Farmatsevtika iqtisodiyoti

3.2. Dorixonada chiqim kassa jarayonlarini olib borish, ularni rasmiylashtirish.
Shuni ta’kidlash lozimki, dorixonalarni kassa apparatisiz ishlashi, chek bermaslik va h.k. holatdagi qo‘yilgan xatoliklar uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini 26.08.1998 yildagi 370 – sonli qaroriga binoan ma’lum jazolar belgilangan.
Xaridorlar tomonidan qaytarilgan cheklar bilan kassadan beriladigan pul dorixona mudiri yoki muovini tomonidan imzolanadi. Kunning oxirida qaytarib berilgan pulga kassir ma’muriyat bilan birga dalolatnoma tuzadi. Dalolatnomada chekning nomeri, qiymati va berilgan kuni ko‘rsatiladi, undan so‘ng chekni kuchini yo‘qotiladi, qog‘ozga yopishtiriladi va kassa xujjatlari bilan buxgalteriyaga saqlash uchun topshiriladi.
Foydalanilgan kassa nazorat lentasi, hamda kassa cheklari dorixonada joylashtirilgan va muxrlangan holda moddiy boyliklarni taftish qilingunga (yoki soliq inspeksiya nazoratiga) qadar saqlanadi va uning natijalari ma’lum bo‘lishi bilan bir oydan so‘ng yo‘q qilinadi.
Kassa mashinasining hisoblagich ko‘rsatkichlarining kun oxiridagi va kun boshidagi qiymatlari farqi kundalik savdo puli miqdori hisoblanadi.
Kassa mashinasining yig‘ma pul hisoblagichlari ortib borish tartibida ishlaydi. Kassa mashina, yig‘ma hisoblagichlarning har kuni va har smenada olinganda, nolga o‘tkazilmaydi. Hisoblagich ko‘rsatkichlari nolga o‘tkazilishi, yuqori tashkilot rahbarining yozma ko‘rsatmasiga binoan, uning vakili ishtirokida, yangi kassa mashinasini ishga tushirayotganda yoki uni ta’mirlash vaqtida, shuningdek, inventarizatsiya vaqtida (to‘satdan, yillik yoki moddiy javobgar shaxs o‘zgarganda), inventarizatsiya xay’ati raisining ko‘rsatmasiga binoan, amalga oshiriladi. Bunda kassa mashinasining nazorat ko‘rsatkichlarni nolga o‘tkazish haqida ikki nusxada dalolatnoma rasmiylashtiriladi.
Nazorat – kassa mashinasini dorixonada ta’mirlashda yoki ta’mirlash ustaxonasiga topshirganda, nazorat va pul hisoblagichlarining ko‘rsatkichlari olingani haqida dalolatnoma tuziladi, uni ta’mirlashdan qaytarilganda ham hisob-nazorat guruhi xodimlari ishtirokida ikki nusxada dalolatnoma tuziladi. Shu vaqtning o‘zida, kassir operator kitobida bu xaqida yozuv yoziladi. Dalolatnomaning asl nusxasi kassa hisoboti bilan xisob-kitob bo‘limiga, ikkichi nusxasi ta’mirlash ustaxonasiga beriladi. Nazorat kassa mashinasi bilan ustaxonaga uning pasporti ham qo‘shib topshiriladi.
G‘azna bo‘yicha dorixona shahobchasi savdosidan tushgan savdo puli g‘aznaning kirim orderi ko‘chirmasi bilan g‘aznachi tomonidan rasmiylashtiriladi, g‘aznachisi bo‘lmagan dorixonalarda esa savdo pulini qabul qilib oluvchi moddiy javobgar shaxs tomonidan rasmiylashtiriladi. G‘aznaning kirim orderi avvaldan raqamlanib qo‘yilgan, buxgalteriyada g‘aznaning kirim orderlarini qayd qilish daftarida ro‘yxatga olinadi, sana, g‘aznaning kirim orderi raqami, tushgan pulning nima maqsadga mo‘ljallanganligi va uning miqdori ko‘rsatilgan bo‘ladi. G‘aznaning kirim orderiga g‘aznachi, g‘aznachisiga ega bo‘lmagan dorixonalarda moddiy javobgar shaxs hamda g‘aznachi hisobotini tekshiruvida buxgalter imzo chekadilar. G‘aznaning kirim orderi bilan taqdim etiladigan xujjatlarga shtamp uriladi yoki sana ko‘rsatilgan (yil, oy va kun) “Qabul qilindi” yozuvi bosiladi. Savdodan tushgan pulni topshiruvchi shaxsga pulni qabul qilinganligi haqida g‘aznaning kirim orderi bilan g‘aznachi va buxgalter imzosi va dorixona muhri bosilgan kvitansiya beriladi.
Dorixona shahobchalarida hisobot beruvchi shaxslari va dorixonaning boshqa shaxslaridan pul (savdodan tushgan pul) ni qabul qilib olish jarayonlari buxgalteriyada hisobga olinadi.
Bemorlarni parvarishi uchun ishlatiladigan sanitariya, gigiena va fizioterapiya buyumlarni ijaraga berish joriy etilgan bo‘ladi. Ikki nusxada majburiyatlar rasmiylashtiriladi. Ijara mablag‘larini oluvchi shaxsdan ijara haqi olinib, g‘azna apparatining alohida schetchigiga yoki ijara punkti tashkil etilgan bo‘lim schetchigiga uriladi.
Ijara mablag‘larini oluvchi shaxsga g‘aznada chek beriladi, u chek majburiyatlar aks ettirilgan xujjatning bir nusxasi bilan ijara punktida qoldiriladi, ikkinchi nusxasi mablag‘lar bilan birgalikda ijarachiga beriladi.
Oylik maosh, xizmat safari puli va boshqa xo‘jalik xarajatlari uchun naqd pul olishda davlat banki muassasalarida bir nusxada pul cheki to‘ldiriladi. Ushbu chekda pulni olish yuklatilgan shaxs imzo chekadi. Chek 10 kun muddat ichida yaroqlidir. Chekda xech qanday xatoliklar va to‘g‘rilashlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Cheklarga kreditlarni taqsimlovchi shaxs imzo chekadi. Chek kitobchalari bosh buxgalterning seyfida saqlanadi. Chek bo‘yicha olingan naqd pullar g‘aznada g‘aznaning kirim orderi bilan rasmiylashtiriladi. G‘aznaning kirim orderi bilan berilgan kvitansiyaga g‘aznachi imzo chekkandan so‘ng Davlat banki tomonidan beriladigan ko‘chirmaga qo‘shib qo‘yish uchun nazorat olib borish maqsadida buxgalteriyaga topshiriladi.
Hisob-kitob schotidan kassaga olingan pul ishchi-xizmatchilarga ish haqi, mukofot to‘lash, nafaqa berish, xizmat safari xarajatlarini qoplash; dorivor o‘simlik mahsulotlari, dorixona idishlari, kanselyariya mollari va xokazolarni sotib olishga; dori tayyorlash jarayonida uni buzib qo‘yish, noto‘g‘ri saqlash tufayli ishchining aybi bilan korxonaga keltirilgan zararni qoplashga olingan pullarni to‘liq sarflamagan hollarda hisobot beruvchi shaxslarning avans pullarini qaytarishi g‘aznaning kirim operatsiyalari qatoriga kiradi.Bankdan olingan mablag‘lar belgilangan maqsadlar uchun sarflanishi lozim.
Turli tashkilotlar va shaxslardan olingan naqd pullarning hammasi kelib tushganda g‘aznada g‘aznaning kirim orderi bilan rasmiylashtiriladi. G‘aznaning kirim orderi uchun kvitansiyani g‘aznaga pul topshirayotgan shaxsning qo‘liga beriladi.
Kirim kassa operatsiyasiga quyidagilar kiradi:
- aholidan tushgan naqd savdo puli;
- dorixona filiallaridan tushgan savdo puli;
- garov summasi (xassa, kislorod yostiqchasi, qo‘ltiq tayoq);
- hisobotli shaxsning foydalanmagan – sarflanmagan avans summasini qaytarib bergani;
- kvitansiyalar orqali kelib tushgan summa (ko‘z oynaklar remonti, keltirilgan zararni qoplash uchun to‘langan summa);

- yuqori tashkilotlardan davlat banki orqali kelib tushgan summa (xizmatchilarga maosh uchun, remont, dorivor o‘simliklar xom ashyosini, shisha idishlarni sotib olish).

Kunning oxirida kassa-savdo pulini bo‘lishdagi cheklarni hisoblash bilan aniqlangan savdo puliga taqqoslanadi. Uning natijasi hisobotda rasmiylashtiriladi, unda yuqorida zikr qilingan ma’lumotlar qayd qilinadi.
Agarda kassa ko‘rsatilgan cheklarni hisoblangandagiga to‘g‘ri kelmasa, unda qalbaki cheklar berilgan yoki xaridorlarning molni olmasdan ketib qolganligi oqibati emasligini aniqlanadi. Qalbaki cheklar bilan berib yuborilgan mol qiymati aybdordan shaxsan undirib olinadi. Xoridorni olib ketmagan mol qiymati ortiqcha chiqqan mol sifatida kirim hisobida rasmiylashtiriladi.
Dorixona filiallarining naqd savdo puli bosh buxgalter yoki shunga kafolatlangan shaxs imzo chekkan kassa kirim orderi orqali qabul qilinadi.
Ijaraga berilgan buyumlar harakati maxsus daftarchada hisobga olib boriladi. Daftarcha ijara punktida dorixona mudiri yoki muovinlari tomonidan olib boriladi.
Ijara buyumlarini berish vaqtida majburiyat 2 – nusxada rasmiylashtiriladi.
Undan tushgan mablag‘ dorixona oylik hisobotida alohida ko‘rsatiladi.
Vaqtincha yashab turgan kishilar ijara punktiga kassa orqali garov summasini chakana narxda o‘tkazadilar. Ijaradan tushgan savdo puli bo‘lim (dorixonani) mol oborotiga kirtilmaydi. Bu dorixonaning rejalashtirmagan foyda turlaridan biridir, ular mol hisobotida alohida – “ijara uchun” deb ko‘rsatiladi.
Chiqim kassa operatsiyasiga quyidagilar kiradi:
- dorixona savdo pulini bankga topshirish;
- hisobot asosida – shartida pul berish;
- ish haqini berish;
- mukofot, stipendiya, nafaqa, pensiya berish;
- dorivor o‘simliklar xom ashyosini sotib olish;
- garov pulini qaytib berish;
- transport xizmatlariga to‘lash;
- xo‘jalik harajatlarini qoplash.
Dorixona savdo pulini topshirish tartibini va muddatini bank tomonidan belgilanadi. Ular bankning inkasatorlik punktlariga kunduz yoki kechki bank kassalariga, bank hisobiga o‘tkazish uchun aloqa organlariga, bankga topshirish sharti bilan dorixona uyushma kassalariga topshirish mumkin.
Dorixona muassasalari kassada belgilangan miqdorini ortiq naqd pulni faqatgina ish haqi berish, vaqtincha ish qobiliyatini yo‘qotganligiga nafaqa, pensiya, mukofot berish uchun saqlash huquqiga egadir. Inkasatorning dorixonaga kelish vaqti, kassada yirik pul mablag‘larini qoldirmaslik maqsadida, mumkin qadar uning yopilishiga moslashtiriladi. Dorixona savdo pulini topshirishda “Kuzatuv qaydnomasi” to‘lg‘azadi. Birinchi nusxa xaltaga, ikkinchisi inkasator qo‘liga va uchinchi nusxa dorixonada qoladi.
Savdo puli bilan xalta belgilangan vaqtga tayyorlab qo‘yilishi lozim. Unda, aniq va ravon bosilgan dorixonaning tamg‘asi (plomba) bo‘lishi kerak.
Kassir inkasatordan quyidagi xujjatlarni talab qilishi lozim:
1. Shaxsiyatini tasdiqlovchi xujjat hujjat – guvohnoma;
2. Savdo pulini qabul qilishga huquqi borligiga xujjat – guvohnoma;
3. Kelganligi haqida kartochka;
4. Dorixonaga biriktirilgan bo‘sh xalta.
O‘z navbatida u inkasatorga bank tasdiq qilgan tamg‘aning nusxasini ko‘rsatish lozim. Kassirlar ish vaqti – sxemasi almashganda tamg‘aning nusxasi qabul qiluvchi kassirga til xat orqali topshirishi kerak. Kelganligi haqidagi kartochkada, savdo pulini topshiruvchi shaxs siyoh bilan aniq va tushunarli qilib, inkasatorni kelgan aniq vaqti, savdo puli solingan inkasator summasi nomeri, bo‘sh kelgan xalta nomeri va o‘zining imzosini qo‘yadi. Agarda xalta belgilangan vaqtga tayyorlanmagan bo‘lsa yoki noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan bo‘lsa inkasator uni qabul qilmasligiga haqi bor. Kelganligi haqidagi kartochkada kassir inkasatorni kelgan vaqtini, savdo pulini topshirmagan sababini ko‘rsatish lozim va imzo chekishi kerak. U vaqtda dorixona mudiri yoki muovini shu kunning o‘zida bankning kechki bo‘limiga savdo pulini topshirishi kerak.
3.3. Kassir operatorning vazifalari. Ularning ish rejimini tashkil qilish
O'rganilayotgan korxona tuzilmasini tahlil qilib, biz ishning ba'zi ishtirokchilari ko'proq yuklanganligiga ishonch hosil qildik, boshqalari esa, aksincha, kamroq yuklangan. Buning uchun biz kassir-nazoratchilarning ish vaqtining (FVR) fotosuratini qilamiz. FVR bo'lim tomonidan bajariladigan ishlarning asosiy ro'yxatini taqdim etdi. Kassirlar o'z vaqtlarining qancha qismini unga yoki boshqa ishlarga sarflashlarini ko'rsatdilar. Tahlil qilinayotgan ma'lumotlarni bunday batafsil ko'rib chiqish ishni bajaruvchilarning funktsiyalarini aniqroq taqsimlash, ularning ish kunini to'liq yuklash, ish vaqtini aniqroq hisoblash va ishlarni bajarishga sarflangan vaqt normalarini belgilash imkonini beradi. funktsiyalari va ishlarning ayrim turlari, vaqt yo'qotishlarini aniqlash osonroq va bu lavozimlarga xos bo'lmagan ish uchun.
Keyingi qadam bir xil nomdagi xarajatlarning qisqacha mazmunini tuzish bo'lib, unda elementlar ish vaqti xarajatlari turlari bo'yicha guruhlanadi va har bir vaqt xarajatlari turining davomiyligi aniqlanadi.

Indeks	Davomiyligi (daq)	Jami indeks
PZ - tayyorgarlik yakunlanadi. Ish	5+15	20 daqiqa
OP - operatsion ishchi.	25+35+15++35+55+35+20+35+15+30+30	345 min
Xizmat qul. joylar - HAQIDA	10+20	30 min
org bo'yicha yo'qotishlar. OB sabablari (bular)	15	15 daqiqa
PDN - buzilishlar tufayli yo'qotishlar. ish. fanlar	5+10+5+15	35 min
EXL - dam olish va shaxsiy. ehtiyojlari	15+20	35 min
JAMI:		480

Xuddi shu nomdagi xarajatlar sarhisobi ma'lumotlari asosida ish vaqtining haqiqiy balansi tuziladi va shu bilan birga standart xarajatlar va ish vaqtining me'yoriy balansi hisoblanadi. Haqiqiy va standart balanslar ma'lumotlarini taqqoslash orqali o'zgarishlarning qisqarishi va vaqtni behuda sarflash aniqlanadi. Tayyorgarlik va yakuniy ishlar uchun standart ish kuniga 15 minut, dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun standart ish vaqtining 5%, ish joyini saqlash uchun standart ish vaqtining 7% bo'lsin. Keling, standart ish vaqtini aniqlaymiz.

Keyin: Yuqori \u003d Tcm + Tpz \u003d 480 - 15 \u003d 415 min.
1+K/100 1+0,12