Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti
Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyalari
Download 5,01 Kb. Pdf ko'rish
|
Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyalari ko‟paytmasiga to‟g‟ri proporsional. aA + bB = cC + dD reaksiya uchun reaksiya tezligining ifodasi: V = k [A] a [B] b V -reaksiya tezligi; [A] va [B] - reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasi; a va b reaksiya tenglamasidagi stexeometrik koeffisientlar; k- proporsionallik koeffitsientlari bo‘lib, tezlik konstantasi deb ataladi, reaksiyaga kirishuvchi moddalar tabiatiga, haroratga va katalizatorga bog‘liq bo‘lgan kattalikdir. Tezlik konstantasi reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyalari 1 mol/l ga teng bo‘lgan paytdagi reaksiyaning tezligini ko‘rsatadi. Agar reaksiya eritmalarda borsa reaksiya tezligi moddalar konsentratsiyasini o‘zgarishi asosida baholangani ma‘qul. Masalan, vodorod iodidning hosil bolishi: H 2 +I 2 =2HI; V=k[H 2 ] * [I 2 ] NH 4 Cl+H 2 O=NH 4 OH+HCl; V=k[NH 4 Cl] * [H 2 O] Agar kimyoviy jarayon gazlardan iborat aralashmada amalga oshsa gazlarning bosimlari orqali reaksiya tezligini ifodalash qulaydir: N 2 +3H 2 =2NH 3 ; V=k[PN 2 ] 1 * PH 2 ] 3 Kimyoviy jarayonda qattiq moddalar ham ishtirok etsa, ularning konsentratsiyasi o‘zgarmaganligi uchun: CO 2 (g)+C(q)=2CO(g); V=k[PCO 2 ] 2 P+5Cl 2 =2PCl 5 ; V=k[PCl 2 ] 5 5.3. Reaksiya tezligiga haroratning ta‟siri Kimyoviy reaksiya sodir bo‘lishi uchun molekulalar bir-biri bilan to‘qnashishlari kerak. Lekin har bir to‘qnashish ham reaksiyaga olib kelavermaydi. Masalan, vodorod va kislorod aralashmasi uzoq vaqt saqlanganda ham ular orasida sezilarli reaksiya sodir bo‘lmaydi. Reaksiya sodir bo‘lishi uchun dastlabki moddalar molekulalaridagi atomlar orasidagi bog‘ bo‘shashishi yoki uzilishi darkor. Buning uchun molekulalar ma‘lum energiyaga ega bo‘lishlari lozim. Molekulaning reaksiya sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan energiya qiymatiga faollanish energiyasi E a deyiladi. Bunday energiyaga ega bo‘lgan molekulalar faol molekulalar deyiladi. Harorat ortishi bilan faol molekulalar soni ortadi, shu sababli reaksiya tezlashadi. Reaksiya tezligining haroratga bog‘liqligi Vant-Goff qoidasi bilan ifodalanadi: Harorat har 10 o С ga oshirilganda reaksiya tezligi 2-4 marta tezlashadi. Reaksiya tezligiga harorat ta‘sirini baholash uchun yarim empirik Vant-Goff tenglamasidan foydalaniladi: 37 Vt 2 t2 - t1/10 ---- = Vt 1 V t2 va V t1 - t 2 va t 1 haroratdagi reaksiya tezligi; t 2 ; t 1 - haroratlar; - reaksiyaning harorat koeffitsienti bo‘lib, u harorat har 10 o S ga ortganda reaksiya tezligi necha marta ortishini ko‘rsatadi. Reaksiya tezlik konstantasining harorat va faollanish energiyasiga bog‘liqligi Arrenius tenglamasi bilan ifodalanadi: K = A e -E a |RT E a - faollanish energiyasi; A - vaqt birligi ichida reaksiyada qatnashuvchi zarrachalar orasidagi to‘qnashuvlarning umumiy soni; e - natural logarifm asosi (2,31); R - universal gaz doimiysi (8,31 J/mol * K); T - mutloq harorat, K. Zarrachalar to‟qnasganda reaksiya sodir bo‟lishi uchun kerak bo‟ladigan energiya faollanish( aktivlanish) energiyasi deyiladi. Shunday energiyaga ega bo‟ladigan molekulalar faol molekulalar deyiladi. Kimyoviy reaksiyalar tezligining haroratga bog‘liqligi tajribalar asosida Arrenius tenglamasining grafik yechimi orqali topilgan bo‘lb quyidagicha ifodalanadi: ln k = -B|T +C B va C - haroratga bog‘liq bo‘lmagan doimiy sonlar, ular reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiati bilan aniqlanadi. Bu tenglama quyidagi ko‘rinishga ega: ln k = -E A |RT+C tenglama to‘g‘ri chiziq tenglamasi bo‘lib grafik usulda ln k bilan 1|T orasidagi bog‘lanishdan topiladi. Grafik echim o‘rniga ikku xil haroratdan foydalangan holatda quyidagi tenglamani ishlatish qulayroq: lnk 2 |k 1* R * T 2* T 1 E a = ------------------- ( T 2 -T 1 ) Faollanish energiyasi qancha kichik, harorat qancha yuqori bo‘lsa, reaksiya shuncha tezlashadi. Faollanish energiyasi kichik bo‘lgan reaksiyalarning (E 0 < 40 kJ/mol) tezligi juda katta bo‘ladi. Bunga misol qilib eritmalarda ionlar orasida boradigan reaksiyalarni keltirish mumkin. Faollanish energiyasi katta (E 0 > 120 kJ/mol) bo‘lgan reaksiyalarning tezligi juda kichik bo‘ladi. Masalan, oddiy sharoitda azot va vodorod o‘rtasidagi reaksiya: N 2 + 3H 2 = 2NH 3 Agar faollanish energiyasining qiymati o‘rtacha (40 < E < 120 kJ/mol) bo‘lsa, bu reaksiyalar o‘rtacha tezlikda borib, ularning tezliklarini oson o‘lchash mumkin. Na 2 SO 4 + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + H 2 O Reaksiya modda molekulasidagi atomlar orasidagi bog‘ning bo‘shashishi yoki uzilishi hisobiga boshlanadi. Bunda oraliq faollangan kompleks hosil bo‘ladi. Bu oraliq kompleks faollanish energiyasini yutish hisobiga hosil bo‘ladi. Faollashgan kompleks beqaror bo‘lib, tezda parchalanadi va reaksiya mahsulotlari hosil bo‘ladi. Bunda energiya ajralib chiqadi. Jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin: H - H H ... Cl H-Cl + │ │ ----- Cl - Cl H ... Cl H-Cl dastlabki faollashgan reaksiya moddalar kompleks mahsulotlari 38 Faollanish energiyasi reaksiyga kirishuvchi moddalar tabiatiga bog‘liq bo‘lib, lekin haroratga bog‘liq emas. 5.4. Reaksiyalarning molekulyarligi va tartibi Kimyoviy reaksiyada ishtirok etayotgan molekulalar soni reaksiyaning molekulyarligini belgilaydi. Kimyoviy reaksiyalar molekulyarligi bo‘yicha monomolekulyar, bimolekulyar va tri molekulyar reaksiyalarga bo‘linadi. Uchtadan ortiq zarrachalarning bir paytni o‘zida to‘qnashishi deyarli sodir bo‘lmaydi. Massalar ta‟sir qonunini qo‟llaganda reaksiya tezligi konsentratsiyaning nechanchi darajasiga bog‟liqligini ko‟rsatuvchi son reaksiyaning tartibini ko‟rsatadi. Reaksiyalar birinchi tartibli(V=kC), ikkinchi tartibli(V=KC 2 ), uchinchi tartibli (V=kC 3 ), nolinchi va kasr tartibli bo‘lishi mumkin. Kasr tartibli reaksiyalar geterogen jarayonlarda kuzatiladi va bunday reaksiyalarda moddaning reaksion muhitga kiritilishi uning sarflanishidan yuqori bo‘lar ekan. Nolinchi tartibli reaksiyalarda (V=k) reaksiya tezligi konsentratsiyaga bog‘liq emas. Monomolekulyarli reaksiyalar, odatda birinchi tartiblidir: A B ; A B+C; J 2 = J + J V = k [J 2 ] Parchalanish, radioaktiv emirilish, izomerlanish reaksiyalari monomolekulyar reaksiyalar qatoriga kiradi. Bi yoki di (ikki) molekulyar reaksiyalar ko‘p uchraydi va ular ikkinchi tartibli hisoblanadi: A+B C ; 2A B; H 2 + J 2 = 2HJ; V = k[H 2 ][J 2 ] Tri (uch) molekulyarli reaksiyalar kamdan-kam uchrab, ular uchinchi tartibli reaksiyalarga kiradi: A+B+C D; 2A+B C+D; 3A C; 2NO + Cl 2 =2 NOCl; V = k [NO] 2 [Cl 2 ] I Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalardan biri juda ko‘p miqdorda olinsa (saxarozaning gidrolizi) va faqat bir moddaning konsentratsiyasi o‘zgarsa molekulyarlik va tartib mos kelmaydi. C 12 H 22 O 11 +H 2 O=C 6 H 12 O 6 + C 6 H 12 O 6 Mexanizmiga ko‘ra bu reaksiya bimolekulyar, lekin birinchi tartiblidir. Chunki reaksiya tezligi faqat saxaroza konsentrasiyasiga bog‘liq bo‘lib, suvning miqdori jarayonga ta‘sir etmaydi. Shuningdek, agar kimyoviy reaksiya bosqichli borsa reaksiyaning tartibi va molekulyarligi mos kelmaydi. Bunda reaksiyaning tartibi eng sekin boruvchi jarayon bilan belgilanadi. Reaksiyalarning tartibini aniqlash. Bu usul Vant-Goff tomonidan taklif qilingan bo‘lib, agar reaksiya tenglamasi V=kC n hisoblansa, bu tenglama logarifmlanadi: lgV = lgk+nlgC; y = lgV; A = lgk; B=n; x = lgC; y =A+Bx Bu tenglama to‘g‘ri chiziq ko‘rinishini oladi. Tengamani yechish uchun har xil konsentratsiyalarda reaksiya tezligi aniqlanadi. lgV bilan lgC orasidagi bog‘liqlik grafigi chiziladi. Absisa o‘qidagi lgV bo‘yicha ajralgan kesma lg K teng bo‘ladi. lgV bilan lgC orasidagi to‘g‘ri chiziqning og‘ishi yoki o‘tkir burchak tangensi reaksiyaning tartibidir. 5.5. Murakkab reaksiyalar Kimyoviy reaksiyalarni oddiy va murakkab reaksiyalarga bo‘lish mumkin. Agar reaksiya faqat bir bosqichda borsa, oddiy reaksiya deyiladi. Parchalanish reaksiyalari oddiy reaksiyalarga misol bo‘ladi. Oddiy reaksiyalarda reaksiya tenglamasi haqiqatda ketayotgan reaksiya jarayoniga mos keladi. Ko‘pchilik reaksiyalar murakkab reaksiyalar bo‘lib, ular bir necha bosqichda sodir bo‘ladi. Murakkab reaksiyalar parallel, ketma-ket, tutash, zanjir reaksiyalarga bo‘linadi. 39 Parallel reaksiyalar bir vaqtning o‘zida bir necha yo‘nalishda boradi. V 1 ┌─ 2KCl + 3O 2 6KClO 3 V=V 1 +V 2 V 2 └─ 3KClO 4 + KCl Bunday reaksiyalarning tezligi alohida olingan reaksiyalarning tezliklarining yig‘indisiga teng bo‘ladi. Ketma-ket reaksiyalar bosqichma-bosqich boradi: H 3 PO 4 + NaOH = NaH 2 PO 4 + H 2 O V 1 NaH 2 PO 4 + NaOH = Na 2 HPO 4 + H 2 O V 2 Na 2 HPO 4 + NaOH = Na 3 PO 4 + H 2 O V 3 Bosqichli reaksiyalarning tezligi bo‘lsa eng sekin boruvchi jarayon(V 3 ) bilan belgilanadi. Tutash reaksiyalarda ikki reaksiyadan biri ikkinchisining borishini ta‘minlaydi: A+B=D; A+C=E Bunday reaksiyalarda B induktor deyiladi. Ayni paytda C modda bo‘lsa akseptor deyiladi. Ikkala reaksiya uchun zarur bo‘lgan modda A bo‘lsa aktor deyiladi. Masalan: HJ bilan H 2 CrO 4 o‘zaro reaksiyaga kirishmaydi. Lekin ularga ozroq FeO qo‘shilsa, FeO oksidlanishi bilan birga HJ ham oson oksidlanadi. 6FeO + 2H 2 CrO 4 = 3Fe 2 O 3 + Cr 2 O 3 + 2H 2 O 6HJ + 2H 2 CrO 4 = 3J 2 + Cr 2 O 3 + 5H 2 O H 2 CrO 4 - aktor, FeO- induktor, HI- akseptor hisoblanadi.Tutash reaksiyalarning kinetikasi anchagina murakkab, ular fizik va kolloid kimyo fanida ancha chuqur ko‘rib chiqiladi. Qaytar reaksiyalar – qarama qarshi ikki yo‘nalishda ketadigan reaksiyalardir. Bunday reaksiyalarning tezligi to‘g‘ri va teskari reaksiyalar tezligini aniqlash orqali baholanadi: A B; V A =k 1 C A ; V B =k 2 C B ; V=V A -V B Reaksiya paytida A moddaning konsentratsiyasi kamayib B moddaning konsentratsiyasi ortib boradi. Bu jarayon kimyoviy muvozanat sodir bo‘lgunicha davom etadi. Kimyoviy muvozanat sodir bo‘lganida esa: V A =V B Zanjir reaksiyalar bir-biri bilan ulangan ketma-ket, parallel, tutash reaksiyalar tizimidan tashkil topgan hamda erkin radikallar ishtirokida boradigan bosqichlardan iborat reaksiyalardir. Bunday reaksiyalar qatoriga yonish, oksidlanish, radioaktiv yemirilish, polimerlanish, polikondensatsiya, fotokimyoviy va boshqa reaksiyalar kiradi. Zanjir reaksiyalar uch bosqichda ketishi kuzatilgan: zanjirning hosil bo‘lishi, zanjirning rivojlanishi yoki o‘sishi va zanjirning uzilishi. Zanjir reaksiyalarning mexanizmi erkin radikallarning hosil bolishi va ularning aktivligi juda yuqoriligi bilan bog‘langan. Radikallar atomlar va molekulalar bilan to‘qnashib ularni ham juda faol holatga o‘tkazadi. Vodorod va xlordan vodorod xlorid hosil bo‘lish reaksiyasi eng oddiy zanjir reaksiyaga misol bo‘ladi. Aktiv markazlar hosil bolishi uchun reaksion aralashmaga yorug‘lik nuri ta‘sir ettiriladi(zanjirni hosil bo‘lishi): h Cl 2 2Cl* H 2 + Cl* HCl + H* (zanjirning o‘sishi) Cl 2 + H* HCl + Cl* H*+ Cl* HCl (zanjirning uzilishi) Cl*+ Cl* Cl 2 H*+ H* H 2 Aktiv markazlarni hosil qilish uchun nur ta‘sir ettirish, qizdirish, barqarorligi kam bo‘lgan moddalar(inisiatorlar) qo‘shish va boshqalar orqali yuzaga keltiriladi. Zanjir reaksiyalarining kinetikasini o‘rganish uchun reaksiya paytida radikallarning va atomlarning konsentratsiyasini aniqlash va o‘zgarishlarni topish kerak. Buning uchun turli fiziko-kimyoviy usullar qo‘llaniladi. Bunday tekshiruvlarda spektroskopik kolorometrik, elektron paramagnit rezonans usullari ishlatiladi. 40 Fotokimyoviy reaksiyalar. Fotokimyoviy reaksiyalar yorug‘lik nuri yoki ultrabinafsha nurlar ta‘sirida yuzaga keladigan kimyoviy jarayonlarga aytiladi. Fotokimyoviy reaksiyalar asosida molekulalar yoki atomlar tomonidan yorug‘lik kvanti yutilishidan kelib chiqadigan jarayonlar tushuniladi. Barcha fotokimyoviy jarayonlarda ikkita holat kuzatiladi. Avvalo birlamchi jarayonlar, ular moddaning yorig‘lik kvanti yutishiga bog‘liq ekan. Ikkilamchi jarayon sodir bo‘lishi uchun, yoritish shart emas. Shuning uchun ham keyingi jarayon qorong‘ida boruvchi reaksiyalar ham deyiladi. Fotokimyoviy jarayonlar asosida shulalanish (lyuminessent ) tahlil usuli ishlab chiqilgan. Sifat tahlilda shulalanish yorqinligi hisobga olinadi. Miqdoriy tahlilda shulalanish ravshanligi tekshirilayotgan moddaning konsentratsiyasi bilan bog‘lanadi. Fotokimyoviy reaksiyalar tufayli fotosintez amalga oshadi. 5.6.Kataliz. Katalitik reaksiyalar Kimyoviy reaksiyalarning tezligi na faqat konsentratsiya va haroratning ortishi bilan emas balki katalizator qo‘shish bilan ham ortadi. Kimyoviy reaksiyaning tezligini oshirib, o‟zi reaksiya mahsulotlari tarkibiga kirmaydigan moddalar katalizatorlar deyiladi. Katalizator ishtirokida reaksiyaning tezligini ortishi kataliz deyiladi. Kataliz uch xil bo‘ladi: 1) gomogen, 2) geterogen, 3) fermentativ. Gomogen katalizda katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar bitta fazada (gaz yoki suyuq) bo‘ladi. Masalan: H 2 SO 4(s) CH 3 COOH (s) + C 2 H 5 OH (s) CH 3 COOC 2 H 5(s) + H 2 O (s) Kislota, asos, tuzlar (ayniqsa d-elementlar –Cr, Mn, Fe, Co, Ni) eritmalari ishtirokida bo‘ladigan reaksiyalar gomogen katalizga misol bo‘ladi. Gomogen katalizga vodorod peroksidini Cr 2 O 7 2- , WO 4 2- , MoO 4 2- ishtirokida suv va kislorodga parchalanishi ham kiradi. Gomogen katalizga kompleks hosil b‘olishi, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, gidrogenlash, sulfirlash, kislota va asoslarning o‘zaro ta‘siri va boshqa juda ko‘p reaksiyalar kiradi. Faqat gazlar ishtirokida amalga oshadigan reaksiyalar ham gomogen kataliz hisoblanadi: NO 2(g) 2SO 2(g) + O 2(g) 2SO 3(g) Geterogen katalizda katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar turli xil fazalarda bo‘ladi. Masalan: Fe (k) N 2(g) + 3H 2(g) 2NH 3(g) MnO 2(k) 2H 2 O 2(s) 2H 2 O Download 5,01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling