£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Turkiston xalqlari /buryat, yoqut, oyrat, qirg’iz va uyg’urlar/ bo’ysindiriladi. Mo’g’ul  

sarkardasi  Xubiloy Ettisuvning shimoliy hududlarini ishg’ol etib, bevosita 

Xorazmshohlar davlati chegaralariga yaqinlashib boradi. 1211 yilda uyg’urlar eri 

istilo etilgach, shundan so’ng Chingizxon Xitoyga hujum boshlaydi. 1215 yil 

boshlariga kelib Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg’ol etiladi. 1217 yilda Xuanxe 

daryosining shimolidagi barcha erlar mo’g’ullar tasarrufiga o’tadi. Ayni chog’da 1218 

yilga kelib g’arb tomonda Ettisuv hududining qolgan qismi ham egallanib, 

mo’g’ullarga tobe bo’ladi. Endilikda Chingizxonning asosiy bosh maqsadi - uning 

jahonga hukmron bo’lishiga katta to’g’onoq bo’lib turgan buyuk Xorazmshohlar  

qo’shinini tor-mor keltirib, uning erlarini o’z qo’l ostiga kiritish edi. 

Bu davrda Xorazmshohlar davlatining ichki ijtimoiy-siyosiy hayoti g’oyatda 

murrakab, ziddiyatli kechayotgandi. Bu davlat tashqaridan ulug’vor, keng hududlarga 

yoyilgan, qudratli saltanat tarzida ko’rinsa-da va uning hukmdori Muhammad 

Xorazmshoh o’zini «Iskandari soniy», «xudoning erdagi soyasi» deb bilsa-da,  biroq 

haqiqatda esa Xorazmshohlar sulolasi   ichdan   emirilishga, tanazzullikka yuz tutgan 

edi. Avvalo, oliy hokimiyat boshqaruvida chuqur ixtiloflar hukm surardi. Bir tomondan, 

Muhammad yurgizayotgan rasmiy siyosatga nisbatan uning onasi Turkon Xotun va uning 

qavmlaridan iborat nufuzli  siyosiy   kuchlar  doimiy  muxolifatchilik munosabatida bo’lib 

kelardi. Ikkinchi tomondan, mahalliy hududlar beklari va hokimlari ham markaziy 

hokimiyat bilan hisoblashmay, o’zboshimchalik qilar, xalqqa haddan ziyod  jabr - zulm  

o’tkazardi. Bu davrda Xorazmshohlar davlati oliy devonida ham, mahalliy hokimlar, 

amaldorlar o’rtasida ham poraxo’rlik, xoinlik, sotqinlik holatlari avj olib borayotganligi sir 

emasdi. Uchinchidan, xalqning hokimiyatdan noroziligi ko’plab g’alayonlarni keltirib 

chiqarmoqda edi. Bunday qaltis vaziyat, shubhsiz, mamlakat birligiga raxna solib, uni 

tobora zaiflashtirayotgan edi. 

Buning ustiga Muhammad Xorazmshohning xalifalik hududlarini qo’lga kiritish 

da’vosi bilan 1217 yilda Bag’dod sari qo’shin tortishi ham xalifalik hukmdorlarini qahru 

g’azabga keltirgandi. Hatto xalifa an-Nosir Chingizxonga elchilar orqali maxsus noma 

yo’llab, undan yordam so’raydi, mo’g’ul qo’shinlarini Movarounnahr mulklariga bostirib 

kirishiga ham ishora qilgandi. 

Chingizxon qo’shni davlatdagi barcha siru – sinoatlardan to’la xabardor edi. U 

Xorazm davlatidan Mo’g’ulistonga qatnaydigan bir guruh yirik savdogarlardan iborat o’z 

josuslik mahkamasini tashkil qilib, ular xizmatidan foydalanib kelardi. Mahmud 

Yalavoch, Hasan Xoja, Yusuf O’troriy singari kishilar shular sirasiga kirardi. Shu bois 

---

 

120

Chingizxon va uning o’rdasi Xorazmshohlar davlatida kechayotgan barcha ziddiyatli 

voqealardan, uning zaif nuqtalaridan xabardor edi. Chingizxon barcha vositalarni ishga 

solib, kerak bo’lsa shuhratparast shoh Muhammadni tinchlantirib, amalda Movarounnahr 

ustiga yurishga puxta hozirlik ko’radi. 1218 yili Chingizxon amri bilan Xorazm davlatiga 

500 tuyada qimmat baho sovg’alar, tillo-kumush bisotlar, savdo mollari ortilgan, asosiy 

tarkibi musulmon savdogarlaridan iborat 450 kishilik karvon yuboriladi. Biroq karvon 

O’trorga kelib qo’nishi bilanoq Xorazmshohning maxsus topshirig’i bilan O’tror hokimi 

G’oirxon (Inalchuq) uni yo’q qilishga buyruq beradi. Shu tariqa, karvon butunlay talanib, 

qirg’in qilinadi. Chingizxon uchun endi Movarounnahrga bostirib kirish fursati etgan edi. 

Bu vaqtga kelib Chingizxon va uning lashkarboshilari tasarrufida 60 tumanli /ya’ni 600 

ming nafarli/ jangovor qo’shin tayyor holga keltirib qo’yilgandi. 

Chingizxon qo’shinining hujumi xavfi yaqinlashib kelayotganligini Muhammad 

Xorazmshoh va uning arkoni davlati ham yaxshi bilardi. Shoh muayyan harbiy 

tayyorgarliklar ko’rish, shaharlarning mudofaa istehkomlarini  mustahkamlash, qo’shinlar 

safini kupaytirish harakatida bo’ldi. Biroq asosiy harbiy strategik masalalarda u o’ta 

no’noqlik, nodonlik va kaltabinlik qiladi. U o’zining sarkarda o’g’li