ҳисоби шакли тўғрисида маълумот беринг. 6. Бухгалтерия \исоби қандай юритилади? Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг “ Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонуни. Т.; “Ўзбекистон” 1996 йил 30 август. 2. Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш Download 7.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|