Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti

o‟zgarishlar to‟g‟risidagi fandir. 
        Moddalar massasining  saqlanish  qonuni.    Bu kimyoning eng birinchi  qonuni.   Bu qonun 
dastlab  1748  yilda  M.V.Lomonosov  tomonidan  va  keyinchalik  1789  yilda  A.Lavuaze  tomonidan 
ta‘riflangan: 
      "Kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi moddalar massasining  yig‟indisi reaksiya mahsulotlari 
massalarining yig‟indisiga  tengdir"  Misol: 
 
                CaCO
3
 + 2HCl = CaCl
2
 + CO
2
 + H
2
 O  
                 100   +   73               111 +  44  + 18 
                                                    
                              CaCO
3
 = CaO + CO
2
 
                               100         56   +    44 
     Radioaktiv parchalanish, atom va vodorod bombalarining portlashi kabi katta miqdorda energiya 
ajralib  chiqishi  bilan  boradigan  jarayonlar  massalar  saqlanish  qonuniga  emas,  balki  materiyaning 
saqlanish  qonuniga  bo‘ysunadi.    Agar  jarayon  davomida  E    energiya    ajralib  chiqsa,  bu    jarayon 
davomida massaning o‘zgarishi  Eynshteyn tenglamasi bilan ifodalanadi: 
                              E=m

c
2
                        
     c - vakuumdagi yorug‘lik tezligi(c=3

10
8 
m/sek
)
; m-massa o‘zgarishi; E-energiya;m-massa. 
         Reaksiyalarda massa  o‘zgarishi  nihoyatda kichik bo‘ladi va uni odatdagi tarozi 

 
 
8 
yordami bilan payqash  qiyin.Agar kimyoviy jarayonda issiqlik  ajralib chiqsa, mahsulotlar massasi 
kamayishi  kerak.  Kimyoviy  raeksiyalarning  issiqlik  effektiga  ko‘ra  mahsulotlarning  massasini 
ortishi  yoki kamayishi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Aslida kimyoviy reaksiyalarda massa 
o‘zgarishi juda kichik qiymatga ega bo‘lib 10
-11
 -10
-12
 kg qiymatga ega bo‘ladi. 
 Masalan: 
                H
2
 + 1/2O
2 
= H
2
O + 241,8 kj/mol     
         Reaksiyada massa o‘zgarishi 2,7
*
10
-9 g
 ni tashkil etadi.               
     Massaning  o‘zgarishi    kimyoviy  reaksiyalarda  juda  oz  bo‘lganligidan  amalda  uni  o‘zgarmaydi 
deb olinadi. 
               Tarkibning  doimiylik  qonuni.  1781  yilda  A.Lavuaze  karbonat  angidridi  gazini  10  xil 
usul  bilan hosil  qilib,  gaz  tarkibidagi  uglerod   va  kislorod  massalari   orasidagi  nisbat(CO
2
)
 
3:8 
ekanligini aniqladi. 
       Bundan  har  qanday  kimyoviy  toza  modda  qaysi  va  qanday  usulda  olinishidan  qat‘iy  nazar 
o‘zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga ega  degan xulosa chiqarildi.   
      1803  yilda  fransuz  olimi  Bertole  qaytar    reaksiyalarga  oid    tekshirishlar    asosida  kimyoviy 
reaksiya  vaqtida  hosil  bo‘ladigan  birikmalarning  miqdoriy  tarkibi  reaksiya    uchun    olingan  
dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog‘liq bo‘ladi degan xulosa chiqardi. 
      Fransuz olimi J.P.Prust  Bertolening  yuqoridagi  xulosasiga qarshi chiqdi.  
U  kimyoviy toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo‘lishini o‘zining juda ko‘p  tajribalarida  
isbotlab  berdi  va 1809 yilda  tarkibning  doimiylik  qonunini  quyidagicha ta‘rifladi: 
     "Har  qanday  kimyoviy  toza  birikma,  olinish  usulidan  qat‟iy  nazar,  o‟zgarmas  sifat  va 
miqdoriy tarkibga ega . "  Masalan, toza suvni bir necha xil usul bilan olish mumkin: 
     1) vodorod va kisloroddan sintez qilib: 
                         2H
2
 + O
2
 = 2H
2
O 
     2) neytrallanish reaksiyasi asosida: 
                     NaOH + HCl = H
2
O + NaCl 
     3) metanni yondirib: 
                      CH
4
 + 2O
2
 = CO
2
 + 2H
2
O 
     4) kristallogidratni parchalash: 
                    CuSO
4
 
*
 5H
2
O =5 H
2
O + CuSO
4
    
 
     5) gidroksidlarni qizdirish: 
                      Cu(OH)
2
 = CuO + H
2
O 
     6) kislotalarni parchalash: 
                       H
2
SiO
3
 = H
2
O + SiO
2
 
     7) oksidlar bilan kislotalar reaksiyasi natijasida: 
                    ZnO + H
2
SO
4
 = ZnSO
4
 + H
2
O 
     Hosil  bo‘lgan    suvlarning  tarkibida  11,11%    vodorod  va  88,89%  kislorod  bo‘lib,  suv  0 
o
  S  da 
muzlaydi,  100
 o
 S  da  qaynaydi,  4,5
o
 S    da  zichligi  1  g/sm
3
   ga  teng,  o‘zgarmas  elektr 
o‘tkazuvchanlikka  va  qovushqoqlikka  ega.  Bu  qonunga  molekulyar  tuzilishli  moddalar  -  gaz, 
suyuqlik va oson suyuqlanadigan qattiq moddalar bo‘ysunadi. 
     Barcha  noorganik  moddalarning  faqat  5%  gina  molekulyar  tuzilishga  ega.Molekulyar  tuzilishli 
moddalar qatoriga inert gazlar(1 atomli), O
2
 , N
2
, F
2
, Cl
2
, H
2
 va boshqalar (2 atomli), suv, ammiak, 
metan, uglerod oksidlari kiradi (ko‘p atomli). Bunday moddalarning tarkibi doimiy bo‘ladi. 
     Mavjud  anorganik  moddalarning  95%  molekulyar  tuzilishga  ega  emas.Bunday  moddalarning 
kristall  tugunlarida  alohida  atomlar  yoki  ionlar  joylashgan  bo‘ladi.          Zamonaviy  tekshirishlar 
asosida  ko‘pdan ko‘p moddalar o‘zgaruvchan tarkibga ega  ekanligi aniqlandi.Masalan,titan oksidi 
TiO
1,8
 dan TiO 
1,2
 gacha , mis(1) oksidi  tarkibi Cu
1,8
O dan Cu
2
O gacha  , temir(11) oksidi  Fe
0,89
O  
dan  Fe
0,95
O  gacha,TiO
1,46 
dan
 
TiO
1,56
    gacha  o‘zgarishi  aniqlangan.Bunday  moddalar  d-
elementlarning  oksidlari,  gidridlari,  karbidlari,  nitridlari  va  sulfidlari  orasida  keng  tarqalgan.  Ular 
k‘opincha ravshan rangli,yarim o‘tkazgich xossasiga ega, ularning reaksion qobiliyati  va katalitik 
aktivligi  ancha  yuqori.  O‘zgaruvchan  tarkibli  moddalar  xossalarini  tekshirgan    N.S.Kurnakov 

 
 
9 
taklifiga  ko‘ra    o‘zgaruvchan  tarkibli  birikmalar  bertolidlar  deb,  o‘zgarmas,  ya‘ni  molekulyar 
tarkibli birikmalar daltonidlar deb ataladigan bo‘ldi. 
          Hozirgi paytda tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha yangi ta‘rifga ega: olinish usulidan 
qatiy nazar molekulyar tuzulishga ega bo‟lgan moddalar ozgarmas sifat va miqdoriy tarkibga 
ega.    
          Karrali  nisbatlar  qonuni. 1804  yilda  ingliz  olimi  D.Dalton  modda  tuzilishi    to‘g‘risidagi  
atomistik   tasavvurlarga   asoslanib,  karrali nisbatlar qonunini ta‘rifladi:   "agar ikki  element bir-
biri  bilan  bir  necha  birikma  hosil  qilsa,  elementlardan  birining  shu birikmalardagi  ikkinchi 
elementning  bir  xil    massa    miqdoriga    to‟g‟ri  keladigan  massa  miqdorlari  o‟zaro  kichik  va 
butun sonlar kabi nisbatda  bo‟ladi ." 
     Karrali nisbatlar qonuni juda ko‘p misollar bilan isbotlandi. 
Masalan: azot bilan kislorod(1-jadval) bir- biri bilan bir necha  quyidagi birikmalarni hosil qiladi.1 
qism azotga to‘g‘ri keladigan kislorod massasi kichik butun sonlar kabi bo‘ladi. 
1-jadval. Azot oksidlaridagi azot  va kislorodning tarkibiy qismlari va nisbatlari 
    
Formula 
 
Azot massasi 
kislorod  
massasi 
1qism azotga 
to‘g‘ri kelgan 
kislorod 
1qism azotga 
to‘g‘ri kelgan 
   kislorod 
N
2
O 
NO   
N
2
O
3
  
NO
2
     
N
2
O
5
    
       28 
       14 
       28   
       14 
       28 
      16 
      16 
      48 
      32 
      80    
    0,57 
    1,14   
    1,71 
    2,28 
    2,85                                                 
       1 
       2 
       3 
       4 
       5 
 
           Ekvivalent.  Ekvivalentlar  qonuni.  Moddaning  ekvivalenti  deb,  uning  1  mol  vodorod 
atomlari bilan birikadigan yoki kimyoviy raksiyalarda shuncha vodorod atomlarining o‟rnini 
oladigan miqdoriga aytiladi. 
          Bir ekvivalent moddaning massasi ekvivalent massa, normal sharoitdagi hajm esa ekvivalent 
hajm deyiladi.Vodorodning ekvivalent massasi 1 g, ekvivalent hajmi  
11,2 l.  Kislorod uchun bu  qiymatlar mos  ravishda 8 g va 5,6 l bo‘ladi. 
        Reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  massalari  ularning  ekvivalent  massalariga  tog‟ri 
proporsionaldir. 
                                  m
1
| m
2
=E
1
|E
2
 
        Bunda m
1
 va E
1
-  birinchi moddaning massasi va ekvivalent massasi; 
        m
2
  va E
2
 – ikkinchi moddaning massasi va ekvivalent massasi. 
         Elementning ekvivalent massasini hisoblash uchun uning atom massasini valentligiga bo‘lish 
kerak. Tabiiyki, o‘zgaruvchan valentli elementlarning ekvivalenti massalari ham o‘zgaruvchandir. 
        Murakkab  moddalarning ekvivalentlarini quyidagi formulalar asosida hisoblasa bo‘ladi: 
         E 
oksid    =
M
  oksid
/n

v.    M- molyar massa . n  va v – oksid hosil qiluvchi elementning soni va 
valentligi; 
        E 
kislota
= M
kislota
/n 
kislota
 .    n- 
kislota
 kislotaning asosligi;
  
            
E asos= M 
asos
/n

nasos
.
  
       n-
asos
 asosning  kislotaligi;
   
            
E
tuz= 
M
 tuz
/n
Me

v
Me
.  n 
Me
  va v
Me
 metall atomining soni va valentligi. 
       Berilgan  kimyoviy  reaksiyada  qatnashayotgan  moddalarning  ekvivalentini  hisoblash    uchun 
ularning  reaksiyada  qatnashayotgan  ionlari,  atomlari  yoki  atomlar  guruhi  sonini  e‘tiborga  olish 
kerak. 
        Masalan,    49  g  sulfat  kislota  32,5  g  rux  bilan  reaksiyaga  kirishganda  1  g  vodorod  ajralib 
chiqadi.  Sulfat kislota o‘rniga 36,5 g xlorid kislota olinsa ham o‘shancha vodorod ajralib  chiqadi.  
Ruxning o‘rniga  alyuminiy olinsa,  1g vodorod ajralib chiqishi uchun 9 g alyuminiy kerak bo‘ladi.   
        Murakkab moddalarning ekvivalent massalari quyidagi formulalar bilan hisoblanadi: 
          E 
MgO
= 40/2= 20.     E
HCl
=36,5/1= 36,5     E(AlCl
3
)= 133,5/3=44,5        

 
 
10 
     Birinchi  reaksiyada  H
3
PO
4
  faqat  bitta    vodorod  ioni  bilan  reaksiyada  qatnashyapti,  shuning 
uchun  bu  reaksiyada    H
3
PO
4
  ning  ekvivalent  massasi  98  g  ga    teng.    Ikkinchi  reaksiyada  H
2
SO
4
 
ning har ikkala vodorod ioni almashgani uchun uning ekvivalent massasi 49 ga teng: Masalan: 
      H
3
PO
4
 + NaOH = NaH
2
PO
4
 + H 
2
O        E (H
3
PO
4
)
 
= 98/1 = 98g 
      H
3
PO
4
 + 2NaOH = Na
2
HPO
4
 + 2H
2
O       E (H
3
PO
4
) 
= 
98/2 = 49g 
 
    
                                                 1. 2. Gaz qonunlari 
          Hajmiy  nisbatlar  qonuni .Fransuz  olimi  Gey-Lyussak  gaz  moddalarning  ta‘sirlashuvini 
tekshirib, o‘zining hajmiy nisbatlar qonunini kashf etdi. Bu qonun quyidagicha ta‘riflanadi: 
       " O‟zgarmas  haroratda  va  bosimda  reaksiyaga  kirishgan  gazlar  hajmlarining  o‟zaro 
nisbati hamda reaksiya natijasida hosil bo‟lgan gazlar hajmlariga nisbati butun kichik sonlar 
kabi bo‟ladi". 
      Masalan: 
                           H
2
O + Cl
2
 = 2HCl 
                         1v          1v         2v             1:1:2 
 
                          N
2
 + 3H
2 
= 2NH
3
 
                          1v      3v        2v                  1:3:2 
          Avogadro  qonuni. Harorat  O
o
S,  bosim  101,325  kPa(760  mm  simob  ustuni,  yoki  1 
atmosfera) bo‘lgan sharoit normal sharoit (n.sh.) deyiladi. 
         Hajmiy  nisbatlar  qonunini  tushuntirish    uchun  italiya  olimi  Avogadro  1811  yilda  quyidagi 
gipotezani oldinga surdi: 
"Bir  xil  sharoitda  (bir  xil  harorat  va  bir  xil  bosimda)  va  teng  hajmda  olingan    gazlarning  
molekulalari  soni o‟zaro teng bo‟ladi” 
Bundan uchta  xulosa kelib chiqadi: 
      1)  normal sharoitda 1 mol har qanday gazning hajmi 22,4 l ga   teng; 
      2)  normal sharitda 1 mol modda tarkibida 6,O2
*
10 
23
 ta molekula mavjud bo‘ladi. 
      3)  bir  xil  sharoitda  teng  hajmli  gazlar  massalarining  nisbati      ular  molekulyar  massalarining  
nisbatiga  teng  bo‘lib,  bu nisbat birinchi gazning ikkinchi gazga nisbatan zichligi deyiladi. 
 
                   m
1 
/ m
2 
= M
1 
/ M
2
;        m
1
/m
2
=D ;      D = M
1 
/ M
2
 .   
                   
     Bu  formuladan  foydalanib  gazlarning  molyar  massalarini  hisoblab  topish  mumkin.  Zichlik 
odatda havoga yoki vodorodga nisbatan o‘lchanadi: 
              M
gaz
 = 29 ,5
* 
D 
havo  
        
              M
gaz 
= 2 
*
D
vodorod
 
    Agar  gazlarning  normal  sharoitdagi  hajmi  ma‘lum  bo‘lsa(V
o
)  ,  uning  miqdori  quyidagicha 
aniqlanadi: 
                       n= V
o
/22,4. 
    Boyl-Mariot qonuni.  Doimiy haroratda ma‘lum miqdor  gazning bosimi uning hajmiga teskari 
proporsional. 
            T = const               P
1*
V
1 
= P
2*
V
2
        P
1
/P
2 
= V
2
/V
1
 
 
     Gey-Lyussak  qonuni.  O‘zgarmas  bosimda  gazning  hajmi  uning  mutloq  haroratiga  to‘g‘ri 
proporsional. 
                    P = const ; V
1
/T
1
=V
2
/T
2
  yoki     V/T = const. 
      Sharl  qonuni.   O‘zgarmas  hajmda  gazning  bosimi    uning    mutloq  haroratiga  to‘g‘ri 
proportsional. 
                   V = const ;  P
1
/T
1
=P
2
/T
2
;   P/T = const.                
     Bu uchchala qonunni birlashtirilsa, gazlarning holat tenglamasi kelib chiqadi: 
                    P
1*
V
1
/T
1
=  P
2*
V
2
/T
2
  
     P 
1
 , V 
1
 , T
1
  - ma‘lum miqdor gazning bosimi, hajmi, harorati 

 
 
11 
     P 
2
, V
2
, T
2
 – shu gazning boshqa sharoitdagi bosimi,hajmi va harorati. 
       Agar shu gazning normal sharoitdagi bosimi, hajmi, harorati  hisobga olinsa 
                                       P
o*
V
o
/T
o
=R  
         R-   nisbat ma‘lum miqdor gaz uchun  o‘zgarmas  qiymatdir. 
       Agar bu nisbat 1 mol modda uchun olinsa, uni gaz doimiysi deyiladi. 
        P
o
= 101,325 kPa,  T
o
=273 T,  V
o
=22,4 l 
  bo‘lsa bu qiymat 8,31 J/molga teng. 
    Gazlarning parsial bosimi.Turli gazlar  bir-biri  bilan har qanday nisbatda aralashadi.Bunda har 
bir  gaz  o‘zining  parsial  bosimi  bilan  tasniflanadi.  Aralashmadagi  alohida  gazning  parsial  bosimi 
deganda,    shu  gazning  bir  o‘zi  aralashma  hajmiga  teng  hajmni  egallaganda  hosil  qiladigan  
bosimiga  aytiladi.  Aralashmaning  bosimi  (P)  shu  aralashmani  hosil  qilgan  alohida  gazlarning 
parsial bosimlari yig‘indisiga teng: 
             P
havo
  = P
N
 + P
O
  + P
Ar
 + ... 
     Agar biron gazni suv ostida yig‘ilsa,  umumiy bosim shu gaz va suv bug‘i bosimlari yig‘indisiga 
teng bo‘ladi: 
             P
umum 
= P 
N 
+ P
O
+P
suv
      P
N
 = P 
umum
-(P
suv
+ P
O
)               
     Kimyo  qonunlarini  yaxshi  bilish  kimyoviy  hisoblashlarda  juda  asqotadi.  Jarayonlarni  oldindan 
bilish  uni  unumini  hisoblash  uchun  zarur  bo‘lib  fizik  kimyo,  analitik    kimyo    va    mutaxassislik 
bo‘yicha kimyoviy fanlarni chuqur o‘zlashtirishga yordam beradi. 
 
 
 
 
                                  1.3. Asosiy tushunchalar 
          Atom massasi. Atomlarning massalari juda kichik bo‘ladi. Bu o‘lchamlar 10
-25
 kg dan 10
-27
 
kg  gacha  boradi.  Bunday  kichik  qiymatlar  bilan  ishlash  qiyin.  Shu  sababli  atomlarning  absolyut 
massasi  o‘rniga  ―nisbiy  atom  massa‖  tushunchasi  qabul  qilingan.  Unung  o‘lchov  birligi 
qilib‖uglerod birligi‖ olingan. 
        1961  y.da  atomning  massa  birligi  qabul  qilingan.  Ba‘zan  bu  tushuncha  atomning  uglerod 
birligi  deyiladi(a.u.b.).    Atomning  uglerod  birligida  ifodalangan  massasi  atom  massa  deyiladi. 
Bunda  barcha  hisoblashlar  uglerodning 
12
6
C  izotopiga  nisbatan  olib  boriladi.  Shunday  o‘lchovga 
ko‘ra kislorodning nisbiy atom massasi 15,9994 ga vodorodning nisbiy atom massasi 1,0079 a.u.b. 
ga  teng.  Masalan,  mis  atomining  massasi  A
r
  =64  u.b.  deyilsa,  mis  atomi 
6
12
C  atomi  massasining 
1/12  qismidan  64  marta  og‘irligini  ko‘rsatadi.  Elementlar  nisbiy  atom  massasini  qiymati  davriy 
jadvalda berilgan.Bu qiymatlar hisoblashlarda ishlatiladi. 
          Molekulyar massa. Modda molekulyar massasiga teng bo‘lib  uglerod birligida ifodalangan 
og‘irligiga molekulyar massa deyiladi.Molekulyar massa ham uglerod birligida o‘lchanadi. Shuning 
uchun ―nisbiy molekulyar massa ―deyiladi  va M
r
 bilan belgilanadi. M
r
(Cl
2
)=71 u.b. yoki 71 g/mol, 
M
r
(HNO
3
)=63 u.b. yoki 63 g/mol. 
        Ba‘zan  molekula  tarkibi  birgina  atomdan  tashkil  topgan  bo‘lsa,  masalan,  He,  Ar,  Hg,  Fe,  Cu 
molekulyar massa atom massasiga teng bo‘ladi: M
r
(Cu)=63,546 u.b. yoki  63,546 g/mol. 
          Mol  modda miqdorining birligi.  12 g uglerodning  
12
6
C izotopida qancha atom bo‟lsa, 
shuncha  molekulalar,  atomlar,  ionlar,  elektronlar  va  boshqa  struktura  birliklari  bo‟lgan 
modda miqdori mol deyiladi. 
        Mol  tushunchasi  nimaga  nisbatan  qo‘llanishiga  qarab  turli  zarrachalarni  anglatishi  mumkin: 
mol atomlar(Cl), mol ionlar(Cl
-
),mol molekula(Cl
2
), ularning massalari mos ravishda  35,5 g; 35,5 
g;71 g. 
        1  mol    modda  tarkibidagi  struktura  birliklari  soni  yuqori  aniqlikda  hisoblangan.  Bu  son 
Avogadro soni deyiladi va uning qiymati 6,02
*
10
23
 ga teng. 
        1 mol moddaning massasi molyar massa deyilib, son jihatdan  u nisbiy molekulyar yoki nisbiy 
atom massaga teng bo‘ladi, lekin,  g/mol da o‘lchanadi. 

 
 
12 
         Moddaning  mollar  sonini  (n)  topish  uchun  uning  massasini(m)  molekulyar  massaga  bo‘lish 
kerak:                   n=m/M 
         Moddaning massasi uning mollar sonini  molyar massaga ko‘paytirish orqali topiladi: 
                                                    m=n
*
M 
         Molyar massa modda massasining, miqdoriga nisbatiga teng: 
                                                 M=m/n  
M—molyar massa, g/mol;  m- modda massasi, g; n-modda miqdori, mol. 
 
 
 
 
          
           
                         1.4.Gazlarning molekulyar massasini aniqlash 
     Gaz  moddaning  molekulyar  massasini  aniqlash  Avogadro    qonuniga  asoslanadi.  1  mol 
gaz normal sharoitda 22,4l hajmni egallaydi. Agar biz ma‘lum hajmdagi gazning ma‘lum harorat 
va ma‘lum bosimda massasini bilsak, uning molekulyar massasini hisoblab chiqara olamiz.            
                  1 l Cl gazi     3,16 g kelsa 
                 22,4 l                   x g keladi     x= 70,78 g= 71 g , 
 bu Cl
2
 ni molekulyar massasini ko‘rsatadi.