Farģona davlat universiteti biologiy yònalishi 22 59 guruh

---

FARĢONA DAVLAT UNIVERSITETI 
BIOLOGIY YÒNALISHI 22 59 GURUH 
TALABASI ORTIQOVA XONZODANING 
SITOLOGIYA FANIDAN TAYYORLAGAN 
MUSTAQIL ISHI

---

YADRO VA YADROCHANING TUZULISGI
Reja:
▪
Yadro tuzulishi va tarkibi
▪
Yadro teshiklari
▪
Yadrochaning tuzulishi
▪
Yadro va yadrochaning asodiy vazifalari

---

YADRO TUZULISHI VA TARKIBI

---

▪
Yadro apparati hujayraning universal subtizimi bo’lib, ba’zi hujayralarda uchramaydi. 
Prokariotlarda yadro rolini nukleoid bajaradi. U halqasimon DNK dan iborat bo’lib, 
gialoplazmadan chegaralanmasdan mezosomaga birikib turadi. Eukariot hjayralarda
yadro nucleus (lotincha) yoki karion (yunoncha) bo’lib, 1831- yilda shotland sayyohi 
va fizigi Robert Broun(1773-1858) o'simlik hujayrasida yadroni topdi va unga 
"nukleus” yoki "areola" deb nom berdi. Birinchi atama ko'pchilik tomonidan keng 
qabul qilindi va xozirgacha saqlanib 
kelinmoqda. 1836 yilda Gabriel Valentin yadroda yadrocha borligini aniqlaydi. 
Yadrosiz hujayralarning asosiy hayotiy faoliyati to‘xtaydi. Ko‘pincha hujayralaming
yadrosi yumaloq, tuxumsimon shakllarda boiadi. Yadroning shakli hujayraning shakliga 
mos boiadi, faqat ba’zi hujayralarda noto‘g‘ri shaklda ham boiishi mumkin. Sharsimon, 
kubsimon, ko‘p qirrali hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon
hujayralarda yadro uzun ellipssimon, yassi hujayrada esa duksimon boiadi.
Noto'g‘ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykositlaming yadrosi misol boiadi. Hujayra 
ontogenezi davrida yadro tuzilishi o‘zgarib turadi, ayniqsa b narsa hujayra bo’linishiga 
tayyorgarlik ko’rayotganda va turli tashqi ta’sirlar natijasida yuzaga keladi.

---

---

▪
Yadroning asosiy komponentlari oqsil, nukleinkislotalar, lipidlar, fermentlar va mineral 
tuzlardir. Yadro tarkibiga oddiy va murakkab oqsillar kiradi. Oddiy oqsillardan giston va 
globulinlar uchraydi. Murakkab oqsillar tarkibi aminoguruhdan tashqari qo‘shimcha 
yana nuklein kislotalar, uglevod guruhi uchraydi (nukleoproteidlar, glikoproteidlar). 
Lipidlar tomchilar ko‘rinishida yoki proteidlar bilan qo‘shilib lipoproteidlar ko‘rinishida 
uchraydi. Oqsillar miqdori o‘zgarib turadi. Ular yadro quruq og‘irligining 10-20% ni 
tashkil qiladi. Oqsil sintezining faol davri interfazadir. Yadro membranasi yoki 
kariolemma
{lemma-
qobiq) ikkita suyuq mozaikali tashqi va ichki membranalardan 
iborat boiib, ular orasida perinuklear bo‘shliq joylashadi.Tashqi membrananing ba’zi 
joylari donador endoplazmatik to‘rga o‘tib uning yuzasida ribosomalar
joylashadi.

---

---

▪
Yadro membranasi o‘tkazuvchanlik xossasiga ega bo'lib u orqali ionlar, 
kichik molekulalar: aminokislota va nukleotidlar o‘tadi. DNKaza kabi 
oqsillar yadroga erkin o‘tadi. Shu tarzda yadrodan
tashqariga ham moddalar chiqariladi. Shuningdek yadro qobig‘i orqali 
moddalar o‘tishining yana bir yo‘li membrana yuzasida o‘simta paydo 
boiib, u yadro membranasi bilan o‘ralib vakuol ko‘rinishida sitoplazmaga 
chiqadi. Tashqi va ichki membranalar ba’zi joylarida birikib bu yerlarda 
yadro poralari joylashadi.

---

YADRO TESHIKLARI

---

▪
Hujayraning asosiy organoidlaridan 
biri bo’lgan yadro sitoplazmadan 
ikki qavatli yadro membranasi bilan 
ajralib turadi. Karioplazma yoki 
nukleoplazma (yadro suyuqligi) 
tarkibiga ko’ra sitoplazmaga yaqin 
tursa ham, undan yopishqoqligi 
yuqoriligi bilan farqlanadi. 
Nukleoplazma atamasi E. van 
Beneden (1875) tomonidan, 
karioplazma atamasi esa 
V.Flemming (1878) tomonidan fanga 
kiritilgan. Ikkala termin ham amalda 
teng qo’llaniladi.

---

▪
Sitoplazma va nukleoplazma orasidagi moddalar almashinuvi aynan yadro 
yuzasidagi teshiklar (poralar) orqali sodir bo’ladi. Yadro poralari kompleksi (NPC) 
murakkab tuzilgan oqsil struktura bo’lib, barcha ilmiy tadqiqotlar ularning tuzilishi 
ko’p organizmlarda o’xshash ekanligini ko’rsatgan. Sodda qilib aytganda u 
quyidagi qismlardan tashkil topgan:
▪
Yadro teshikchalarining tuzilishi
▪
1) tashqi sitoplazmatik iplar;
2) sitoplazmatik halqa;
3) ichki yadro iplari;
4) distal halqa.
▪
Uchinchi va to’rtinchisini birgalikda yadro savatchasi ham deyiladi.

---

---

▪
Yadro poralarining soni hujayraga qarab farq qiladi, masalan achitqi zamburug’i 
yadrosida ular 190 ta, odamning turli hujayralarida 3000-5000 tagacha, Xenopus
laevis baqasining tuxum hujayrasi yadrosida 50 mln tagacha bo’ladi. Poralar soni 
hujayra sikli vaqtida ham o’zgarib turadi. Masalan, interfazaning S davrida 
xromosomalar bilan birga yadro poralari soni ham ikki barobar ortadi.
▪