£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

 

 

Arab 

xalifaligi 

xazinasiga 

to’lanishi 

majburiy 

bo’lgan soliq 

turlari 

¾  Xiroj (er solig’i) – daromadning uchdan bir qismi 

miqdorida yig’ilgan; 

¾  Ushr, davlat idora ishlari uchun daromadning 10 foizi 

miqdorida olingan; 

¾  Zakot, mol-mulkning 2,5 foizi miqdorida olingan; 

¾  Juzya (jon solig’i) - oziq-ovqat, xomashyo yoki pul 

hisobida yig’ilgan; 

¾  Aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi 

daromadning qariyb yarmini tashkil etardi; 

¾  Bulardan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va 

majburiyatlar ham yuklangan edi. 

 

IX asr arab tarixchisi Xo’rdodbehning ko’rsatishicha, xalifalikka faqat 

xiroj solig’i hisobiga Sug’d viloyati 326 ming, Farg’ona 280 ming, Shosh 607 

ming, Ustrushona 50 ming dirham soliq to’lagan. Buxoroga belgilangan xiroj 

solig’i miqdori bulardan ham ko’p bo’lgan. Shu boisdan istilochilar «kuch 

xirojda» deb bejiz aytmaganlar.  

Mahalliy aholi ko’zda tutilgan soliqlarni muntazam to’lab borishga majbur 

etilgan.  Bordiyu bunga qurbi etmasa o’sha shaxsning eri, mulki tortib olinib, 

oilasi bilan ko’chaga uloqtirilgan. Arablar dastlab juz’ya solig’ini musulmon 

diniga kirmagan odamlarga joriy etganlar. Biroq keyinchalik hamma islomga 

kira boshlagach, bu soliq yana barcha erli aholiga bab-baravar solina bergan.  

O’lka aholisini islomlashtirish jarayoni g’oyat murakkab kechgan. Arab 

ma’murlari  ko’p hollarda zo’rlik va kuch ishlatish yo’li bilan mahalliy xalq 

vakillarini, islomni qabul qilishga undaganlar. Bunga ko’nmaganlar yoxud bosh 

tortganlar esa shafqatsiz jazolangan. Ko’p joylarda mahalliy kishilar noilojlikdan, 

qiyin-qistov asosida musulmonchilikni majburan  qabul etgan bo’lsalar-da, biroq 

arablar ko’zdan nari ketishi bilan ular yana bu dindan  qaytib o’zlarining eski 

diniy aqida va marosimlariga amal qila berganlar. Hatto arablar ishonchini 

qozonib musulmon dinini  qabul qilgan Buxorxudot Tog’shoda ham islom dinini  

xo’ja ko’rsinga yuzaki qabul qilgan bo’lib, aslida zardushtiylik ahkomlariga amal 

qilgan. U vafot etganida ham ajdodlari diniy marosimlariga   ko’ra dafn etilgan. 

Bundan ko’rinadiki, islom dini va uning ruknlarining mahalliy xalq orasida 

yoyilishi nihoyatda qiyin, murakkab kechgan. Bu jarayonda behisob qurbonlar 

berilgan. Arablarning o’zlarini xo’jalar, sahobalar, sayyidlar, oq suyaklar deb 

atab, mahalliy xalqqa nisbatan mensimaslik, kalondimog’lik bilan qarashlari ham 

mahalliy aholida ularga nisbatan nafrat tuyg’usini kuchaytirgan.  

Arablarning o’z yurtlaridan ko’p minglab  qabila, urug’larni O’rta Osiyoga 

ko’chirib keltirib eng yaxshi joylarga joylashtirish, mahalliy oilalalarni  o’z er-

mulkidan mahrum etishlari ham ularga qarshi ommaviy norziliklarning kuchayib 

borishiga bois bo’lgan. Masalan, dastlabki paytlarda quraysh qabilasining 5 

mingdan ziyod aholisi Samarqandga joylashtirilgan. Buxoro, Marv, Poykand va 

---

 

88

boshqa shaharlarda ham masjid  va madrasalar qurish bahonasi bilan erli aholi 

chetga surib chiqarilib, ularning erlariga ham arab qabilalari joylashtirilgan. 

Buning asl sababi  shundaki, bosqinchilar bu begona hududda kuchli ijtimoiy 

tayanch nuqta yaratish yo’li bilan o’z hukmronligini kuchaytirishga uringanlar. 

Arablarning Vatanimiz hududida yurgizgan zo’ravonlik va 

mustamlakachilik siyosati, shubhasiz, erli aholining turli ijtimoiy qatlamlarining 

keskin norozililgiga sabab bo’ldi. Buning natijasida arablar hukmronligi 

davomida o’lkaning turli hududlarida xalq g’alayonlari yuzaga kelib, alangalanib 

bordi.