£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

So’fiyonning 654 yilda Maymurg’ga, 667 yilda Chag’oniyonga, 673 yilda uning 

o’g’li  Ubaydulla ibn Ziyodning Amudan o’tib Poykand, Romiton erlarini 

egallashi, so’ngra  Buxoro hukmdorini engib, o’z foydasiga sulh tuzib, katta 

xazina, boyliklarni  qo’lga kiritishi va nihoyat, 675-676 yillarda Said ibn 

Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo’shin tortib kelishi va 

mahalliy  hukmdorlarni engib, katta boylik va ko’p sonli asirlar bilan 

Arabistonga qaytib ketishi - bular O’rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi 

dastlabki urinishlar edi. 

 

O’lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi         VIII 

asrning birinchi choragiga to’g’ri keladi. Xususan, 704 yilda Qutayba ibn 

Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning zimmasiga butun O’rta 

Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklanadi. Qutayba 707 yilda 

---

 

86

Amudaryodan o’tib Poykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar  mahalliy  

xalq qarshiligini engib shaharni qo’lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. 

Kesh, Nasaf ham og’ir janglar bilan fath etiladi. 710 yilda Qutayba mahalliy 

hukmdorlarning o’zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, Sug’dning bosh shahri 

- Samarqandni bosib olishga tayyorgarlik ko’radi. Shu orada Xorazm shohi 

Chag’on o’z ukasi Nurzod boshchiligidako’tarilgan xalq qo’zg’olonidan qo’rqib, 

711 yilda yordam so’rab Qutaybaga murojaat qiladi. Qutayba qulay vaziyatdan 

foydalanib Xorazmga yurish boshlaydi. Nurzod tarmor qilinadi va o’ldiriladi. 

Biroq Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o’z mustaqilligini 

yo’qotib, xalifalikka tobe bo’lib, uning bojdoriga aylanadi. Chag’onning qo’shini 

Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur etiladi. 

712 yilda Qutayba Samarqandga hujum qiladi. Bu paytda Samarqand 

hukmdori G’urak edi. G’urak arab qo’shinlariga qarshi jang qiladi, ammo 

kuchlar teng bo’lmaganligi sababli engiladi. Qutayba bilan G’urak (709-738) 

o’rtasida tuzilgan Shartnomaga binoan u arablarga bir yo’la 2 ming, yiliga esa 

200 ming dirxam hisobiga boj to’lash, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o’rnida  

berishi ko’zda tutilgan edi. Buning ustiga Samarqandning eng gavjum mavzesi -  

Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida beriladi. Uning tub 

aholisi esa o’z joyidan mahrum etiladi. Arab qo’shini 713-yilda Sirdaryo orqali 

yurish boshlab O’rta Osiyoning sharqiy hududlarini egallashga kirishadi. 

Qutayba shu yurishi davomida Choch viloyati, Farg’ona vodiysini egallaydi, 

ko’p o’tmay o’lkaning boshqa hududlari ham birin-ketin ishg’ol qilinadi. Shu 

tariqa, 10 yil davom etgan qirg’inborot janglar oqibatida arablar Movarounnahr 

deb nom bergan Vatanimiz hududlari bosib olindi. Bosib olingan hamma 

viloyatlarga arablardan amirlar tayinlandi.  

 Arablar istilochilar sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz 

zulm va zo’ravonlik o’tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan 

noyob moddiy va ma’naviy boyliklar, asori atiqalar talandi, yakson qilindi. 

Mahalliy yozuvlarda bitilgan son-sanoqsiz nodir kitoblar, qo’l yozmalar 

yondirildi. Zardushtiylik, buddizm  dinining ko’plab ibodatxonalari, muqaddas 

qadam jolari kunpaya-kun etildi.  

Ulug’ bobokalonimiz Beruniy o’zining «O’tmish xalqlardan qolgan 

yodgorliklar» asarida achchiq alam bilan ta’kidlaganidek, arablar mahalliy din, 

san’at, adabiyot namoyandalarini, olimlarni o’ldirdilar, asarlarini esa olovda 

yondirdilar. So’ngra ular ajdodlarimizning  bebaho boyligi hisoblangan  mahalliy 

yozuvlar, tarixiy hujjatlarni yo’q qildilar. Musulmonchilik diniga,  islom 

aqidalariga zid keladigan  jamiki narsalar ularning nazarida g’ayritabiiy hol 

hisoblanib, ayovsiz yo’q qilindi. Bularning o’rniga arablar aholidan olingan 

mo’may daromadlar, to’lovlar evaziga hashamatli, serviqor masjidu, madrasalar 

xonaqolar, maqbaralar barpo etib odamlarni ularga da’vat etdilar.  Yurtimiz 

jilovini qo’lga olgan arab  hukmdorlari xalqqa zulmu asoratni kuchaytirish 

maqsadida turli xil soliq, o’lponlarni joriy etdilar.  

---

 

87